Тұйық рай
В казахском языке неопределённая форма глагола (глагол с суффиксом у или ю) отличается от неопределённой формы глагола в русском языке, так как выражает не только действие, но и процесс и состояние.
айту – говорить, говорение; оқу – читать, чтение; кету – уходить, уход
Поэтому к глаголу в неопределённой форме могут добавляться любые окончания существительных:
оқуымды – моё чтение, оқуымен – с его чтением, кездесуге – к встрече
При добавлении к неопределённой форме глагола окончаний местного падежа (да, де) образуется форма, которая показывает настоящее продолжающееся действие, и переводить на русский язык эту форму можно и как существительное и как глагол (дайындау+да – на подготовке или готовятся).
айтуда – говорят, оқуда – читают (учатся), iстеуде – работают
Адамдар Республика алаңына жыл сайын жиналуда. – Люди на площади Республики каждый год собираются.
Осы көшеде қанша институт орналасуда? – На этой улице какой институт располагается?
В основном эта форма употребляется в 3-ем лице, редко в 1-ом и 2-ом лице и тогда к глаголу добавляются Личные окончания-1 (например, оқу+да+мын и т.д.)
Для того, чтобы образовать какое-либо время глагола, нужно сначала от глагола в неопределённой форме отбросить суффикс у или ю. Но есть глаголы-исключения, к которым при отбрасывании суффиксов присоединяются дополнительные ы, i или й. Такие глаголы-исключения далеко не всегда указываются в словарях, поэтому далее смотрите полную таблицу глаголов-исключений. Сейчас эту таблицу достаточно бегло просмотреть, вы будете возвращаться к ней при изучении времён и наклонений глаголов.
Глаголы-исключения
1. Список глаголов, к которым при отбрасывании суффикса у добавляются буквы ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова.
Первым идёт глагол в неопределённой форме, вторым – глагол в повелительном наклонении 2-го лица единственного числа и третьим – глагол в переходном времени 3-го лица.
абыржу, абыржы, абыржиды
ағайынсу, ағайынсы, ағайынсиды
адалсу, адалсы, адалсиды
адамсу, адамсы, адамсиды
айну, айны, айниды
ақылгөйсу, ақылгөйсі, ақылгөйсидi
ақынсу, ақынсы, ақынсиды
алжу, алжы, алжиды
аңду, аңды, аңдиды
аңқаусу, аңқаусы, аңқаусиды
аңқу, аңқы, аңқиды
апшу, апшы, апшиды
арзу, арзы, арзиды
ару, ары, ариды
аршу, аршы, аршиды
астамсу, астамсы, астамсиды
атқу, атқы, атқиды
аунақшу, аунақшы, аунақшиды
ауытқу, ауытқы, ауытқиды
* ашу, ашы, ашиды
аяқсу, аяқсы, аяқсиды
әкімсу, әкімсі, әкімсидi
әсемсу, әсемсі, әсемсидi
балқу, балқы, балқиды
батырсу, батырсы, батырсиды
баулу, баулы, баулиды
баяусу, баяусы, баяусиды
бәлсу, бәлсі, бәлсидi
