Германы алдарт эрдэмтэн, байгалий?,, хїмїїнлэгийн їйлстэн,, Александр фон Хумболдтын дэлгэрэнгїй намтар

1766 онд чинээлэг язгууртан гэр бїлээс гаралтай Марие Элизаветтэй гэр бїл болж 1767 онд Потсда? хотод том хїї Вилхельмийгээ, 1769 онд бага хїї Александрыгаа тєрїїлсэн байна.

Аавын ?? эрхэлсэн ?жил хоёр хїїд Пруссын хааны ордны хїрээнд онцгойлох харилцааг бий болгов.Хожим нь Фриедрих Вилхельм II хаан хїртэл Александрын адисласан эцэг болсон нь їїнийг гэрчилнэ.Тїїний эцэг , эх хоёр хїїгийнхээ хїмїїжил, боловсролд их анхаарч 1775 хїртэл Иохим Хайнрих Кампег, 1777-1790 он хїртлэх хугацаанд Готтлоб Иоханн Христиан Кїнтийг тус тус гэрийн багшаар ажиллуулсан байна.

Гэрийн багшаар хичээл заалгаж хїмїїжиж байхдаа Александр тийм ч сайн сурч байсангїй. Харин багаасаа гарын дор байх байгаль дэлхийн юмс їзэгдлийг гярхай харж тєрєл бїрийн амьтан, ургамал, шавьж хорхой, чулууны цуглуулга хийсэн нь їзмэрийн газрыг санагдуулж байв.Хичээлээс гадуур цуглуулга хийж мэдлэгээ тэл?? чанараараа тэр єєрийн ах Вилхельмээсээ х?л давуу байлаа.Александр зураг зурах авъяастай, єєрийн уран бїтээлийн їзэсгэлэнг 1786 онд Берлиний урлагийн академид гаргажээ.

Хєвгїїдээ тєрийн томоохон алба хашуул?х?? оновчтой бэлтгэн сургах?? ???? эх нь их анхаарч хєрєнгє гаргаж , хуучин ба шинэ цагийн хэллэг , шинэ їг, хэлзїйн дїрэм сурах даалгавар хийх тєдий бус , харин гэрийн багш Кїнтий? нягт нямбай удирдлагын дор олон тєрлийн мэргэжилтэн, эрдэмтэдийг урин авчирч их сургуулийн хэмжээнд хичээл заалгаж байв.Тухайлбал газарзїйн онцлог їндэсний эдийн засаг? хэрхэн нєлєєлєх талаар эдийн засагч Вилхельм фон ?ом, хуулийн зєвлєх Клайн эрх зїйн хичээлийг , профессор Энгел гїн ухааныг тус тус заадаг байжээ. Тїїнээс гадна гэрийн багш Кїнт шавь нараа Кантийн їзэл баримтлал бїхий Ма?кус Херц эмчийн гїн ухаан – бодисын зїйн холбогдолтой лекцэнд сургадаг байв.

Тєрийн албанд дэвшїїлж ажиллуулахыг бодсон эх Марие Элизавет нь хєвгїїдээ 1787 ??? Одер мєрний эргэт орших Франкфурт хотын Фиадрина сургуульд суралцуулахаар явуулав.Вилхельм нь хуулийн мэргэжлээр , Александр нь эдийн засгийн мэргэжлээр суралцахаар болжээ. Александр хичээлээсээ гадуур эртний судлал , анагаах ухаан , физик, математик, шашин судлалын ухааныг шимтэн судлах болов. Александр болон тїїний ах Вилхельм нар илїї ихийг сурч мэдэх хїсэлдээ автан Франкфурт/ Одер хотын их сургуулийг орхин тэр їедээ шинжлэх ухааны тєв болж байсан Гєэттингийн их сургуульд 1789 онд элсэн суралцжээ.

Тэнд тэрээр физикч эрдэмтэн Георг Христоф Лихтенбергээс суралцахын зэрэгцээгээр анатом, амьтан судлал, мєн судалгааны экспедицэд зайлшгїй шаардлагатай хїн судлал , биологийн ухааныг судлан суралцах болжээ.

Александр фон Хумболдт 1790 онд “Рейн мєрєн орчмын шєрмєсєн чулуулагт хийсэн эрдсийн судалгаа “ сэдэвт томоохон нийтлэлийг хэвлїїлжээ.Байгалийн шинжээч Георг Форстертэй танилцан тїїнээс далбаат онгоцоор дэлхийг тойрох туршлага судалж, хамтарсан аялалыг Майнц хотоос эхлэн доод Рейнээр дамжин Англи улсад хїрч тэндээсээ хувьсгалжсан хєл їймээнд дарагдсан Парис хотоор дайрч буцаж ирсэн байна.

Александр фон Хумболдт худалда? эрхлэх ухаанд захиргаа, санхїї, эдийн засгийн їїрэг мєн тїїнчлэн улс орны болон дэлхийн эдийн засгийн ухааныг ?анбїрг хотын Вїйш- Академид їргэлжлїїлэн судалжээ. Энэ академи тїїнд газар зїйн болон судалгааны аялал хийх мэдлэгээ олон талаар гїнзгийрїїлэх боломж олгосон юм.1791 оны 05-р сард Александр фон Хумболдт нь Хайнитц хотод байх Пруссын уул уурхайн удирдах газарт тєрийн албанд орох єрєгдлєє єгсєн боловч эхний ээлжинд Фрайбергийн уулын академид суралцахаар шийджээ. Єглєє бїр 6.00 цагт уурхайчидтай хамт ажилд гарна, їдээс хойш 18.00 цаг хїртэл хичээлд явна. Тїїнээс гадна газрын гїний ургамлын ертєнцийг судлах , шаталтын їеий? процессийг шинжлэх зэрэг ажлыг гїйцэтгэнэ. Энэ академийг ердийн оюутан хїн 3 жил суралцаж тєгсдєг боловч Александр 8 сард дуусган їнэмлэхээ авч байжээ. Тэр уурхайд хагас жил орчим аж??лаад Фихтельбер?, ?ранкенвалдын уурхайг сэргээн шин??лэх даалгавар авсан байна. Энэ даалгаврыг богино хугацаанд уурхайчдыг хохироохгїйгээр шийдвэрлэж хєдєлмєрийн бїтээмж нь жилдээ олон дахин єссєн байна. Энэ шийдэл нь уурхайн гїний агааржуулалтанд химийн анализ хийж уурхайчдад зориулсан агааржуулагч амны хаалт / маск/ зохион бїтээсэн явдал юм.

Александр фон Хумболдт 1792-1795 онд Штебен , Арцберг, Гольдкронах зэрэг газруудад амьдарч байсан ?? ?єрийн хєрєнгєєр Штебенд Германд анхны мэргэжлийн ажилчны сургууль байгуулж , 12-30 насны хїмїїсийг сургаж байв.Хичээл ?? аж???? тараад ?????? 23.00цаг хїртэл эрдэсийн судлал, уулын ажлын тооцоо ба уулын ажлын хууль эрх зїй, машин болон компас судлал зэрэг хичээл заана. Хэрэглэгдэх сурах бичгийг тэр єєрєє туурвижээ.

Тэрээр уурхайн чийдэнг боловсронгїй болгон туршиж яваад уурхайн хорт хийн орчинд орж муужран унахад чийдэн нь гэмтэ?гїй байсан нь аврагчидад тус болжээ. Мєн олон тооны галваник туршилт хийсэн тухайлбал “Єдєєгдсєн булчин, мэдрэлийн судалд хийсэн туршилт нь онцгой ач холбогдолтой ??.Цайр мєнгєний хоёр хавтанг тэр єєрийн нуруун дээр шархлаа їїсгэн нааж цахилгаан цэнэг їїсгэж туршиж байв.Тэрээр шинжлэн судлах , зурж дїрслэх , тэмдэглэл хєтлєх зэрэг их ажилд ядаргааг умартан тэмїїлэн зїтгэж єдєрт дєрвєн цагаас илїї унтаж амардаггїй байжээ.

Хайнитц хотын уул уурхайн сайдаас 1794 онд Александр фон Хумболдтыг уул уурхайн зєвлєлд дэ?шїїл?? ажиллуулж , цалин хєлс чєлєєт байдлыг нь хангах талаар онцгой арга хэмжээ авч байсан ч тїїнийг албан тушаалд нь барьж ажиллуулж чадаагїй юм.” Єєрийн їедээ хамгийн сайн гїйцэтгэж чадах ажлын байраа амьд яваа насандаа хїн бїр хайх хэрэгтэй “ гэж Хумболдт Францын одон орон судлаач Деламбред бичиж байжээ.

