Географиялық қабықтың құрылысы және қасиеттері

Табиғат – Жер мен Әлем кеңістігі аралығын жалғастырушы, тұрақтандыру­шы болмыс. Оның құрамдас бөліктері: Әлем кеңістігі, литосфера, гидросфера, атмосфера, биосфера. Бұл аталған төртеуі – қоршаған ортаны құрайтын, бірімен бірі сабақтас, бір-бірімен әрекеттес, бір-бірінен туындайтын табиғит болмысы. Оларды зерттейтін ғылым – география. Табиғатты тану – қоршаған орта мен адамның арақатынасын және де олардың дамуын, өзгеруін зерттейтін ғылымдар жүйесі. Қоғамның дамуымен байланысты адамның табиғатты игеруі де біртіндеп күрделене түседі.

Құрлық пен мұхиттардың бірге алынған барлық табиғат комплекстері – Жер бетін тұтас қамтып жататын, біртұтас планетарлық табиғат комплексі – географиялық қабық деп аталады. Атмосфера, литосфера, гидросфера мен биосфера – бұл географиялық қабықтың құрамдас бөліктері. Барлық осы қабықтар тұйық өмір сүрмейді, олар бір-біріне өзара әсер етеді.

Географиялық қабық – адамзат қоғамы өмір сүріп, дамитын табиғи орта.

Географиялық қабық – атмосфераның төменгі қабаты, литосфераның жоғарғы бөлігі, бүкіл гидросфера мен биосфера өзара бір-біріне енетін және өзара әсер ететін Жер қабығы. Георафиялық қабықтың жоғарғы және төменгі шекарасын түрлі ғалымдар әр түрлі белгілейді. Оның нақты шекарасы жоқ. Көптеген ғалымдар оның қалыңдығы орта есеппен 40-55 км аралығы болар деп есептейді. Жердің көлемімен салыстырғанда ол жұқа қабық.

Компоненттердің өзара әсер етуінің нәтижесінде географиялық қабықтың өзіне ғана тән қасиеттеріне ие болады. Мұнда тірі организмдер бар, топырақ, жасыл өсімдіктер күн энергиясын сіңіріп, онда органикалық заттарды бейорганикалық заттарға айналдыру процесі жүріп жатады. Заттар қатты, сұйық және газ түрінде болады, мұның Жер бетінде тіршілікті дамыту үшін зор маңызы бар.

Жер атмосферасының жоғарғы қабаттарында күн сәулелері күшті иондану туғызады. Атмосфераның ионданған қабаты ионосфера деп аталады. Атмосфера ғарыш кеңістігінен Жерге келетін сәулелерден басым бөлігін шағылдырады немесе жұтады. Мысалы, ол Күннің рентген сәулелерін жібермей, ұстап қалады. Атмосфера бізді микрометеориттердің үздіксіз атқылауынан және ғарыш сәулелерінің – жедел қозғалатын бөлшектердің ағынының бүлдіру әрекетінен де сақтайды. Атмосфера Жердің жылу балансында маңызды роль атқарады. Көрінетін Күн сәулелері атмосфера арқылы ешбір бәсеңсімей өте алады. Оларды Жер беті жұтады, осыдан келіп ол жылынады да, инфрақызыл сәулелер шығарады. Осы күнгі көзқарастар бойынша гидросфераның және атмосфераның болуы арқасында ғана жерде тіршілік пайда болған. Міне, сондықтан да экология мәселесі, біздің бірегей ғаламшарымыздың табиғатын қорғау ерекше маңыз алуда.

Палеонтологиялық зерттеулер нәтижесінде, яғни қазбалардан табылған өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын тануға сүйене отырып, ғалымдар биосфераның негізгі пайда болу жолдарын анықтады. Ғалымдар, жердің және сондағы тіршіліктің даму тарихын басты-басты бес эраларға (архей, протерозой, палеозой, мезозой, кайнозой), ал эраларды дәуірлерге, кезеңдерге бөлді.

Биосфераның пайда болуымен бірге, жер бетіндегі тірі организмдердің дамуы сыртқы қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасады. Эволюциялық өзгерістер әрқашанда сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің бейімделуімен ұштасады. Бейімделушілік организмнің әр түрлі орта жағдайларында өмір сүруіне мүмкіндік бере отырып, сонымен қатар дене құрылысының өзгермелілігін қамтамасыз етіп отырады

Атмосферадағы биосфераның жоғары шегі 20 км биіктікке дейін жетеді. Онда микробтардың споралары (өршігіш тұқымы) кездеседі. Бактериялар атмосфералардың азон қабатында да өсіп-өнеді. Биосферада мол кездесетін микроорганизмдер жер бетінен 50-70 метрге дейінгі биіктікке ғана тарайды.

Литосферадағы биосфераның төменгі шегі 2000 – 3000 м-ге дейін тереңдікке жетеді. Олар онаэробта бактериялар. Гидросферадағы биосфераның шегі 11 км-ге дейінгі тереңдікке жетеді. Теңіз жануарлары және өсімдіктері (қызыл, жасыл, қоңыр балдырлар) үшін су өте қолайлы орта. Таза, мөлдір болғандықтан күн сәулесі оның 200 метр тереңдігіне дейін тарайды. Бұдан кейінгі судың қабаттарын мәңгілік қараңғылық басып тұрады. Мұндай қабаттарда да тіршілік ететін организмдер болады. 

Географиялық қабықта адам қоғамы өмір сүріп, дамиды. Мұндағы барлық процестер күн энергиясының әсерімен және бұдан аз деңгейде ішкі жер қуаты көздерінің әсерімен жүріп жатады.