бәсеңсу, бәсеңсі, бәсеңсидi
бейкүнәмсу, бейкүнәмсі, бейкүнәмсидi
бейқамсу, бейқамсы, бейқамсиды
беку, бекі, бекидi
берегенсу, берегенсі, берегенсидi
берку, беркі, беркидi
борсу, борсы, борсиды
босаңсу, босаңсы, босаңсиды
бөтенсу, бөтенсі, бөтенсидi
буазу, буазы, буазиды
бұлқу, бұлқы, бұлқиды
бұлықсу, бұлықсы, бұлықсиды
быжу, быжы, быжиды
бықсу, бықсы, бықсиды
бықу, бықы, бықиды
бықырсу, бықырсы, бықырсиды
былқу, былқы, былқиды
быршу, быршы, быршиды
білгенсу, білгенсі, білгенсидi
білгірсу, білгірсі, білгірсидi
білгішсу, білгішсі, білгішсидi
даму, дамы, дамиды
данагөйсу, данагөйсі, данагөйсидi
данасу, данасы, данасиды
дандайсу, дандайсы, дандайсиды
данышпансу, данышпансы, данышпансиды
даңғойсу, даңғойсы, даңғойсиды
дардайсу, дардайсы, дардайсиды
дарқансу, дарқансы, дарқансиды
дару, дары, дариды
дәнсу, дәнсі, дәнсидi
дәусу, дәусі, дәусидi
дегду, дегді, дегдидi
дөңбекшу, дөңбекші, дөңбекшидi
дөрекпу, дөрекпі, дөрекпидi
дүмпу, дүмпі, дүмпидi
дүңку, дүңкі, дүңкидi
ділмарсу, ділмарсы, ділмарсиды
діндарсу, діндарсы, діндарсиды
елегенсу, елегенсі, елегенсидi
елту, елті, елтидi
емексу, емексі, емексидi
еркексу, еркексі, еркексидi
еркесу, еркесі, еркесидi
еркінсу, еркінсі, еркінсидi
ерсу, ерсі, ерсидi
еру, ері, еридi
есту, есті, естидi
есіркегенсу, есіркегенсі, есіркегенсидi
жағымсу, жағымсы, жағымсиды
жадыгөйсу, жадыгөйсі, жадыгөйсидi
жайбарақатсу, жайбарақатсы,
жайбарақатсиды
жақынсу, жақынсы, жақынсиды
жалқаусу, жалқаусы, жалқаусиды
жалқу, жалқы, жалқиды
жану, жаны, жаниды
жаншу, жаншы, жаншиды
* жару, жары, жариды
жасу, жасы, жасиды
жаталақшу, жаталақшы, жаталақшиды
жеку, жекі, жекидi
желпу, желпі, желпидi
жеңілгенсу, жеңілгенсі, жеңілгенсидi
жеру, жері, жеридi
жиду, жиді, жидидi
жомартсу, жомартсы, жомартсиды
жору, жоры, жориды
жосу, жосы, жосиды
жөңку, жөңкі, жөңкидi
жуасу, жуасы, жуасиды
* жуу, жуы, жуиды
жұлқу, жұлқы, жұлқиды
жүйтку, жүйткі, жүйткидi
жүнжу, жүнжі, жүнжидi
жыбыршу, жыбыршы, жыбыршиды
жылжу, жылжы, жылжиды
жылу, жылы, жылиды
жылымсу, жылымсы, жылымсиды
жылымшу, жылымшы, жылымшиды
жібу, жібі, жібидi
жігітсу, жігітсі, жігітсидi
жіпсу, жіпсі, жіпсидi
зеку, зекі, зекидi
зеңгу, зеңгі, зеңгидi
зырғу, зырғы, зырғиды
|
кеберсу, кеберсі, кеберсидi
кебірсу, кебірсі, кебірсидi
кебіртексу, кебіртексі, кебіртексидi
кедейсу, кедейсі, кедейсидi
кему, кемі, кемидi
кеңу, кеңі, кеңидi
кепсу, кепсі, кепсидi
кербезсу, кербезсі, кербезсидi
кергу, кергі, кергидi
кереметсу, кереметсі, кереметсидi
керсу, керсі, керсидi
көбеңсу, көбеңсі, көбеңсидi
көгілжу, көгілжі, көгілжидi
көлгірсу, көлгірсі, көлгірсидi