Александр фон Хумболдтын эх 1796 онд нас барж, тїїний хєрєнгийг тэр євлєн авч тєрийн албанаас гарч байгалийн шинжээч, судлаач болох ажилдаа шуудран оржээ. Тухайн їеийн физик газарзїйн ойлголтыг баталгаажуулан їзїїлэх зорилт таьж , тїїнийгээ єєрийн биеэр судалгааны том экспедиц хийхээр зорьсон байна.1796 оны сїїлчээр тэр: “Миний хийх аян бол няцаагдашгїй тов тодорхой зїйл . Дахин хэдэн жил бэлтгэлээ ханган , багаж хэрэгслээ цуглуул??, нэгээ? нэг хагас жил хиртэй Италид очиж галт уултай нарийвчлан танилцана, дараа нь Парисаар дайрч Англид очиход мєн л дахин нэг жил хиртэй болно…, дараа нь Английн усан онгоцоор баруун Энэтхэгт зорчих болно” гэж бичиж байв.Энэ нь тэр їеийн ойлголтоор Мексик улсаас Амазок мєрєн хїртэлх бїс нутгий? хамрана гэсэн їг юм.Далайн чанд дахь ??? татам ертєнцийг тэр??? бїр тїрїїлэн Кампе-ээр жуучлуулан тодорхой ойлголттой болсон. Иоханн Готтфрид фон Хердерээс ялгаа зєрєє ихтэй боловч холбоотой орших Андын нуруу, Амазок мєрний сав газрын байгалийг сайхан орон зай? судлахыг тїїнд зєвлєж байв. Энэ судалгааны хїрээнд хамгийн єндєр уулын єндрийг хэмжих, хєрсний шинж чанарыг тодорхойлох , соронзон зїїний болон тухайн нутаг орны темпратурын хэмжилтийн хазайлтыг тогтоох зэрэг нь Хумболдтын боловсруулсан хєтєлбєрийн бїрэлдэхїїн хэсгїїд юм.

Бэлтгэлийнхээ он жилїїдэд тэрээр аялалын тайлангууд , хамгийн шинэлэг судалгааны дїн мэдээ зэргийг судалж єєрийн мэдлэг чадвараа гїнгийрїїлэн тэлээд зогсохгїй тухайн їедээ амьтан судлал, ургамал судлал , одон орон судлалаар тэргїїлэх хїмїїст?? холбоо тогтоож ажиллахын зэрэгцээгээр янз бїрийн орон нутгийн нєхцєлд / Жнь: Альпын нуруунд / хэмжилтийн багаж хэрэгслэлээ туршин хэрэгжїїлэх, дадлагажихад анхаарч байжээ. Ингэж хичээнгїйлэн оролдсоны дїнд тэр судалгааныхаа їр дїнг дїрслэн їзїїлэх тусгай аргыг нээсний дээр газар зїйн їзэгдлийг їсэг, чиглэл заасан сум , тэмдэглээ, хад чулууны тєлвийг илэрхийлсэн хураангуй тэмдэглэлээс зэрэг бичгий? тэмдэглээсжїїлсэн хэлийг зохиосон байна.1798 оны 05-р сард Александр фон Хумболдт тэр їеийн шинжлэх ухааны тєв гэгдэж байсан Парис хот орж илтгэл , ярилцлага хийж єсч яваа нэр хїндээ эрдэмтэн судлаачийн зэрэгт хїргэн баталгаажуулж, хэмжилтийн багаж хэрэгсэлээ улам боловсронгуй болгосон байна. Энд байхдаа тэр судалга?ны экспедицдээ хамтран зїтгэх мэрэгжсэн ургамал судлаач Айме Бонпландыг олж авчээ. Хїчирхэгжин хєгжиж байгаа генерал Наполеон Бонапартын нєлєєгєєр цэрэг улс тєрийн тогтворгїй байдал їїссэний улмаас Хумболдтын бэлтгэл хангах хугацаанд тєлєвлєгєє ?? олонтой тасалдах болсон байна. Сїїлчийн удаа 1798 оны 12-р сард ємнєд Францаас Египетрїї хийх Наполеон? экспедицд орж Бонплантай хамт усан онгоцоор аялах аялал ч бїтээгїй тул эрдэм шинжилгээний багаж хэрэглэлээ Ма?рид хотруу аваачжээ. Тэд Америкийн судалгааны ангийн бїрэлдэхїїнд орохын тулд Испанийн хаанаас дэмжлэг хїсч байлаа. Мадрид орох зам зуураа хийсэн хэмжилтийн їзїїлэлтїїд нь Испанийн нутгийн тєв єндєрлєг хэсгийн гадаргуугийн газарзїйн байдалд єгсєн анхны тайлбар дїгнэлт болов. Александр фон Хумболдт?? эрдэмтэн , уул уурхайн том мэргэжилтэн , дипломатын авъяас чадвар ????? Испанийн засгийн газрын дэмжлэгийг хїлээн ав?хад сайтар бэлтгэгдсэн байдал зэрэг нь хєнгєлєлттэй нєхцєл бїхий судлаач аялагчийн эрхийн паспорт олгоход ??? дєхєм болжээ. Ийм паспортыг гадаадын хїн ер аваагїй байв. Энэ чухал паспорт Испанийн колони орнуудын а?бан захирагч , тєрийн тїшээдээс тїїнийг хїлээн авч , зорьж яваа ажил їйлсийг нь чєлєєтэй бїтээх боломжоор хангаж єгчээ.1799 ??? 06-р сарын 05-ны єдєр Александр фон Хумболдт Испанийн дарвуулт онгоцоор эрдэм судалгааныхаа аянд гарчээ. Мєн єдрийн нэгэн захидалдаа тэрээр : “ Би ургамал , чулуужсан зїйлс цуглуулж,???? байгаа багаж хэрэгслээрэ одон орныг ажиглах болно. .. Энэ бол миний экспедицийн гол зорилго биш. Харин гол зорилго нь ????????? хїчнїїдийн ха? їйлчилгээг судлах , амьгїй байгалаас амьд амьтан , ургамлын ертєнцєд їзїїл?? нєлєєг тогтоох зэрэг харилцан хараат, зохицолт байдалд анхаар??? ??????????? оршино.” гэж бичиж байв.

Тухайн їедээ орчин їеийн гэгдэх телескоп, одон орны хэмжилтэнд хэрэглэх секстант, квадрант хэмээх багажууд , дуран авай, цаг хугацаа хэмжигч, єнцєг хэмжигч, аэрометр, цахилгааны хэмжїїр , ?ийг хэмжигч , барометр, термометр , салхины хурд хэмжигч, цианометр зэрэг 50 гаруй тєрлийн хэмжилтийн багаж хэрэгслийг тэр авч явсан байна. Явах замдаа Канарын аралд очмогцоо ? Хумболдт , Бонпланд нар ажлаа амжуулан Пико дел Тайде ууланд ав?р?н гарч тэндхийн ургамлын бїсчлэлтийг тэмдэглэн авч, уг уулын нэгэн агуйд хонож, дараагийн єдєр нь галт уулын тогоог судалжээ.Далай дээгїїр 22 хоног аялсаны эцэст 1799 оны 07-р сарын 16-нд Ве?есуэл улсын Куманнад буужээ. Тэнд 1799 оны 11-р сарын 11-12-ны шєнє солирын борооны їзэгдэлийг ажиглаж , хожим нь тэнгэрийн ийм їзэгдэл їечлэн давтагдаж байдаг гэсэн дїгнэлтэнд хїрсэн байдаг. Хумболдт, Бонпланд нар тэндхийн хїрээлэн бай?аа орчныг сайтар судлан шинжилж дуусаад Кума?наас Каракас хотруу олон тооны аялал хийжээ.