Географиялық қабықтың барлық компоненттері заттар мен энергияның айналымы арқылы біртұтас болып байланысқан, осының нәтижесінде қабықтар арасында заттар алмасуы да жүзеге асады. Заттар мен энергияның айналымы - географиялық қабықтың табиғи процестерінің аса маңызыды механизмі.

Жердегі зат айналымы — географиялық қабық пен жоғары және төмен жатқан геосфераларда болып тұратын процестерде бір зат бірнеше рет қатысқанда болатын құбылыс; бұл — жерге тән геохимиялық ерекшеліктердің бірі. Жердегі заттардың тұйық айналымының негізгі энергия көзі — күн радиациясы. Жердегі зат айналымының масштабы, ұзақтығы жағынан көптеген түрі бар. Мысалы: құрлық пен мұхит арасындағы су айналымы, ландшафтағы химиялық элементтердің биологиялық айналымы, микроорганизмдердің зат айналымы, жер қыртысындағы тау жыныстарының арасындағы болатын айналым тағы басқалар. Зат айналымы тұйық цикл емес. Оның символы спираль немесе циклоида. Әрбір зат айналымы нәтижесінде жер қабығы мен ландшафт бұрынғы қалпына қайта оралмайды, ал кейбір жаңа қасиет пайда болады.

Зат пен энергия айналымы: ауа айналымы, су айналымы, биологиялық айналым, жер қыртысындағы зат пен энергия айналымы үздіксіз тізбекті құрайды.

Географиялық қабық үшін ауа массаларының қозғалысы арқылы жүзеге асатын су айналымының маңызы зор. Су үнемі қозғалыста болады. Сусыз өмір жоқ, ол қуатты ерітуші де. Егер Жерде су болмайтын болса, планетада тіршілік те болмас еді және оның дамуы өзгеше өтер еді. Айналымының арқасында мұхит суы 3000 жылда толық жаңарады. Атмосферадағы ылғалды толық ауыстыру үшін 10 күндей керек. Айналымда бола отырып, су басқа компоненттермен өзара тығыз әсер етеді, оларды бір-бірімен байланыстырады және географиялық қабықты қалыптастырудың маңызыды факторы болып табылады.

Географиялық қабықтың ішінде биологиялық айналымның ролі зор. Жасыл өсімдіктерде, жарық сәуледе көмірқышқыл газ бен судан органикалық заттар пайда болады. Оны жануарлар қорек етеді. Жануарлар мен өсімдіктер өлгеннен кейін бактериялар мен саңырауқұлақтар минералды заттарға айналып, шіриді, содан кейін оларды жасыл өсімдіктер қайтадан сіңіреді. Белгілі бір элементтер тірі организмдердің органикалық заттарын әлденеше рет түзіп, әлденеше рет қайтадан минералды күйге өтеді.

Табиғат кешені – табиғат компоненттерінің заңды түрде ұштасуы, жер бетінің бір бөлігі, барлық табиғат компоненттерінің өзара күрделі байланыста бола отырып, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін жер бетінің бөлігі.

Табиғат компоненттері - өлі, тірі. Өліге: топырақ, су, ауа, тау жыныстары т.б. Тіріге: жануар, өсімдік жатады.

Заңдылықтар	Ерекшеліктері:
Тұтастығы	Географиялық қабықтың әр компоненті өз заңдылықтары бойынша дамиды. Оның құрамдас бөліктерінің өзара байланысы мен бір-біріне тәуелді тұтастық заңдылығын білу шаруашылыққа маңызы бар. Географиялық қабықтың тұтастығына бір ғана компонент өзгерсе, қалған басқа компоненттерінің өзгеретіндігі жөніндегі қарапайым фактінің өзі дәлел бола алады.
Ырғақтылық	Белгілі бір құбылыстың уақыт ішіндегі мерзімділігі мен қайталануын ырғақтылық деп атаймыз. Ол тірі және өлі табиғатқа тән. Жердің өз осінен айналуы тәуліктік ырғақтылыққа әсер етеді. Әрбір ірі табиғат кешені үшін температура мен ылғалдылықтың, жануарлар мен өсімдіктердің іс-әрекетінің өзіне ғана тән тәуліктік жүйесі қалыптасады. Мысалы, аралас және жалпақ жапырақты ормандарда температураның тәуліктік ауытқуы шамалы, ал шөлде, керісінше, өте көп. Барлық – тірі организмнің тыныштық кезеңі – демалу және сергек болу кезеңі бар. Әр түрлі жануарлардың ырғағы әр түрлі. Кейбір жануарлер күндізгі жарық кезінде, ал басқалары түнде белсенділік көрсетеді. Адамның тіршілігі де тәуліктік ырғақтылықта өтеді. Жердің Күнді айналуы табиғи процестердің жылдық ырғағын туғызады. Жылдық ырғақтылық температураның жылдық барысынан, желдердің ауысуынан (муссондар, бриздер), жауыш-шашыннан, өзендер режимінен. Топырақ түзілуінен, өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігінен, құстардың қайтып келуінен және т.б. жақсы байқалады.
Зоналылық	Табиғат зонасы – температура жағдайларымен ылғалдануы, өсімдіктер менжануарлардың дүниесі бірдей болатын ірі табиғат кешені. Табиғат зонасының компоненттер арасындағы байланыс: КЛИМАТ (жылу мен ылғалдың арақатынасы) ТОПЫРАҚ ӨСІМДІК ЖАНУАРЛАР ӘЛЕМІ Құрлықтағы зоналардың пайда болуы климатқа жылу мен ылғалдың арақатынасына байланысты. Мысалы, температура жоғары, ылғалы мол жерлерде ылғалды тропиктік ормандар, ал темпертурасы жоғары, ылғал аз түсетін жерлерде тропиктік шөлдер қалыптасады. Табиғат зоналары өсімдік сипаты арқылы бірден ажыратылады. Табиғат зоналары климаттық белдеулер сияқты күн сәулесі сияқты түсу бұрышының азаюы мен ылғалданудың әркелкілігіне байланысты экватордан полюстерге қарай бірін-бірі алмастырады. Осы заңдылық зоналылық деп аталады. Табиғат зоналары жазықтарда ғана емес, сонымен бірге тауларда олардың етегінен шыңдарына қарай ауысып отырады. Климат ендік бойынша ғана емес, биіктік бойынша да өзгереді. Бірін-бірі ауыстыратын зоналар тауды әр түрлі биіктікте айнала қоршап жатқандай болады, сондықтан оларды биіктік белдеулер деп атайды.