көлку, көлкі, көлкидi
көнсу, көнсі, көнсидi
көншу, көнші, көншидi
көңірсу, көңірсі, көңірсидi
көпсу, көпсі, көпсидi
көпіршу, көпірші, көпіршидi
көсемсу, көсемсі, көсемсидi
күлімсу, күлімсі, күлімсидi
күмілжу, күмілжі, күмілжидi
күнсу, күнсі, күнсидi
күпсу, күпсі, күпсидi
күпу, күпі, күпидi
кілку, кілкі, кілкидi
кінәзсу, кінәзсі, кінәзсидi
кісімсу, кісімсі, кісімсидi
қабаржу, қабаржы, қабаржиды
қабу, қабы, қабиды
қағылжу, қағылжы, қағылжиды
қажу, қажы, қажиды
қаймақшу, қаймақшы, қаймақшиды
қақсу, қақсы, қақсиды
қақшу, қақшы, қақшиды
қалғу, қалғы, қалғиды
қалқу, қалқы, қалқиды
қамқорсу, қамқорсы, қамқорсиды
қамту, қамты, қамтиды
қаңғу, қаңғы, қаңғиды
қаңсу, қаңсы, қаңсиды
қарбу, қарбы, қарбиды
қарғу, қарғы, қарғиды
қарпу, қарпы, қарпиды
қару, қары, қариды
қасаңсу, қасаңсы, қасаңсиды
қасу, қасы, қасиды
қобалжу, қобалжы, қобалжиды
қожайынсу, қожайынсы, қожайынсиды
қоқсу, қоқсы, қоқсиды
қоқу, қоқы, қоқиды
қоқырсу, қоқырсы, қоқырсиды
қоңылтақсу, қоңылтақсы, қоңылтақсиды
қору, қоры, қориды
құбылжу, құбылжы, құбылжиды
құдайсу, құдайсы, құдайсиды
құйқылжу, құйқылжы, құйқылжиды
құлазу, құлазы, құлазиды
құрғақсу, құрғақсы, құрғақсиды
құру, құры, құриды
қылғу, қылғы, қылғиды
қылпу, қылпы, қылпиды
қылымсу, қылымсы, қылымсиды
қымқу, қымқы, қымқиды
қымту, қымты, қымтиды
қыңсу, қыңси, қыңсиды
қырпу, қырпы, қырпиды
қыршу, қыршы, қыршиды
қышу, қышы, қышиды
ләйлу, ләйлі, ләйлидi
леку, лекі, лекидi
лоблу, лоблы, лоблиды
лоқсу, лоқсы, лоқсиды
лықсу, лықсы, лықсиды
лықу, лықы, лықиды
лыпу, лыпы, лыпиды
малту, малты, малтиды
малшу, малшы, малшиды
манду, манды, мандиды
маңғазсу, маңғазсы, маңғазсиды
марғаусу, марғаусы, марғаусиды
мардамсу, мардамсы, мардамсиды
мәңгу, мәңгі, мәңгидi
менменсу, менменсі, менменсидi
меңіреусу, меңіреусі, меңіреусидi
мойынсу, мойынсы, мойынсиды
момақансу, момақансы, момақансиды
мұжу, мұжы, мұжиды
мүжу, мүжі, мүжидi
мүләйімсу, мүләйімсі, мүләйімсидi
мүлгу, мүлгі, мүлгидi
мүңку, мүңкі, мүңкидi
мүсәпірсу, мүсәпірсі, мүсәпірсидi
мығымсу, мығымсы, мығымсиды
мыжу, мыжы, мыжиды
мызғу, мызғы, мызғиды
мырзасу, мырзасы, мырзасиды
мытқу, мытқы, мытқиды
мыту, мыты, мытиды
міндетсу, міндетсі, міндетсидi
налу, налы, налиды
нұқу, нұқы, нұқиды
ойнақшу, ойнақшы, ойнақшиды
оқу, оқы, оқиды
орғу, орғы, орғиды
ортқу, ортқы, ортқиды
оршу, оршы, оршиды
өгейсу, өгейсі, өгейсидi
өзімсу, өзімсі, өзімсидi
өксу, өксі, өксидi
өкімсу, өкімсі, өкімсидi
өрбу, өрбі, өрбидi
өрекпу, өрекпі, өрекпидi
өрекшу, өрекші, өрекшидi
өршу, өрші, өршидi
өсіп-өрбу, өсіп-өрбі, өсіп-өрбидi
|
пақырсу, пақырсы, пақырсиды
палуансу, палуансы, палуансиды
паңсу, паңсы, паңсиды