Хумболдт?? Америкт хийсэн эрдэм шинжилгээ судалгааны аялал нь ерєнхийдєє гурван їе шаттайгаар газар орны судалгааг эрчимтэй хийсэн байдаг. Эдгээр їе шатууд нь материалыг їзэж шалгах, їнэлгээ єгєх, хадгалах зэрэг болно. 1800 оны 2-р сард томоохон экспедицийг Каракас хотоос Апуре голын чиглэлд хийжээ. Энэ аялал нь Ориноко голын урсгалыг сєрж аль болохоор ємнє зїгрїї ?????? яв?,улмаар Рио Ата?апоор дамжин цааш явсаар Рио Негроос ємнє зїгт орших Амазок мєрєнд хїрчээ. Тэд мєрєн голууды? туулахдаа нэг метр шахам єргєнтэй 13 метр урт бїдїїн модыг шатаах болон сїхээр цавчиж хонхойлж модон завь бэлтгэн нэг залуурч хїн , дєрвєн индиан хїнээр сэлїїрдїїлэн явдаг байв. Завины хойд хэсэгт намхан навчаар бїрхсэн дээвэр барьж даац сайтай хэсэг??? нь шувуу, сармагчин зэрэг амьтаныг т?рл?г хайрцаг? хийн єлгєдєг байв.Харин овор хэмжээ ихтэй хэмжилт?йн багаж хэрэгслїїд завин дээр чєлєєтэй хєдлєн юм хийхэд саадтай байжээ.

Рио Негро голоор ??? явсаар Орино?о голоос зїїн хойно уг голд зутган нийлэх Рио Касикюїаре голд хїрч очсон байна. Аяллыг гол єгсєн урсгал сєрж явуулснаар тэд дэлхийн томоохон мєрєн голууд хаан? ч байгалийн жамаар хоорондоо холбогдохгїй гэсэн хуучинсаг хэвшмэл ойлголтыг єєрчилєхєд хїргэсэн юм.Тухайлбал Ориноко ба Амазонк хоёр мєрнийг Кассикюїаре гол холбож байгааг баталсан байна. 1800 оны 05-р сарын 20-нд тэд хїсэн хїлээж байсан Ориноко голын хоёр чиглэлд салаалж урссан бэлчир хэсэгт ирэв. Ингэснээр тэд экспедицийнхээ тавьсан зорилгод хїрсэн тул Ориноко голынхоо урсгалыг дагаж уруудан буцсан байна. Тэд уруудан явсаар 1800оны 07-р сарын 23-нд Нуева Барселонад ирсэн байна.

Тэд 2775 км урт замыг зовлон багатай туулсан нь гайхаш тєрїїлдэг. Хїїхэд ахуй насандаа сул биетэй байсан Александр :” Халуун орон надад зохиж байна. Сїїлийн хоёр жил миний бие маш сайн байна. Атабапод зэрлэг хїмїїс байнга залхуу євчнєєр халуурч байхад миний эрїїл мэнд онцгой сайн ???? ?? їл ойлгогдом “ гэж ар гэртээ захидал бичсэн бий. Америкт хийсэн аяллын гол їр дїн нь хатуу тэсвэр тэвчээртэй бие сэтгэлийн хат суулгасанд оршино. Хумболдт байршил тодорхойлох болон бїхий л хэмжилтїїдийг х?йж , Бонпланд ургамлаа судалж , хоёулаа хамтран хїнд хэцїї нєхцлийн дунд зураг схем зурдаг байв. Тухайлбал тэд: “ дєрвєн сарын турш матар, могой, ягуараар хїрээлэгдсэн ойд байрлан хоноглож цагаан будаа шоргоолж , модны шїїс , гадил жимс, голын ус, заримдаа сармагчинг ч хоол хїнсэндээ хэрэглэдэг байв. Га??над шумуул тун их тул толгой гарыг байнга ороолттой байлгана. Єдєр юм бичвэл гарыг тэр шумуулууд хатгах тул Индианы урцанд гал тїлж утаа гарган нарны гэрэл тусахгїй газар бичиж тэмдэглэх ажлаа хийнэ. Угаарт зохиулахгїйн тулд гэдсээр гулган мєлхєх їе ч тохионо” гэж бичсэн нь бий .

Куби?н Гавана хотод тїр байсаныхаа дараа тэр ємнєд Амеркид хоёр дахь том экспедицээ хийсэн юм. Карибын тэнгисийн эрэгт орших ?олумбын Картагенад 1801 оны 03-р сарын 30-ны єдєр тэрээр Кубын газар зїйн тухай бїтээлийн??? холбогдох материал?? эмхтгэж дууссан байна.Францын дэлхийг тойрон судлах эк?педиц ахмад Николас Баудины удирдлагын дор Перугийн эрэгт хїрч ирснийг Хумболдт сонсож мэдээд уулзан нэгдэж болох л байв. Тэр хїрэх замд Андын нурууны судалгааны тєсєлт ажил маш шахуу хийгдэх болов. Хумболдт, Бонпланд нар Баранкас Нїевасаас гарч Рио Магдалена голоор урсгал сєрєн єгсєж явахдаа: “Бидний Магделенаар хийсэн аялал их эмэгнэлтэй болов. Хорин хар арьст сэлїїрчин боолоос найм нь зам зуураа орхигдож, мєн ийм хэмжээний боолууд ємхийрсэн шархлаатай Хондад ирэв” гэж бичсэн бий . Дєрвєн єдрийн турш єгссєний дараа тэд Андын єндєрлєг хэсэгт хїрч тэндээс Богота хот ор???? Колумбын ургамал зїйч эрдэмтэн Жозе Целестино Мутис хїндэтгэлтэйгээр угтан авч эрдэм судлалын ажлын туршлагаа харилцан солилцсон байна. Испанийн хаанд Колумбын мєнгєний орд газар , алт боловсруулалтын тухай Хумболдт мэдээлж байв. Андын нурууг давж аяллаа їргэлжлїїлэх нь їнэхээр хїнд байсан. Энэ тухайгаа тэр : “ Намагтай єтгєн ойд уналга ачилагын луусууд биеийнхээ хагасыг далд ортол шигдэнэ, нарийхан гїн хавцалууд нь уурхайн гїний хонгилыг санагдуулна.Энэ нарийн хонгилын зам нь хїйтэнд хайрагдан ядарч туйлдсанаасаа болж їхсэн луусын ясаар нягт чигжигдэн хатуурчээ” гэж бичсэн нь бий .

Богота хотоос Кито хот хїртэл 1801 оны 9-р сарын 19-нєєс 1802 оны 1-р сарын 6 хїртэлх хугацааг зарцуулжээ. Кито хотод тэд Жуан Пио Монтуфари Ларреа гїнгийн ордонд байралжээ. Тїїний хїї Карлос Монтуфар Хумболдтын Америкт хийх экспедицэд оролц?хоор болж, улмаар Испанид очиж офицерийн сургууль тєгсєх ?????????? байв. Хумболдтыг 1804 онд Парист буцаж ир?хэд болон 1805 онд Ром хотод Карлос Монтуфар болон Симон Боливар нар тїїнтэй уулзаж байжээ. Хумболдт колонийн дэглэмийн бїхий л тєрлийг шїїмжлэх байр суурьтай байжээ.

Судалгааны ажлын гол хэсэг нь Эквадор улсын олон галт уултай нутаг байв. Галт уулын олныг Хумболдт гайхан “ Галт уул эгнэсэн єргєн чєлєє “ гэж нэрлэсэн нь бий. Галт уулын чулуулгийн гарал їїслийн баталгаа нь одоо їе хїртэл тэд усан дор тун?мал байдлаар оршдогт байгаа юм. Энэ нь Нептунизм хэмээх таамаглалыг няцаасан байна. Хумболдт?? Пичинча ууланд авирах эхний оролдлого бїтэлгїйт?эн?? ????? дахин хоёр удаа авирах оролдлого хийх їеэр газар хїчтэй хєдєлж тїлхэлтийг ?? тэр нямбай гэгч нь тэмдэглэн авчээ. Хумболд, Бонпланд, Монтуфар нар 1802 оны 6-р сарын 23 гэхэд 6310м єндєр Чимбароцо уулын оргилд бараг гарах шахам авирсан байна. Харамсалтай нь уг уулын тогооноос доош 400-800-ын зайд хадан гїн ангалаг байсан нь садаа болжээ. Энэ єндєрт гарсан амжилт нь ????? жилийн турш ууланд авиралтын дэлхийн аврага їзїїлэлт байжээ. Тэр їеийн ууланд авирах гутал , хувцас тоног хэрэгсэл муу дутмаг байсан ч їзїїлсэн амжилт нь гайхал тєрїїлнэ. Тэдний толгой эргэх , бєєлжис цутгах, уруул буйлаас цус гарах зэргээр єндрийн євчинд ??? нэрвэгдэж байсан ажээ. Амазонк мєрний эх Мар?ноноос тїргэн хугацааны дотор экспедицийнхэн уруудан бууж улмаар Андын нуруу єєд єгсєн Инкуудын Кажамарка орчимд байх нуранг балгасыг судлан шинжилжээ. Тэдний хийсэн хэмжилтїїд соронзон хїчний эковатор шугамыг нээж тїїнийг хэрчин гарч байгааг мэдэрч байв. Хумболдт болон тїїний нєхєд Андын нурууг дєрвєн удаа давж 1802 оны 10-р сарын 23-нд Лима хотод хїрэлцэн ирснээ? хоёр удаагийн том экспедиц дууссан юм. Хумболдт 1802 оны 11-р сарын 09-нд Лима хот?? Каллао боомтод байхдаа Буд гаригийн явах замыг ашиглан дурандаж, Лима хот уртрагийн дагуу байрладгийг тогтоосоноор шинэ тивийн баруун ємнєд хэсгийн тодорхойлох хэмжээсїїдийг тодруулан олжээ. Хойд єргєргийн 10 градус, ємнєд єргєргийн 10 градусын хооронд орших халуун бїсийн єндєр ууланд цаг уур , ургамалын тєрєл ангиллыг олон янзаар хэмжин тогтоосон байна. Тэрээр г?ано /Guano/ -ийн бордоолог шинж чанарыг судлан Европ тивд зєєвєрлєн авчирчээ.
(Жич: Гаванын их сургуулийн талбайд Александр фон Хумболдтын хїрэл цээжин баримал хєшєє бий . Хєшєєний эх загварыг ?рфурт хотын театрын барималч Христиан Пашолд бїтээж, нєгєє нэг хувийг нь Ш???дефельд хотын Шаубергверк