Географиялық белдеулер климаттық белдеулерге сәйкес. Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың әрқайсысы 4 негізгі географиялық белдеуге бөлінеді. Олар: экваторлық, тропиктік, қоңыржай және полярлық белдеулер.

Негізгі географиялық белдеулердің аралықтарын өтпелі белдеулер бөліп жатады. Өтпелі белдеулерге су деген сөз қосылып айтылады.

Экваторлық белдеу

Экватордың екі жағын бойлап, созылып жатады. Белдеудің климат жағдайлары жыл маусымдарына бөлінбей, температура бүкіл жыл бойы біркелкі таралуымен ерекшеленеді. Мұнда жыл бойы ыстық және ылғалды. Қаңтар айының орташа температурасы +24ºС, жылдық жауын-шашын 2000-3000 мм. Жылу мен ылғалдың молдығы өсімдіктердің қаулап өсуіне, сан алуан жануарлардың мекендеіне қолайлы.

Экваторлық ормандарда қарашірік жиналмай шайылып кететіндіктен, топырағы құнарсыз келеді. Өсімдік тамыры топыраққа бекуі үшін ғана кіреді.

Тропиктік белдеу

Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың 20-30º ендіктер аралығын тропиктік белдеу алып жатыр. Материктердің ішкі және батыс бөліктерінде бұл белдеудің шегінде тропиктік шөл зонасы қалыптасқан. Африкадағы атақты Сахара шөлі осы зонаға кіреді.

Қоңыржай белдеу шөл, орманды дала және дала зоналарынан тұрады. Олардың аралықтарын шөлейт пен орманды дала өтпелі зоналары бөледі. Шөл Азияда, Солтүстік және Оңтүстік Америкада таралған. Әсіресе Азияның орталық бөлігінде көп жерді қамтиды. Шөлдің табиғат жағдайы барынша қатал. Жазғы ыстық кейде +50ºС-қа дейін, шөлдің беті +80ºС-қа дейін қызады. Шөлдің тіршілікке ең қолайсыз жағы – ылғалдың тапшылығы. Жылдық жауын-шашын 200 мм-ден кем, ал кей жерлерде 100 мм-ге жетпейді. Буланушылық түсетін жауын-шашыннан 10 есе артық.

Солтүстік полюс төңірегі арктикалық, оңтүстік полюс төңірегі антарктикалық белдеу деп аталады. Екеуін де жапай мұз басып жатыр. Климат жағдайлары өте қатал. Арктикалық белдеудің 2-3 аптаға ғана созылатын жаз маусымы кезінде ауаның температурасы 0ºС-тан сәл ғана асады, қыста ол 30-40ºС-тан түспей, қақаған аяз болып тұрады. Жазда мұздан босаған аз ғана жерде қына мен мүк шығады.

Топырақ – жер бетінің майда ұнтақталынған құнарлы қабаты, тірі және өлі табиғатқа тән бірнеше сипаттары мен қасиеттері  бар ерекше  құрылым. Топырақтың негізгі қасиеті – құнарлылығы деп, оның өсімдіктерді барлық қоректік заттармен және ылғалмен қамтамасыз етуін айтады.

Қазақстандағы бүкіл егістік ауданының 80%  - ы қара топырақ пен күңгірт қызыл қоңыр өңірінің үлесіне тиеді. Агротехникалық шараларды ұдайы жүзеге асырып отырған жағдайда бұл өңірден жыл сайын тұрақты өнім алынады.

Нағыз қызыл қоңыр топырақ кіші зонасында жауын-шашын аз және барлық жылдардың  50 %  -ында құрғақшылық қайталанып тұратындықтан егіс өнімі төмен, әрі тұрақсыз. Бұл өңірде жерді суарғанда тұрақты өнім алуға болады.

Қазақстан аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай ұзаққа созылып жатуын және көпшілік бөлігінде жазықтың жер бедері басым болуына байланысты егіндік топырақ зоналары айқын көрінеді. Қазақстанның жазық бөлігінде негізінен 4 топырақ зонасы орын алады: 1) қара топырақ зонасы 52 ⁰ с.е. солтүстікке қарай таралған; 2)  қызыл қоңыр топырақ зонасы 52 ⁰  - 48 ⁰ с.е. аралығын қамтиды; 3) қоңыр топырақ зонасы 48 ⁰ - 47 ⁰ с.е. аралығында; 4)  сұр-қоңыр топырақ зонасы 47 ⁰ с.е. оңтүстікке қарай орналасқан.

Қара топырақ зонасы үш кіші зонаға бөлінеді: 1) сілтісізденген қара топырақ – орманды даланың шағын алқабын қамтиды. Бұл кіші зонаның топырақ жамылғысы өте кешенді, шалғын қара топырағы сортаң, шақат көп таралған және орманның сұр топырағы кездеседі; 2) біршама қуаң даланың кәдімгі қара топырағы; 3) қуаң даланың оңтүстік қара топырағы.

 Қызыл қоңыр топрақ зонасы да үш кіші зонаға бөлінеді; 1) біршама құрғақ  даланың күңгірт қызыл қоңыр топырағы; 2) құрғақ даланың нағыз қызыл қоңыр топырағы; 3) шөлейттің бозғылт қызыл қоңыр топырағы.

 Сұр-қоңыр топырақ шөлдің негізгі зоналық топырақ типі. Бұл топырақ типі қайың-көктерек шоқ ормандарының астында қалыптасады. Әдетте шалғын қара топырағымен және сілтісіз қара топырақпен ұштасып жатады. Бұл топырақта карбонаттар төмен қарай 1,5 м тереңдікке жайылып кетеді. Жоғарғы қабаттағы қарашірінді мөлшері 3-5 %.

Қазақстанның шығыс және оңтүстік-шығыс биік таулы өңірінде топырақ жамылғысы биіктік белдеулік заңдылыққа сәйкес таралған. Биіктік топырақ зоналары белгілі бір мөлшерде ендік топырақ зоналарын қайталайды. Сонымен бірге биіктік топырақ зоналарының құрылымы таудың қандай ендік табиғат зонасында орналасқандығына, абсолют биіктігіне, орографиялық ерекшелігіне және беткейлердің экспозициясына байланысты болады.

Қазақстанда 1950 жылдардағы тың игеру кезінде Павлодар облысында мыңдаған гектар жыртуға жарамсыз жеңіл топырақтар мен Ақтөбе, Қостанай, Көкшетау, Ақмола  т.б. облыстарда сортаң топырақтар жыртылып, көптеген зияндарын тигізді.

Осы сияқты халық шаруашылығына зиян келтіретін жайларға жол бермей, керісінше топырақты өңдеу, мелиорациялау, химияландыру, оның құнарын арттыруға тиіс.

Құнарлы қабаты бір себептерден жойылып кеткен топырақтарды қалпына келтіру үшін өте ұзақ уақыт керек. Құнарлы қабаты түгелдей жойылған топырақтар болжамды уақыттарда өз-өзінен қалпына келмейді. Сондықтан да одан өзінің тыныс-тіршілінде топырақтың құнарлы су және жел эррозиясынан, басқа да экологиялық  апаттардан қорғай отырып, топырақ құнарын жылма-жыл арттыру және жақсарту шараларын іске асыру қажет. Ол үшін әрбір аймақтың өзіндік ерекшелігін, топырағының қасиеттері мен құрамын жете білген жөн.

Қазіргі ғылыми-техникалық үдеу мен қоғамның дамуы нәтижесінде адамзат топырақ түзу құбылысын, оның құнарын арттыру жолын бүтіндей өз қолына алып, жаңа бетбұрыс жасауға қажетті өндірістік күштерінің дамуымен көптеген бүлдірген жерлерді қайта құнарландыру /рекультивация/ жұмысы жүргізілуде. Ол газдар ауа тамшыларымен қосылып кең алқаптарға қышқыл жаңбыр болып жауып, топырақ құрамына мол өзгерістер енгізеді. Сонымен қатар көптеген аймақтарда топыраққа атом жарылыстарының әсері де аз емес. Әрине, бұл зерттеуді қажет ететін мәселелер екені анық.
 Экологиялық мәселелер.

   Антропогендік ластанудың негізгі көздері

Антропогендік фактор – адамның қызметі әрекетінен жаңа түрде туындайтын факторлар. Адамның шаруашылық іс-әрекеті салдарының қоршаған ортаның кейбір жерлерінің өзгерені соншалық. Табиғи құрауыштарының байланысы басқа болып, бұрынғы кешендермен салыстырғанда жаңа кешендер қалыптасады.
Антропогендік факторларға өнеркәсіп индустриясының барлық салалары, көлік, ауыл, орман шаруашылығы, энергетика, атом қаруын сынау, мұнай, газ және тау кен өндірісі

салалары. т.б. жатады.

Тек өндірістік кәсіпорындарының ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластануын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар, өнімдер, атмосфераға таралатын (газ, бу, ауа тозаңы), энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, жарық, электромагниттік өріс, лазерлі сәулелер, иондағыш шығарындылар т.б. Биосфераны ластайтын компоненттердің хим құрамы отын - энергетика ресурстарының түріне, өндірісте қолданылатын шикізатқа оларды өндейтін технологияға байланысты келеді. Антропогендік факторлар әсерінің артуынан күрделі экологиялық проблемалар; парник эфектісі, қышқыл жаңбыр, ормансыздандыру, ядролық қыс, озон қабатының жұқаруы мен тесілуі, шөлейттену т. б. атмосфераға антропогендік жер тікелей немесе жанаша түрде болуы мүмкін. Жаңаша әсер - биосфераның басқа компоненттерінде экологиялық тепе-теңдіктің бұзылу, салдарынан атмосфераның жағдайына ойқаптар, жыртылған егістік жерлер, ұйымдастырылған үлкен су қоймалары, өзгертілген өзен ағыстары, мелиоративтік жұмыстар, пайдалы кен қазбаларының ашық әдіспен жаппай алынуы жатады. Жер бетінің қасиеті мен сипатамасының өзгеруі жер атмосфера энергиялық жүйесіндегі алмасу процестеріне, альбедо шамасына, атмосфераға өтетін шығындыққа әсерін тигізеді. Ал, тікелей әсерге мысал ретінде өндірістен шығатын тастанды заттектерді, күлді, металл оксидтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстары, аммиакты, көмір сутектерін радиоактивті газдарды, шаңдарды, озонды суктекті қосылыстарды және тозаңды келтіруге болады.