“ Морассина” уул уурхайн музейд тэр бэлэглэжээ.)

Кито хотоос гарахын ємнє Хумболдт Франц улсын ахмад Баудины удирдсан дэлхийг тойрох судалгааны аян явах чиглэлээ єєрчлєх болсон тухай олж мэдэн хамтран ажиллах боломжгїй болов. Дахин шинээр тєлєвлєх хэрэг гарлаа Хумболдт тїр хугацаагаар Гуаяакїйл хотод байхдаа темпратурын хэмжилтїїд явуулж далайн нэгэн урсгалын зїй тогтлыг нээжээ. / хожим энэ урсгалыг тїїний нэрээр нэрлэсэн /. 1803 оны 03-р сарын 23-нд Асапулкод тэр Америкт хийх судалгаа шинжилгээнийхээ сїїлчийн томоохон ажлаа эхэлсэн байна.Ийнхїї тэр Бонпланд болон Монтуфартай нэг жилийг Мексикт єнгєрєєх болжээ. Энд байхдаа Акапулкогоос Мехико хотоор дайрч есєн сар гаруй хугацаанд хайгуул шинжилгээний аян зохион байгуулж Атлантын далайн эрэгт орших Веракрицэд хїртэл даралтыг хэмжиж Мексикийн єндєрлєгийн дагуух чухал бїс нутгийн шинж чанарыг тодорхойлсон байна. Тэрээр Мехико хотод газар зїйн шинжилгээний бїтээл туурвих?д хэрэгцээтэй , шинэ Испани вант улсын тухай / улс тєр нийгэм , эдийн засгийн нєхцєл байдал болон нилээд єргєн хїрээтэй хїн амын статистик баримтууд / материал цуглуулсан нь хойжим газарзїйн шинжлэх ухааны суурь їндэс болсон юм. Тухайлбал 1804 оны 3,4-р саруудад тэрээр Гавана хотод Куб?н газарзїйн урдчилсан судалгааг хийсэн нь бий .

Америк тєвд хийсэн том экспедицийн ажлаа тэр АНУ-д очсоноор дуусгавар болгосон юм. Хумболдт єєрийнхєє эрдэм шинжилгээний ажлы? эрчимтэй ????????, сурталчилгаа?, єргєн цар хїрээтэй явуулсанаар аль хэдийн эрдэмтэн судлаач гэдгээрээ алдарш?н энэ утгаараа гурван долоо хоногийн турш Америкийн ерєнхийлєгч Томас Жефферсоны зочин болж Вашигтон, ?иладелпиа хотууд?? байжээ.

Хумболдт, Бонпланд ??? 1804 оны 08-р сарын 04-нд эх нутаг ?вроп тивийнхээ Бордеаукс хотод эсэн мэнд буцаан иржээ. Хувь хїн бїх зардлыг хувиасаа гарган ийм том судалгаа шинжилгээний ажил гїйцэтгэсэн нь хосгїй юм. Хумболдт ирснээсээ хойш гучин жилд авъас чадвараа дайчлан судалгаа шинжилгээнийхээ ажлыг 30 боть ном болгон туурвиж хэвлїїлсэн нь хувиара бїтээсэн хамгийн том бїтээлд тооцогдох болсон юм. Тэрээр Парис хотод єнгєрсєн таван жилийн турш хийсэн судалгаа шинжилгээнийхээ ажлыг эмхтгэхэд мэргэжил нэгт нєхєд нь талархан хїлээн авч мэрэгжлийн їїднээс тайлбарлан бататгаж асуудалд нь дэмжлэг туслалцаа їзїїлж байжээ. Хумболдтын бичсэн аяллын тайлан нь тайлан гэхээсээ илїї бїхэл бїтэн шинжлэх ухааны мэдлэг олгох єргєн сїлжээ юм. Тїїний бїтээлийг уншин танилцаж байхад хувь хїнд тохиолдсон їйл явдлын тэмдэглэл , сэтгэгдэл, хэмжилтийн їр дїн тєдий зїйл биш гэдэг нь мэдрэгддэг. Тухайлбал тэр Ориноко голын ??? газарт хийсэн шинжилгээнийхээ ажлы? їйлдэлчил?эн дараалал бїхий тэмдэглэлдээ їр тариа тарих , какао, кофе хурааж авах тухай бичсэн нь бий. Тохиолдсон їйл явдал , їзэгдэл юмсыг дэлхий дахины газар зїй , эдийн засгийн нєхцєл байдалтай уялдуулан холбоход шаардлагатай єргєн цар хїрээтэй мэдлэг чадвар нь тїїнийг бусдаас туслалцаа авахуулахгїй байхын аргагїй юм. Судалгааныхаа бїтээлийг чанартай эмхлэн хэвлїїлэхэд тэр їедээ Парис хот хамгийн тохиромжтой нь байв. Хумболдт Берлинд буцаж очих сонирхол бага байсан ч 1805 оны зун ахтайгаа Ром хотод уулзаж тїїний сануулга болон ?руссын хаадын хїрээллийн дарамт шахалтыг анзаарч дагахаас єєр аргагїй болжээ. Бїр Америкт аялж явахад нь тїїний? Германы шинжлэх ухааны академийн онцгойлох гишїїнээр томилжээ. Тїїнийг буцаж ирсэн дор нь єргємжлєл, 2500 талер олгох тэтгэвэр тогтоож єгснєєс гадна хааны шадар хїрээлэлд хам?уулжээ. Тэр 1805 оны 11-р сараас эрдэм шинжилгээнийхээ ажлыг Берлинд їргэлжлїїлсэн байна. 1806 онд Пруссын цэрэг ??на болон Ауерштедтэд ялагдал хїлээж,Францчууд Берлинийг эзлэн авч тїїний ах Вилгельмд євлїїлсэн Тегел цайзыг ч тонон дээрэмджээ.

Александр , Франц улстай харилцаа сайтай байсан учраас гэр бїлийнхээ эзэмшилд учрах хохиролыг багасгаж мєн нийгэмд учруулах ?????? эзэмшлийн хатуу бодлогыг зєєлрїїлж чаджээ.Тэглээ ч гэсэн Францчууд дайны хохирлыг тєлїїлэхийг шаардаж Пруссыг сїйрлийн байдалд оруулж байв. ?єрчлєн шинчлэгч гэгдэх засгийн эрхэнд гарсан ?райхерр фон Штайн, 1807 оны 11-р сард ?риедрих Вилгельм III хааны дїї Вилгельм хан хїїг дипл?мат элчээр Парисруу явуулжээ. Харин хан хїїгийн зєвлєхєєр Александр фон Хумболдт томилогдсон нь судалгаа шинжилгээнийхээ ажлыг тохиромжтой газарт явуулах боломж тїїнд дахин олджээ.Дипломат харилцаа бїтэлгїйтсэний дараа ч тэр Парист їлдэх зєвшєєрєл олж тэдэнд хорь шахам жил ажллажээ. Энэ хугацаанд тїїнийг, тухайлбал 1809 онд Пруссын ?оловсрол , соёлын сайдаар ажиллахыг санал болгож байсан ч зєвшєєрєєгїй байна. Гадаадад суугаа нийгмийн зїтгэлтэн, алдаршсан хїний нь хувьд хааны ивээлээр 1814 онд эвсэлийн хїчнийхэн Наполеон I-ийг ялсны дараа Парист хийсэн ???????? хаан айлчлалын??? бїрэлдэхїїнд оруулж байсан ба 1822 онд Верона хотод болсон их хуралд оролцож Венед?г ба Ром хоттой танилцаж байжээ.