Бүгінгі таңда жаһандық проблема болып отырған экологиялық мәселелер табиғаттың даму заңдылығын ескерме­гендіктен, оның тепе-теңдігінің бұзы­луынан пайда болды. Ал оны қалпына келтіру жолындағы жұмыста география ғылымының міндеті зор. Себебі, ғылыми-техникалық жетістік ғылымның кейбір саласында адам баласына қауіп төндіруде. Адам әрекетінен туындап отырған жаңа “антропогендік ландшафтар”, жер бетінде климаттың жылынуы тіршілік дүниесіне зардабын тигізуде. Бүкіл ғылымдардың жетістігі адамзаттың өсіп, өркендеуіне қызмет жасауы керек қой. Осыған орай бүкіл жаратылыстану ғылымдары бірігіп, өзін қоршаған ортадағы табиғатты сақтау, оның тепе-теңдігін үйлестіру мәселесін шешуге күш жұмылдыруы қажет. Жаһан­дық деңгейде табиғат қорларын тиімді пайдалану үшін қоршаған орта жайлы бұрынғы ғасырлар бойы жинақталған зерттеулердің нәтижесін ескере отырып, табиғатты жүйелі түрде тиімді пайдалану, оны қорғаудың мәселелері жолға қойы­луы тиіс. ХХ ғасырда табиғатты ысырап етпей игеру ғылымға жаңа бағыт берген, атақты табиғаттанушы, энциклопедист ғалым В.В.Вернадский ноосфера ұғымы­ның негізін салды. Ол литосфераға, гид­рос­фераға, атмосфераға және биосфераға қосымша ноосфера тұжырымдамасын ұсынып, адамның табиғатты сырапсыз пайдалануы негізінде жаһандық деңгейде туындап отырған проблеманы шешуге адамның ақыл-ой жүйесін бағыттайды. Бұл – бүгінгі таңдағы ғылымда, іс-жүзінде, әрбір қоғамда пайдалануға тиісті қағида.

Қазақстандағы география ғылымының атқаратын міндеті мен мақсатын нақты түсіндірмей, жерін тек қана атау ретінде (тау, қырат, үстірт, жазықтық, өзен, көл, кұм, шөл т.б.) қарастыру ғылымның өрісін шектейді. Сондай көзқарастың кең тарауынан байтақ қазақ жері таби­ғатының даму заңдылығын, оның қалып­тасу еркшеліктерін көптеген ғалым­дар елемей жүр. Олар жалпы экологиялық мәселенің маңызын түсінбей, тек өз саласының мүддесін қорғайды. Ғылым­ның қайсы болса да (ботаника, зоология т.б.) – табиғаттың туындысы. Тіршілік үшін белгілі бір географиялық орта керек. Ол географиялық ортаға өзіне тән қалып­тасқан ауа-райы құбылысының өзгеруі, жыл мезгілінің ауысуы, күн сәулесінің таралу заңдылығы, тіршіліктің өсуі мен дамуы тәуелді. Олардың белгілі бір гео­графиялық заңдылыққа бағынуы, темпе­ратураның таралу заңдылығы ба­тыстан шығысқа, солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеруі кез келген жердің алып жатқан географиялық орнына байла­нысты табиғатта үздіксіз жүріп жатады. Қоршаған орта болмысының өзгеруі, ғаламшардағы ірі өркениетті елдердің өздері мойындап отырғанындай, табиғат байлықтарын тиімсіз пайдаланудан, табиғаттың даму, қалыптасу заңдылығын ескермеуден туындап отырғаны даусыз. Мысалы, бір кездегі ит мұрыны өтпейтін Оңтүстік Американың тропиктік орман­дары оталып, Африканың қайталанбас табиғатындағы сирек кездесетін керік­тердің, пілдердің, түйеқұстардың, арыс­тандардың азаюы, материк байлық­тарының талан-таражға түсуі сол аймақ­тарда жарамсыз жерлердің молаюынан, шөлейтті аймақтардың ұлғаюынан табиғат тепе-теңдігінің бұзылуына соқ­тырды. Жерорта теңізі аймағындағы зәйтүн шаруашылығы плантацияларында мол өнім алу үшін химиялық тыңайт­қыштарды молынан қолданылуы күрделі экологиялық мәселе тудырды. Соған байланысты қазір зәйтүн плантациялары оталуда.

Ғылыми-техникалық прогрестің күрт дамуы барысында ірі өндірістік қалаларда автокөліктердің санының өсуінен, атмосфера және озон қабаттарына улы газдардың мол бөлінуінен, ірі елді мекен­дерде таза ауыз су тапшылығынан адам­ның денсаулығына залал келуде. Қазіргі кездегі қоршаған ортаның радиациялық, химиялық, биологиялық ластануы әлемдік деңгейде адам баласы мен тір­шілік дүниесіне қауіп төндіруде. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі мен ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы адам мен қоғамның қоршаған ортамен қарым-қатынасын күрделендіріп жіберді.