Америкт хийсэн судалгааныхаа зэрэгцээгээр / ертєнцийн баруун хагаст / Ази тивд судалгааны аялал хийж дэлхийн болон тїїний оршин суугчдын бие биеэс ялагдах олон дїр зургийг харьцуулан судлах сонирхол тїїнд байв.

Эн?тхэг, Гималай, Тєвдийг тэр ихээхэн сонирхож байжээ. 1811 онд ?рос улсаас зохион байгуулах экспедицид оролц????хыг хїссэн хїсэлтийг ?????? хоёр ???? удаагаа хїлээн аваад: “ Итгэл алдар??а? их зардал гарах болно. Ганга мєрний гадил жимсний мод, далдуу модыг їзэх юмсан. Би одоо 42 настай ч 7 - 8 жил їргэлжлэх экспедиц хийхийг хїсч байна. Гэвч Ази тивийн єргєн уудам ??? ?????? ???? ????????? нутаг дэвсгэрийг судлахад урьдчилан боловсруулан єргєн цар хїрээтэй тєлєвлєгєє хэрэгтэй. Кавказ надад их сонин биш, харин Камчаткийн хой?ийн галт уулс , ?айгаль нуурыг сонирхож байна. Кабул, Самарканд, Кашмирт ч хїрмээр байна” гэсэн хариу єгчээ.

Наполеоны Орос улсруу хийсэн дайн тїїний тєлєвлєгєєг тасалдуулжээ. Олон тєрлийн боломж Александрт олгосон їе бол тїїний ах Вилгельм Пруссын элч ???????????? 1817-1818 онуудад Лондонд суусан явдал юм. Александр олон удаа Англид очиж байхдаа тєлєвлєгєєгєє хэрэгжїїлэхэд хан хїїгийн / хожим Георг IY-ийн / болон зїїн ?н?тхэгийн компанийн захирлуудын дэмжлэг авсан тєдийгїй ?риедрах Вилгельм III хааны санхїїжилтийг хїссэн хэмжээгээрээ авахаар болжээ. ?????? зєвшєєрлийг хїлээн ???? жил гаруй бэлтгэлээ базаасан боловч ?? тєсєл бїтэхээ больсон нь харамсалтай. Энэ нь зїїн Энтхэгийн компанийн дотоод зєрчлєєс , мєн Хумболдт цаг їеийн байдлыг шїїмжлэлтэйгээр авч їздгээс болсон байх гэж таамагладаг байна.

Энэ хооронд Америкт хийсэн судалгааны бїтээлїїд анхныхаа їзэл баримтлалаас даван гарч хєгжсєн нь Ази тивд хийх экспедиц бїтээгїйтэй ч холбоотой байж магадгїй юм. Хумболдт судалгааныхаа ажил? тєрєл бїрийн чиглэлий? олон тооны эрдэмтэн мэргэдийг татан оролцуулжээ. ???? гаруй эрдэмтэн мэргэдий? ??????? ????, дїрслэн їзїїлэх ажилд /тэдгээрээс зєвхєн зэс хєємєл гэхэд л 1452 ширхэг байв/ ??????лж байв. Тухайлбал уран зураач, шугам зураг?, газрын зураг зїйч, уран бичээч зэрэг мэргэжсэн хїмїїс байв.Шаардлага хангахгїй бїтээлийг Хумболдт єєрийн хєрєнгєєр шинээр дахин хийлгэнэ. Тэдгээрийн дотор бїр бэлэн болсон зэс хавтанцар , сэдвийн хэвлэмэл эх зэргїїд хуримтлагдсанаар том боодол болж байв. 1827 он гэхэд бїх бїтээлээ нийтлїїлэх бэлтгэл ажил дуусч??. ????? ?????? Парист удаан хугацаагаар байх хугацааг Берлинээс сунгахгїй гэдгээ мэдэгдэ? Пруссийн хаан єєрийн мэдлийн єндєр зиндааны хїнээ Берлинд ???????? дуудав.

Нутагтаа ирснээр тэр єєдлєн дэвжи? хєгжи? байгаа шинжлэх ухааны салбарын хєдєлгєх хїч, хурдасгуур болсон юм. ?ургуулиудад уншиж эхэлсэн ?????? газарзїйн шинжлэх ухааны єргєн агуулгатай лекцїїдэд ?????? Дууны академи ????? ? мянган сонсогчоо оролцуулж ????ээ. Тїїний лекцийг ???? хаанаас авахуулаад ???? ??? гар урлал эрхлэгчид хїртэл нийгмийн єргєн давхаргынхан сонсчээ. Эмэгтэйчїїдийн оролцоо ч их байв. Хорин жилийн ємнє хэвлїїлж гаргасан “ Байгалийн тєрх” ном нь герман уншигчидад ойлгомжтой , зураг дїрслэгээ сайтай , газар зїйн б?л?н ????? байгалийн шинжлэх ухааны асуудлуудыг ????? мэдэхэд сонирхол татам болжээ. Тэр 1828 онд Берлинд болсон байгаль судлаачдын их хурлыг зохион байгуулагч , удирдаач нь болсон юм. Хумболдт Парисаас буцаж ирээд / жил бїр 4 сар ?ранцад байх эрхтэй болсон / удаагїй боловч ?????????? ажлын гялалзсан амжилт ?????? Берлинд байгалийн шинжлэлийг тїгээ? дэлгэрїїлэгч болсон нь тїїнд дорно дахинд судалгаа шинжилгээний аялал хийх боломж олгосон байна. Ажлын эхлэл нь Орос улсын сангийн сайд Канцринаас Хумболдтод хандаж цагаан алтан мєнгєн тэмдэгтийг гїйлгээнд оруулахад туслах тухай хїсэлт байсан бєгєєд энэ ажил бїтэхгїй гэдгийг Хумболдт сануулсаар байсанчлан 1845 онд бїрэн бїтэлгїйтжээ. Канцринаас Хумболдтыг газарзїй, уул уурхайн том мэргэжилтний нь хувьд сонирхож Урал нурууруу шинжилгээний аялал хийлгэж улмаар олборлон ашиглаж болох уурхайн нєєц олж илрїїлэх алсын бодолтой байжээ.

Тэрээр Оросын засгийн газрын сонирхолыг харгалзан їзсэн ч экспедицийн шинж чанар нь Америкт хийсэн аяллаас нилээд ялгаатай хязгаарлагдмал шинжтэй байсан ч удаан хугацаагаар татгалзаж чадаагїй юм. Прусс болон Оросын засгийн газар хоорондын харилцаа урьд ємнє байгаагїйгээр сайжирсан байв. Александр фон Хумболдт хувиасаа хєрєнгє гарган їйл ажиллагаа явуулах боломжгїй 60 нас хїрсэн байлаа. Тэр Америкт хийсэн аяллыг эхлэх їеэс хоёр дахин илїї насжсан , дагалдан явах мэргэжлийн хїмїїс нь эрдэм шинжилгээний ажлынхан їнэлэлт дїгнэлтийг хийж чадахуйц эмч , амьтан судлаач, ургамал зїйн Христиан Готтфри?д Эренберг, Хими? Минералоги? Гутав Розе нар байв. Хумболдт ихэвчлэн газрын соронзон орон одон орны ажиглалт хийж физик газарзїйн судалгаа явуулах болжээ. Судалгаа шинжилгээний аяныхаа эхэнд Санкт Петербургт Оросын царын / хаан/ ивээл дор гурван долоо хоног байж Урал нурууны алмазын орд газрын тухай урьдчилан тодотгож ярилцсан байна. 1829 оны 05 дугаар сарын 20-нд 16 мор? хєлєглєсєн зєєлєвчтэй гурван тэргээр Александр дагалдах хїмїїсийн хамт замд гарчээ. Америкт хийсэн а?лалаас ялгарах нь тэрээр нэг тогооч, єєрийн зарц Зайферт нарыг хамт авч явсан байна. Экспедицийн тєлєвлєсєн маршрут нь Масква, Казань, Пермь, Уралд орших Екатеринбург орох ????. Урал нурууны хойд биед нилээд нарийвчилсан судалгаа хийж геологийн б?ялаг цуглуулагын материалтай болжээ. Тобол голын Иртыш мєрєнтэй нийлэх бэлчирт орших Тоболск хот нь дорно зїгрїї хийсэн аяллын буцах цэг байв. Хумболдт цаашаа Алтайн нуруу, Хятадын хил хїрэхийг хїсчээ.Тэрээр Канцринд шинжилгээ судалгааны аялал /экспедиц/ нь тєлєвлєсєн цагаасаа тїрїїлж явааг мэдэгдээд аяллын маршрутаа ихээхэн тэлж Волга мєрнийг уруудаж Каспийн тэнгис хїрчээ.