Пайдалы қазбалар қорының ғылыми негізсіз пайдаланылуы, жер бетіндегі өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүние­сінің жұтаңдануы және табиғи ортаның шектен тыс ластануы күрделі экология­лық проблемаларды тудырды. Кейбір өндіріс орындарынан бөлінген зиянды қалдықтардың шектен тыс көбеюі қор­шаған орта жағдайының нашарлауына, адам денсаулығының бұзылуына апарып соғуда. Осының барлығы қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуді және оны қалпына келтіру жұмыс­тарымен айналысуды, сондай-ақ оның ресурстарын тиімді пайдалануды талап етеді. Сондықтан жерді суландыру, орманды қалпына келтіру, өндірістік қалдықтар мен ақаба суларды тазартудан өткізу, топырақтың құнарлылығын сақтау және топырақ эрозиясына жол бермеу жұмыстарын қарқынды жүргізуді өмірлік маңызы бар талап ретінде алға тартуда.

Табиғаттағы өзін-өзі реттеу мен қал­пына келтіру үдерістері ұзаққа созылады. Адамның зиянды істері де бірден байқалмайды, оны адамдар көбінесе ұзақ жылдар өткен соң ғана байқайды, бірақ оны жедел түзеу жұмыстары күткендей нәтиже бере қоймайды.

Табиғат дамуының заңдылықтарын білмеу, кейде оларды есепке алмау бос шығынға, адамдардың өмір сүру жағ­дайы­ның және табиғи ортаның нашар­лауына алып келді. Мұндай жағдай Арал теңізінің тағдырына тән. Мақта және басқа да егістіктер көлемінің артуына бай­ланысты, Арал теңізіне құятын өзендердің суын пайдалану мақсатымен көптеген су қоймалары мен суару канал­дары салынды. Мұндай су жүйелері өзендер суының азаюына, түптеп кел­генде оның шұғыл тартылуына жеткізді. Қазір теңіз деңгейінің күрт төмендеуі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жұ­таңдануын, т.б. экологиялық проб­лема­ларды тудырып отыр.

Еліміздегі Арал апаты жаһандық сипат алып, оның зиянды әсері қазірдің өзінде көптеген мемлекеттерде байқалуда. Сондықтан АҚШ, Жапония, т.б. мемле­кеттер Аралды құтқаруға байланысты шараларға қатысуға келісімдерін беріп отыр.

Қазіргі кезде Арал теңізін құтқарудың жаңа жоспарлары жасалып, ғалымдардың ұсыныстары талқылануда (мысалы, Кіші Арал туралы). Мүмкін Аралды құтқара­тын күн де алыс емес шығар.

Келтірілген мысалдар адамзаттың таби­ғатқа жауапсыз қарауға болмайтын­дығын дәлелдейтін, қоршаған ортамен қарым-қатынас кезінде өз іс-әрекетінің салдарына көңіл бөліп, әрдайым дұрыс жолды таңдау қажеттілігін көрсетеді. Дүние жүзінде адамның іс-әрекетінен болатын экологиялық зардаптар мен дағдарыстар көп-ақ. Мысалы, жидек тергенде, аң аулағанда немесе егіс алқабын тазартқанда табиғатқа белгілі бір мөлшерде зиян келтіріледі. Адамның бұл әрекеті аз мөлшерде болғандықтан, табиғи орта оны ретке келтіріп, орнын толтырып отырады. Яғни, табиғаттың тепе-теңдігі сақталғандықтан, өзгеріс көп елене қоймайды.

Ал мал шаруашылығы мен жайылым­дыққа пайдаланылатын жерлердің жыр­тылуы, ормандардың кесіліп, өртелуі, каналдар мен жолдардың ойлас­ты­рылмай салынуы сол жерлердегі өсім­діктер әлемі мен жануарлар дүниесіне көп мөлшерде зиян келтіреді. Оны тез түзете қою қиын.

ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының жаңа бір саласы – алып өндіріс орындары көптеп бой көтере бастады. Зауыттар мен фабрикалардың еселеп өсуі барған сайын шикізат түр­лерінің мол пайдаланылуына, энергия шығынының өсуіне, қазба байлықтардың қарқынды игерілуіне алып келді. Ғы­лыми-техникалық прогрестің табиғатқа тигізетін кері әсері дауыл, су тасқыны, жанартаулар атқылауы, жер сілкіністері сияқты апатты құбылыстардың зардап­тарымен теңбе-тең, тіпті олардан асып түсетіндей жағдайға жетті. Мұның өзі табиғи ортаның қалыптасқан заңды­лығын бұзып, биосферадағы энергия мен табиғи зат алмасуға теріс әсер етті.

Адамның табиғатты өзгертуі өте қауіпті экологиялық жағдайлар тудыруда. Атап айтқанда, біріншіден, Екінші дүние­жүзілік соғысқа дейін өнеркәсібі да­мымаған мемлекеттер соғыстан кейін индустриялы даму жолына түсті. Осы мақсатта адамдар табиғи ресурстарды игеріп, жаңадан зауыт, фабрикалар және жолдар сала бастады. Өнеркәсіптің жаппай дамуы табиғатқа тиетін кері әсер ауқымын кеңейтіп, жаңа кен орында­рының ашылуы және игерілуі бұған өзіндік үлес қосты. Бұл қоршаған орта­ның ластануын күшейтті.

Екіншіден, дүние жүзіндегі демогра­фия­лық жағдай күрт өзгерді. Жер шары халқының саны тез өсіп, 1700 жылы 620 млн. адам болса, 1850 жылы оның саны 1200 млн-ға жетті, яғни екі есеге артты. 1950 жылы жер шарындағы халық саны 2500 млн-ға жетсе, 1986 жылғы санақ бойынша халық саны 5 млрд-қа дейін өсті. Біріккен Ұлттар Ұйымының есебі бойынша, 2050 жылға қарай дүние жүзі халқы 11,9 млрд. болады деген болжам бар. Халық санының жылдам өсуі табиғат байлықтарына деген ашқарақ сұранысты тудырды. Қазірдің өзінде табиғат ресурс­тары (су, топырақ, пайдалы қазбалар, отын қорлары) өзін-өзі қайта қалпына келтіре алмайтындай деңгейде пайда­ланылуда. Бұл табиғаттың тозып, бүлінуіне соқтыратыны даусыз.

Үшіншіден, қалалар мен олардың тұрғындарының саны тез өсуде. Егер 1900 жылы қалаларда 300 млн. адам тұрса, 1950 жылы олардың саны 700 млн-ға, 1980 жылы 1800 млн-ға, ал 2000 жылы шамамен 3300 млн-ға жетті. Соңғы 100 жылдың ішінде халықтың жалпы санының қалаларға тиесілі бөлігі 20%-дан 51,5%-ға өсті. Осынша адамның шағын аумақта тіршілік етіп, қоршаған ортаға кері әсерді ұлғайтуы қала мен оған жақын жерлердің қатты ластануына себепші болуда.

Адамзат әр уақытта табиғатқа бағынышты болып, оның ресурстарын өз қежіттілігіне жұмсап келген. Сонымен бірге адамдарда үнемі табиғатты “бағындыру” арманы болған. Қалай болғанда да адамның табиғатқа, табиғи ортаға деген көзқарасы болашақ ұрпақ мүддесі үшін тиімділікті, саналылықты керек ететін көзқараспен ұштаса жүруі қажет. табиғат ресурстарына баю мен пайда табу көзі ретінде қарамау керек. Аз уақыттық табысқа бола оларды ретсіз жұмсауға, қоршаған ортаны адамдар мен барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайды. Ғылыми-техникалық прогресс адамдарды табиғи ортаға әсер етудің ауқымды мүмкіндіктерімен және құралдарымен жарақтандырып қана қоймай, сонымен бірге бұл ортаны сақтау мен қалпына келтірудің тәсілдері мен жолдарын көрсетіп беруде. Адам баласына табиғи ортаны сақтау мен оның ластануына жол бермеудің мынадай мүмкіндіктері белгілі. Олар: ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік беретін қалдықсыз технологияны енгізу; ортаның ластануын барынша азайту; су шығынын едәуір азайтуға мүмкіндік беретін өндірістік суды тазартып, қайта пайдалану; топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфералық газдардың тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарын сақтау және қалпына келтіру; жылу мен энергияны табиғи көздерден өндіру; жаңа технологияны пайдалану, т.б. Адамзат баласы мұндай әдіс-тәсілдерді қолданған жағдайда жер шарының тыныштығы мен байлығын сақтауға мүмкіндік аламыз.

Мамандар арасында да, экономистер мен экологтерді қоса алғанда, экологиялық проблемаға деген ортақ түсінік жоқ. Бір ғана әрекеттің нәтижесін бағалау кезінде қарама-қайшы, бір-бірін жоққа шығаратын пікірлер көп. Көбінесе техни­калық, экономикалық көрсеткіштерді талдау мен талқылау әдетке айналған, ал бағдарламаның немесе жобаның эколо­гияға қатысты жағын анықтауға келгенде құлық аз. Табиғаттың үйлесімді құрылған дүние екендігін және онда жүріп жатқан үдерістерге араласуға болмайтындығын адамзат баласы түсінген болса, табиғат­пен жақсы қарым қатынас орнату тәсілін табуға болатын еді.

Каспий мұнайын өндіруде шетел­діктер қазір тек табыс көзін ойлап отыр­ғаны белгілі, ондағы итбалықтың, теңіздің басқа да жануарларының жылма-жыл қырылып жатқаны табиғатқа үлкен зиян келіп тұрғанынан екенін ешкім ойлап жатқан жоқ.

Қазақстанда табиғи ресурстар қоры­ның азаюымен қатар олардың тозуы, ластануы экологиялық жағдайдың шиеленісуімен үздіксіз ұлғаюда. Дамудың жаңа сатысы – ғылыми-техникалық прогрестің негізіндегі жоғары техно­логияға ауысу табиғатты пайдаланудың жаңа стратегиясының қалыптасуы арқылы жүзеге асуы тиіс. Оның өзі өз кезегінде мемлекеттік және қоғамдық экологиялық саясатты мұқият жүргізуді талап етеді.

Қоршаған ортаның ластануы адам баласының тіршілік ортасын сапасыз­дандырып, бүкіл қоғамның қалыпты дамуына кері әсерін тигізуде. Әлемдік қоғамдастықпен қатар қазақстандық­тардың да қалыпты салт-тұрмысы эко­логиялық жағдайларға қарай алаңдау­шылық күйге түсуде. Сондықтан елдегі экологиялық жағдай экономика тәуел­сіздігіне де әсерін тигізуде.

Экологияның нашарлай түсуі Қазақ­стан жағдайында бұрын-соңды болмаған жаңа проблемалар тудыруда. Оған ауа, су, топырақ ресурстары мен өсімдік пен жануарлар әлеміндегі соңғы жылдардағы өзгерістер мысал бола алады.

Антропогендік қысымдар табиғат ресурстарының барлық түріне тікелей және жанама әсер ете отырып, кейбір жағдайда экологиялық апаттар әкелуде. Мәселен, Қазақстан Республикасының біршама жерінің шөлге айналуы мемлекеттік проблемалар тудырып отыр. Сол сияқты республиканың барлық жерінің 30 млн. га көлемін өнеркәсіп, көлік, елді мекендер, т.б. нысандар алып жатыр.