Судалгаа хийх гэсэн тэмїїлэлээс шалтгаалан Хумболдт нэгэн зїйлийг зэмлэдэг нь нэг хїний засаглал ноёрхсон хаант засгийн /Царийн/ дэглэмтэй энэ оронд чєлєєтэй байх боломж олгоогїй явдал юм. / Хумболдт дарамт болсон мєрдлєг хяналтын талаар албан бусаар байр сууриа илэрхийлэхдээ: “ Чєлєєтэй алхуулах ч їгїй , тїшїїлж явдаг євчтєн адил байв” гэжээ / Алтайн нурууны мєнгєний орд газрыг їзэж, Хятадын хилийн Бату харуулд хїрч очсон нь аяллын буцаж явах цэг їнэхээр мєн байжээ. Буцах зам нь Семипалатинскаас эхлэж Омск, Миаскаар дайрч Урал нурууны ємнє биед орших Оренбург орж улмаар маршрутын бусаар Астрахан Воронеж, Москвагаар дамжин Санкт Петерсбургт 1829 оны 11-р сарын 13-ны буцаж иржээ. Хагас жил шахам хугацаанд шинжилгээний хїмїїс 15000 км зам туулж , 12000 морь хєлєглєжээ. Николаус I хаан болон сангийн сайд нар Хумболдт сайхан сэтгэл гарган экспедицийн санхїїжилт хїнд байх їед нь 20000 рублийг буцалтгїй тусламж болгон олгожээ. Тийм боловч Хумболдт уг мєнгєний гурваны нэгийг хэрэглэлгїйгээр буцааж єгсєн нь цаашид явуулах судалгаа шинжилгээний ажилд зориулсан хэрэг байв.Судалгааныхаа ажлын дїнг Хумболдт эмхтгэн 1829 оны 11-р сарын 28-нд Оросын хааны шилдэг эдийн засагчид, нєлєє бїхий хїмїїсийн ???? илтгэл хийж:

“ ?элхийн бємбєрцгийн 135 уртрагийг дамнан оршсон энэ орон Оливийн мод ургасан їржил шимтэй нутгаас газрын хаг тєдийхнєєр хучигдсан гадаргуйтай , эрс ялгаатай судалгаа шаардах агаар мандал , жилийн дундаж темпратур , ургамлын ургацын хугацаанд онцгой нєлєєтэй янз бїрийн улирлын дулааны хувиарлалт зэрэг судлах зїйл их байна.Хэрэв нарийвчлан ажиглалт судалгааны їндсэн дээр тогтоох адилхан хэмжээтэй дулааны олон хувилбарт изотерм їзїїлэлтїїдийг дїрслэн гаргах гэвэл зєвхєн Орос улсын Европын хэсэгт наад зах нь 5 жил хэрэгтэй .Харин Сибирийн судалгааг їргэлжлїїлэн Америкийн баруун эрэг хїртэл судлахад илїї урт хугацаа шаардагдана.Дараа нь газрын гадаргуу , давхраа дээрх дулааны хуваарилалтын шинжлэх ухаан бидний судалгаанд тулгуурла??? їндэслэл ?????? байх болно.” гэж уриалсан байна.

Їнэхээр ч Орос улсын засгийн газраас хэмжилт хийх станцуудын сїлжээг байгуулж агаарын даралт, темпратур , салхины чиглэл, хур тундасын хэмжээг тодорхойлох болжээ. Энэхїї тодорхойлсон тоо баримтууд нь 1843 онд Хумболдт Тєв ?зийн тухай туурвисан бїтээлий? нь туршилтын їндэс болсон юм.

Оросын экспедицээс буцаж Берлинд ирэх нь Александр фон Хумболдтын хувьд амаргїй байв. Аялал судалгааныхаа ажлыг ардаа орхисон ч тїїний ємнє эрдэм шинжилгээний ажлын зэрэгцээгээр хаан тєрийн албанд зїтгэх ирээдїй сайтай ажил хїлээж байв.Чєлєєт сэтгэлгээтэй тэрээр улс тєр , шашинаас улбаалан харилцан дайсагнал , явцуу їзэлд автсан нийгмийн хїрээлэлд орж дасан зохицоход хэцїї байсан. Энэ байдлаас болж арав гаруй жил Хумболдт Парист амьдарчээ. Тэрээр хижээл насандаа 1822 онд Мексик улсад Америк судлалын хїрээлэнгийн захирлаар ажиллах тєлєвлєгєєнийхєє тухай ахдаа бичиж байв. Гэвч энэ бїхэн бїтээгїй юм.1835 онд тїїний хамгийн дотнын ах Вилгельм нас барсан нь хїнд цохилт болов. Фриедрих Вилгельм III ба ?риедрих Вилгельм IY хааны ивээл доор дээдсийн хїрээлэлд байр сууриа тэр хадгалж байв.Тїїний улс тєрийн бодол санааг тэд шоолж байсанч , тэргїїлэх эрдэмтний нь хувьд єндєр їнэлж байсан.Хумболдт єєрийнхєє байр сууринаас хамгийн сайн їйл бїтээсэн хїн юм. Нэн ялангуяа хойч їеийнхэндээ. Тэрээр зєвхєн шинжлэх ухаан нийтлэлийн ажлаа їргэлжлїїлээд зогсохгїй, їїсгэсэн єргєн харилцаа холбоо нь Прусс , Герман орноос халин гарч хойч їеийн судлаач -шинжээч нарт тус дэм болохын зэрэгцээгээр судалгаа шинжилгээний ажлын ивээн тэтгэгч чухал чиглїїлэн зохицуулагч болсон юм. Тухайлбал тэр єєрийн журмын нєхєр Херманн Бурмайстерийг ємнєд Америкт аялахад нь санхїїгийн туслалцаа їзїїлжээ. Энэ хэргийг бїтээхэд хаанд ойр дотно байсан нь шийдвэрлэх ач холбогдолтой байв. Фриедрих Вилгельм III хаан 1827 онд Александр фон Хумболдтыг суут эрдэмтэд , уран бїтээлчдээс дэмжлэг хїссэн єрєгдєл хїсэлтийг хянан шалгах комиссын ерєнхийлєгчєєр томилжээ. Фриедрих Вилгельм IY 1842 онд урлаг урансайхан , шинжлэх ухааны талбарт ажиллагсад?? олгодог гавъяаны одон шагнал бий болгож шагнал олгох комиссын тэргїїнээр Хумболдтыг томилж байжээ. Тїїний удирдлаганд Германы 30, гадаадын 25 гишїїн ажилладаг байв. Ингэснээр Хумболдт ихийг их гэхгїй , багыг бага гэхгїй дэмжлэг нєлєє їзїїлжээ. Тэрээр “Европын соёл боловсролын “ газрын албыг хашиж байжээ ч гэж їзэж болно.

Зєвхєн 1807-1808 онуудад биш , 1848 он хїртэлх хугацаанд ???? хаанаас Александр фон Хумболдт?? нийтдээ найман удаа дипломат ажилд тохоон томилж байжээ. Тэгэхдээ тїїний хїсэлт , тавьсан зорилгоос нь хєндийрїїлэхгїй байхыг бодолцсон байна. Бїр 1815 онд Пруссын элчин сайдаар Парис хотод суужээ. Тїїний дэлхийд танигдсан нєхєрсєг найрсаг хандлага, гайхалтай уран илтгэгч ярих чадвар зэрэг нь ??????????? гайхалтай тїргэн олон тїмний анхаарлын тєвд аваачдаг байв.