 Солтүстік Қазақстан бойынша, құ­нар­­лы жерлердің 25-30%-ы жарамсыз­дан­са, Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркә­сібінің өнімдерімен ластану 100 мың га, техногенді ластану 2,5 млн. га жерді, жайылымдардың деградацияға ұшырауы 3 млн. га жерді қамтып отырса, 1,4 млн. га жер радиоактивті ластануға көміліп отыр. Ал Каспий теңізінің 268 млн. га жағалауы су астында қалып, мұнай өнімдерімен ластану одан әрі етек алуда. Күрделі экологиялық шиеліністер Орта­лық Қазақстанды да қамтуда. Онда техногендік, өндірістік ластану, жайы­лымдардың тозуы, металдармен ластануы, радиоактивті және зымыран-ғарыш қалдықтарымен ластану жоғары деңгейге жетуде. Оңтүстік Қазақстандағы эколо­гиялық жағдай Арал өңіріне тән Әмур­дария мен Сырдария бассейнінің 2 млн. га жерін шөлге айналдырды. Сорға, тақырға айналған жерлер мен Арал таба­нындағы тұздар экожүйелерді бүлдіруде. Осы өңірдегі 300 млн. га қара сексеуіл орындарының құрып кетуі тағы бар.

Шу-Мойынқұм, Балқаш-Алакөл аймақтарының да экологиясы мәз емес. Әсіресе, Капшағай, Тасөткел су қойма­ларының салынуы, суды көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарының егілуі суармалы жерлердің тозуына әкеліп соқтырды. Әсіресе, Іле өзені суының 10-15%-ын Қытай елінің алып қоюы бұл өңірде қауіпті жағдайлар туғызуы әбден мүмкін. Шығыс Қазақстан жағдайында да экологиялық проблемалар жеткілікті. Түрлі-түсті металлургия, вольфрам, уран, қорғасын, мырыш өнеркәсіптері елді мекендер мен қала тұрғындарына көп қолайсыздық туғызуда.

Әлемде климаттың өзгеруі Қазақ­станның ауыл шаруашылығына орасан зор нұсқан келтіруде. Агроценоздардың өзгеруі топырақты құнарсыздандырып, ауылшаруашылық өнімдерін кемітіп отыр. Жыл сайын егістіктерден 2,5 млн. тонна қоректік элементтер қайтымсыз жоғалуда. Ол үшін жыл сайын 1,8 млн. тонна фосфор, 1,1 млн. тонна азот, 0,4 млн. тонна калий тыңайтқыштары берілуі тиіс болса, ол көрсеткіш 60-70%-ға дейін азайған. Қазірдің өзінде Қазақстанның қара топырағының 22,5% қарашірігі қайтымсыз жоғалды.

1949-1996 жылдар аралығында Қазақстан жерінде 500-ге жуық ядролық сынақ жарылыстары жасалды. Ол 20 млн. га жердің тоз-тозын шығарып, тіршіліксіз экожүйеге айналдырды. Одан мил­лиондаған адам тұратын елді мекендер әлі зардап шегіп отыр. Қазақстанда қазіргі кезде 16 млн.т. қатты радиоактивті қалдықтар жинақталған. Мамандардың зерттеуі бойынша, Қазақстанда тұратын 2,6 млн. адам мутагенез ауруына шал­дыққаны анықталған.

Экологиялық жағдайлардың бәріне талдау жасау, оның зардабынан сақтан­дыру, шаралар қолдану, қоғамдық пікір туғызу үшін көпшіліктің эколо­гиялық білімі мен тәрбиесін, мәдениетін көтеру керек. Ол үшін Елбасы қолдап отырған экологиялық білім беру ісін жүйелі түрде іске асыру қажет. Барлық оқу орындары жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беруді жоғары деңгейге көтеру парыз.

Табиғаттағы өзгерістерге байланысты болжамдар ғылымда жоқ емес. Оларды пайдалану табиғатты сақтауда, шығынды азайтуда едәуір көмектесе алар еді. Кез келген құрылысын, шаруашылық нысан­дарын, ірі өндіріс орындарын салу­ды жобалау кезінде олардың экологиялық шығынының бағасын есептеумен қатар, табиғат кешендеріне тигізетін әсерін ескеру қажет. Бұл ретте олардың жер­гілікті тұрғындардың денсаулығына ти­гізетін зардабы басты назарда болуы тиіс.

Қазақстандағы өндіріс орындарына байланысты туындаған экологиялық проблемалар көп жағдайда алдын-ала ескерілмеген себептерге негізделген. Қарағандыдағы, Шымкенттегі, Жамбыл­дағы, Алматыдағы т.б. қалалардағы кейбір зауыттардың табиғатқа теріс әсерлері соған дәлел. Бұл – өндіріс орындарының топырақты, ауаны ластауын болдырмау үшін жергілікті жер ерекшеліктерін ескермегендіктен туындаған мәселе. Бұл орайда атом стансаларын жобалау кезінде адамдардың қауіпсіздік жағын қорғау жан-жақты есептелуге тиіс.

Шаруашылыққа байланысты бол­жаулардың қажеттілігі ірі су алаптары­ның (Арал теңізі, Балқаш көлі) тартылуы, климаттың өзгеруі, техникалық фактор негізінде топырақ, жер беті қабаттарының бүлініп бұзылуы, биік таулардағы (Іле, Жоңғар Алатаулары) мұздақтармен байланысты жағдайлар, апатты құ­былыстар, мемлекетаралық өзендерді (Ертіс, Іле) пайдалану жағдайы әлемдік мәселелерді шешуде өзек болып тар­тылуы тиіс. Мемлекетаралық өзендерді пайдалану мәселесі бойынша түрлі ұсыныстар мен болжаулар халықаралық, мемлекетаралық деңгейде есептеліп, ескерілуі қажет.