Тїїний єргєн хїрээний мэдлэг чадвар нь єєрийг нь илтгэн таниулж дээд зэргээр дур булаам сонирхолтой байсан тухай Гёте єєрийнхєє эзэн вантанд хандаж “ Найман єдєр номоос уншаад олохгїй мэдлэгийг тэр нэг цагийнхаа лекцээр єгч байна” гэж бичсэн нь бий. Хумболдт?? хурц хэллэг ажилсаг сїїхээтэй байдал , ер бусын ой санамж , харьшгїй цовоо сэргэлэн ????? нь сайшаа? магтаалыг дагуулдаг тєдийгїй бас тухайн хїнийг зарим талаар бїдїїлгээр егєєдсєн , ёжлон басамжилж дїгнэсэн нь бий. Тїїний ордны хїрээлэлд байх їеийн улс тєр , нийгмийн ээдрээтэй байдлыг анзаарахгїй орхих нь алдаа болно. Тэр єєрєє єєрийгєє єрєвдє? хэрэгтэй л байсан болов уу . Гэвч тэр амьдралынхаа сїїлийн жилїїдийн эм?????? хувь заяаны тухай зєнгєєрєє мэдэрч байсан бизээ . 1848 оны 1-р сар буюу Парисын 2-р сарын хувьсгал гарахын ємнєхєн Хумболдт сїїлчийн удаа дипломатын ажлаа дуусгаж Парисаас Берлинд буцаж ирэв. Берлиний 3-р сарын хувьсгалд оролцож тэр гэрчийн этгээд болжээ. Гудамжны бэхлэлт , хаалт бїхий байлдаан дууссаны дараа 3-р сарын 21-нд Фриедрих Вилгельм IY хар-улаан-шар єнгєтэй тууз гартаа зїїж хотын дотор сайдуудаа дагуулан мориор яван иргэдэд хандан їг хэлсэн нь нєлєєлєл багатай байв.Харин Александр фон Хумболдтыг цайзын тагтан гарч ирэхийг ард олон хїсэв. Хумболд гарч ирсэн боловч їг хэлсэнгїй харин чимээгїйхэн мэхийн ёслов.

Дараагийн єдєрт нь бараг наян нас хїрсэн тэрээр 3-р сарын тулаанд 183 амиа алдагсадыг їдэх цуваанд орж цагдаагийн захын талбайгаас цайзын хажуугаар єнгєрєн оршуулах газар руу дагалдан явжээ. Арван жил гаруй хугацаа єнгєрсний дараа Берлин хотод єєр нэгэн єдєр ард тїмний гашуудал зарласан юм.1859 оны 5-р сарын 10-нд Берлиний гол сїмд дєрвєн єдрийн ємнє нас нєхчсєн Александр фон Хумболдтод хїндэтгэлийн хурал хурсан юм. Тэрээр 1856 оны 01-р сарын 24-ноос Берлин хотын хїндэт иргэн болжээ.

Оршуулгын цуваа, Хумболдтын сїїлчийн удаа амьдарч байсан Ораниенбург гудамжны 67 тоотоос Берлиний гол сїмийг чиглэжээ. Тэр їеийн гэрч баримтаас їзэхэд оролцсон хїмїїсийн тоо ойролцоогоор 3-р сард амь їрэгдэгсэдийг алсын замд нь їдсэн хэмжээтэй дїйцэж байжээ.Гол сїмд ёслол їйлдсэний дараа австай шарилыг Тегелийн цайз орших цэцэрлэгт хїргэн дараагийн єдєр нь Александр фон Хумболдтыг гэр бїлийн оршуулгын газарт нутаглуулжээ. Хэл шинжээч Аугуст Бєек талийгаачийг хїндэтгэн олон тїмэнд хандан: “ Энэ дэлхийн оюун санааны ертєнцийн гялалзсан нэгэн од унтарлаа” гэж харамсан хэлж байжээ.

Александр фон Хумболдтын асар их нэр хїнд нас барснаас нь хойш ч зохиол бїтээлд нь оршсоор байв.Зохиол бїтээлдээ тэрээр 1834 оноос хойших 25 жилийг зориулжээ. Ертєнцийн судалгаа шинжилгээний ажлыг нэгтгэсэн том бїтээл 1845-1862 онд “Сансар” нэртэйгээр 5 боть болон эмхгэгдэн хэвлэгджээ. Ингэснээр байгалийн шинжээч судлаачийн ажлаа эхлэж їеэ мєрєєдсєн мєрєєдєл нь биеллээ олж , тэр нь бїх чухал шийдвэрлэх нєхцєл байдлыг тодорхойлоход тїїний їйл ажиллагааны ??л чиг шугам болсон юм. Варнхаген фон Энзе тїїний бїтээл туурвилд хэл зохиомжийн талаар зєвлєхийн ажил хийж байхдаа 1834 онд тэрээр: “ Би сэтгэл санаа єєдрєг байна, учир нь бид єнєєдєр тэнгэрийн орон зайн їзэгдлїїд, газар дэлхийн амьдрал , одны мананцараас авахуулаад боржин чулуун дээрх хаг ургамлын газар зїй хїртэлх бїхий л материаллаг ертєнций? нэг мєр болгон нэгэн бїтээлд хамруулан дїрслэж їзїїлэхийн зэрэгцээгээр амьд я?уу хэллэгээр илэрхийлэх нь аятайхан сэтгэгдэл тєрїїлнэ.” гэж бичжээ. Тэр мэдээжээр энэ тєсєлд иж бїрнээр , єргєн цар хїрээтэйгээр эрч хїчтэйгээр хандсан юм. Тухайлбал тїїний ах Вилгельм бїр эртнээс тїїний авъяас чадварыг мэдэрсэн ч удаан хугацааны турш тїїний судалгааны ажилд ач холбогдол бага єгч: “ Хэрэв соёлт ертєнцєєс гаралтай бол байгаль дэлхий ойр байхгїй” гэж хэлсэн нь бий.Тэр??? Александраар алд?а дутагдлаа хэлїїлж явсаар эцэст нь Вилгельмийн гэрийн ойролцоо байх Дууны академид тїїний хийсэн илтгэл ахдаа ихээхэн том сэтгэгдэл тєрїїлжээ. Александр судалгааны ажлаа тайлагнасан санааг агуулсан “Сансар “/ косм?с/ гэдэг бїтээлийн нэр нь ах дїї хоёрын хамтдаа тунгаан бодож олсон зїйл мєн . Тэртээ тэргїй тэдний їйл хэрэг єргєн цар хїрээгээр харилцан нєхєлцєж дотоод санаа сэтгэл нэгтэй “Бїтэн зууны турш гар гараасаа барилцсан ах дїїс” байжээ.

Ахаасаа ємнє Александр , Иена ба Ваймар хотуудад Гётетэй уулзан тїїний судалгааны ар?аас суралцжээ. Тэрээр 1795 онд тїїнд хандан бичихдээ “ Та єєрийнхєє ажиглалтын элементээс гадаад тєрх байдлаас эхлэж байна. Харин бид дунд нь орж уулзах хїртэл их яарах хэрэггїй “ гэжээ. Энэ санамжийг хорин насаар дїї Александр хїлээн авч эцэст нь “Сансар “ /Космос/ хэмээх бїтээлдээ сайтар хэрэгжїїлэн “Байгаль дэлхий нь бодлоготой зорилготой хийсэн ажиглалтаас авч їзэхэд олон хїчин зїйлийн нэгдэл, тєрєл бїрийн хэлбэр дїрстэй, холимог юмсын холбоо, мєн чанарыг агуулсан бїхэл бїтэн амьд цогц юм.” гэсэн дїгнэлт хийжээ. Тийм учраас ухаалаг хийсэн физик судалгааны чухал їр дїн нь: сїїлийн їеийн нээлтїїд бидэнд боломж олго??оор олон зїйлийн юмс їзэгдлийн дундаас нэгдмэл зїйлийг олж мэдэх , са?а???д зїйлсийг нэгтгэн дїгнэх , тусгайлан ганцаарчилсан зїйлийг нягтлан эрэгцїїлж їзэх , тийм боловч тэдгээрийн хэлбэр хэмжээнд хууртахгїй байх , хїмїїсийн тогтоосон хэв ?аягийг харгалзан їзэж, їзэгдэл гэдэг халхавчийн дор нуугдан байдаг байгалийн эзэн оюун санааг мэдрэхїйдээ авч їзсэн юм. Ийм замналаар бидний тэмїїлэл явцуухан мэдэрхїйн ертєнцєєс даван гарч байгалийг ойлгон , туршлагаар тогтоосон дутмагхан їзїїлэх материалыг , мєдхєн тодорхой хэмжээнд оюун ухааны хїчээр эзэмшинэ гэсэнд оршино.” ?????.Шинжлэх ухаан?аар хийсэн байгалийн эл судалгааны ажилд Гёте, Александрын ах Вильгельм нар оюун санааны дэмжлэг їзїїлэн хамтран оролцсон юм. Їїний зэрэгцээгээр Германы сонгодог хїрээнийхэн туршлагын суурь судалгаа явуулахдаа анхаарах зїйл байгааг ???уулахдаа : ” Дутуу дулимаг ажиглалт хийж дїгнэлт гаргах нь байгалийн хїчин зїйлс зїй тогтолын талаар буруу ташуу їзэл ойлголт їїсгэж улмаар хэл соёлд нэвтрэн царцанг байдал їїсгэж уран зєгнєлт зїйл тєдий болж їндэсний хэмжээнд бїх анги давхаргийг хамран дэлгэрнэ. Шинжлэх ухаанд ??ур?лсан физикийн зэрэгцээгээр хянагдаж батлагдаагїй систем нь зарим хэсэгтээ ерєєсєє буруу ойлголт тєрїїлсэн туршлагын мэдлэг їїсгэж болно. Цєєн тооны ганцаарчилсан тохиолдлыг хамруулсан туршилт туршлага нь їнэнд гїйцэгдэх хїртлээ их омогшсон байх нь бий. Тэр нь б?тїїмжлэгдсэн хувиршгїй хуультай , дураараа бїхнийг хязгаарласан мэт байна. Тэгвэл шинжлэх ухаанд суурилсан байгалийн судлал нь судлан шинжилж хатуу тогтоосон їндэслэлтэй зїйлээ эргэлзээтэй магадлал багатай зїйлээс нь ялган салгаж , єдєр бїр їйл ажиллагаагаа єргєжїїлэн тэлж єєрийн їзэл санаагаа засамжлан сайжруулж байдаг” гэжээ.

Хумболдтын судлаач амьдралын арга зїйн їндсэн тулгуур цєм болсон хожуу бичигдсэн “Сансар “ /Космос/ бїтээл нь 87000 хувь хэвлэгдсэн нь тухайн їедээ хамгийн борлогоо сайтай байсных биз. Тавь дахь ботьтойгоо Хумболдт амьдралынхаа сїїлчийн долоо хоног хїртэл ажилласан боловч бїрэн дуусгаж чадаагїй . Америкт хийсэн аяллынхаа ( Шинэ тивийн Аекуйпоктиал нутагт аялсан нь ?????? ) эхний хэсгийг ?? ? ??????????? ????? ??????жээ. Хумболдт єєрийн їзэл бодлоо дээд зэргээр илэрхийлсэн энэ бїтээлийг хайхрахгїй орхисныг заримдаа харамсах тєдий бус харин бїр зэмэлмээр. “Сансар “ (космос) тєсєл нь анхнаасаа

л тїїний зорьсон зорилго бїх судалгааны ажлыг нь нэгтгэсэн дїн тайлан байсан. Тэрээр зарим зїйлийг орхигдуулж тасалдуулсан нь байх боловч ихэнх агуулгаа илэрхийлж чаджээ. Тэрээр “Сансар “ бїтээлийнхээ ерєнхий тоймыг илэрхийлсэн эхний хоёр ботийг дуусгаж амжаагїй боловч бїтээлий? нь дотоод агуулга авцалдаа нь зохиогч шинжлэх ухааны мэдлэгийн єсєлтийг ойлгон зарчмын хувьд тєгсгєл байхгїйг мэдэрч байжээ.

Шїїмжлэхдээ ч биш, харин юуны ємнє Хумболдт нь ол?? тєрлийн салбар шинжлэх ухааны ойлголтыг, хамаарагдах амьдрал практиктай нягт холбож амьдарч байсан цаг їеийнхээ эдийн засаг, экосистем, нийгмийн хєгжлийн хурдацтай єєрчлєлт , мєн эрчимжиж байсан даяаршилалд чиглэгдсэн онцгой мэдрэмжтэй удирдан чиглїїлэх авъяас чадвартай байсан гэж їзэж болно. Тїїний байгаль хїмїїнлэгийн шинжлэх ухааны ??????? ?????? ажил ?? ?????? ????? судалгааны арга зїй? ????? ????????? ????????? ????????? ???????? ??????? ????????????? хоорондоо сїлжээ їїсгэсэн ?????? ?? ?????????? ????? ???????? ?????????? ???????? ?????????? ????? ???? ?????? ?????? ???????????? ??? ???? ?????????? ??????. ??? ????? ???? ??????????? бол ямарч амжилтанд хїрэхгїй байсан.

Хумболдтын “Сансар”(космос) тєсєл нь тухайн цаг їедээ хувь хїмїїсийн байнга л солилцож байдаг мэргэжлийн мэдлэгийн ??? х???????? ????н гарч , ???????????? єєрийнхєє гїнзгийрїїлж судлаагїй ????? ??????? зайлшгїй шаардлагатай мэргэжлийн мэдлэг бїхий мэргэжсэн хїмїїсийг ????? оролцуул??? ?? ?????? ??. Александр фон Хумболдтын зарим їзэл санааг тїїний сїїл?ийн бїтээлїїдэд дїрсэлсэн нь онцгойлох ач холбогдолтой юм: “ Мэдэх, таньж мэдэх хоёр нь хїн тєрлє?тний баяр баясгалан , эрх мэдэл мєн “, тэд їндэсний баялагийн нэг хэсэг, бараа таваарын байнгын нєєц??? ????. Гэвч тэдгээр нь байгаль дээр маш бага хэмжээгээр тїгсэн байдаг. Їйлдвэржїїлэх їйл ажиллагаа, механик ба техникийн химийн хэрэглээ, байгалийн тїїхий эдий? сонгон боловсруулалт зэрэгт бїх анги давхраагаа хамруулж чадаагїй ард тїмний амьдралын тївшин зайлшгїй буурдаг. Хєрш улс оронд шинжлэх ухаан , їйлдвэржилт эрчимтэй хєгжих тусам энэ байдал улам даамжирдаг ??????? ????????????.

• 
  Тухайн їеийн нєлєє бїхий хїмїїсээс Александр фон Хумболдтын тухай хэлсэн ишлэл їгээс:
  

• 
  Вил?ельм фон Хумболдт: “Їеийн їед илрээгїй ирсэн ??????? ????? ???? санааг нь ?????, ???????? ????????? гинжин холбоосыг ????? ??????? Александр фон Хумболдт их зїйлийг хийжээ. Тэрээр гайхалтай гїн сэтгэлгээтэй , алсын хурц хараатай , хурдан шалмаг гавшгай хїн байлаа” гэжээ.
  

• 
  Чарльз Дарвин : “Тэр томоохон аяла? ???????, эрдэмтэн судлаач мєнхєд амьдрах болно, би тїїнийг байнга шїтэ? биширч, бїр тїїнд мєргєн залбирч байдаг юм” гэжээ.
  
• 
  Иохан Вольфганг Гёте: “Хумболдт биднийг оюун ухааны эрднэсээр булж байна” гэжээ.
  
• 
  Фриедрих фон Шиллер : “Александр фон Хумболдт маш их гїн сэтгэгдэл тєрїїлдэг, ахаасаа хол илїї , хэлснийгээ хэрэгжїїлдэг хїн байлаа” гэжээ.
  
• 
  Симон Боливар : “Александр фон Хумболдт бол Америкт эзлэн тїрэмгийлэгчидээс ч илїї сайн їйл бїтээсэн хїн тул Америк тивийг жинхэн нээгч мєн” гэжээ.
  
• 
  Наполеон Бонапарте: “Тэр бол миний эхнэртэй яг адилхан ургамал судлаач хїн байсан” гэжээ.
  
• 
  Клауде Лоуис Бертоллет: “Энэ хїн бол бїхэл бїтэн Академи гэсэн їг” гэжээ
  
• 
  Томас Жефферсон: “Миний уулзсан эрдэмтэдээс хамгийн алдартай нь энэ хїн мєн” гэжээ.
  
• 
  Эмил Ду Бойс-Раймонд: “Тэмїїлэлтэй эрдэмтэн бїр Хумболдтын хїї болно.Бид бїгдээрээ тїїний гэр бїлд багтана” гэжээ.