пысықсу, пысықсы, пысықсиды
ренжу, ренжі, ренжидi
салақсу, салақсы, салақсиды
салғансу, салғансы, салғансиды
салғыртсу, салғыртсы, салғыртсиды
салқамсу, салқамсы, салқамсиды
самарқаусу, самарқаусы, самарқаусиды
самсу, самсы, самсиды
саңғу, саңғы, саңғиды
сапсу, сапсы, сапсиды
сараңсу, сараңсы, сараңсиды
сарқу, сарқы, сарқиды
сарсу, сарсы, сарсиды
сару, сары, сариды
* сасу, сасы, сасиды
саябырсу, саябырсы, саябырсиды
саяқсу, саяқсы, саяқсиды
сәнсу, сәнсі, сәнсидi
сәуегейсу, сәуегейсі, сәуегейсидi
сенгенсу, сенгенсі, сенгенсидi
сепсу, сепсі, сепсидi
сергексу, сергексі, сергексидi
сергу, сергі, сергидi
серпу, серпі, серпидi
серімсу, серімсі, серімсидi
сету, сеті, сетидi
сирексу, сирексі, сирексидi
сорғу, сорғы, сорғиды
сусу, сусы, сусиды
суу, суы, суиды
сүңгу, сүңгі, сүңгидi
сүңкию, сүңкі, сүңкидi
сылту, сылты, сылтиды
сылу, сылы, сылиды
сыңсу, сыңсы, сыңсиды
сыпайысу, сыпайысы, сыпайысиды
сырғақсу, сырғақсы, сырғақсиды
сырғу, сырғы, сырғиды
сыру, сыры, сыриды
сілку, сілкі, сілкидi
тайқақсу, тайқақсы, тайқақсиды
тайқу, тайқы, тайқиды
талмаусу, талмаусы, талмаусиды
талықсу, талықсы, талықсиды
тамылжу, тамылжы, тамылжиды
танту, танты, тантиды
тану, таны, таниды
тарпу, тарпы, тарпиды
тартқансу, тартқансы, тартқансиды
тасу, тасы, тасиды
тату, таты, татиды
тәкаппарсу, тәкаппарсы, тәкаппарсиды
тәлімсу, тәлімсі, тәлімсидi
тәңірсу, тәңірсі, тәңірсидi
тәуелжу, тәуелжі, тәуелжидi
тәуірсу, тәуірсі, тәуірсидi
телу, телі, телидi
тепшу, тепші, тепшидi
терлеп-тепшу, терлеп-тепші, терлеп-тепшидi
тершу, терші, тершидi
тетку, теткі, теткидi
тобарсу, тобарсы, тобарсидi
тоқмейілсу, тоқмейілсі, тоқмейілсидi
тоқу, тоқы, тоқиды
толқу, толқы, толқиды
толықсу, толықсы, толықсиды
тоңазу, тоңазы, тоңазиды
тору, торы, ториды
төменсу, төменсі, төменсидi
тұшу, тұшы, тұшиды
түйткілсу, түйткілсі, түйткілсидi
түлежу, түлежі, түлежидi
тықыршу, тықыршы, тықыршиды
тыншу, тыншы, тыншиды
тыпыршу, тыпыршы, тыпыршиды
тілмарсу, тілмарсы, тілмарсиды
уылжу, уылжы, уылжиды
ұйтқу, ұйтқы, ұйтқиды
ұлу, ұлы, ұлиды
ұлықсу, ұлықсы, ұлықсиды
ұңғу, ұңғы, ұңғиды
үлкенсу, үлкенсі, үлкенсидi
үңгу, үңгі, үңгидi
үстемсу, үстемсі, үстемсидi
үсу, үсі, үсидi
шалқу, шалқы, шалқиды
шанду, шанды, шандиды
шаншу, шаншы, шаншиды
шапшу, шапшы, шапшиды
шарпу, шарпы, шарпиды
шеку, шекі, шекидi
шешенсу, шешенсі, шешенсидi
шоқу, шоқы, шоқиды
шоршу, шоршы, шоршиды
шошу, шошы, шошиды
шөжу, шөжі, шөжидi
шөку, шөкі, шөкидi
шөпшу, шөпші, шөпшидi
шұқу, шұқы, шұқиды
шұлғу, шұлғы, шұлғиды
шүйгу, шүйгі, шүйгидi
шүленсу, шүленсі, шүленсидi
шыжу, шыжы, шыжиды
шылқу, шылқы, шылқиды
шымшу, шымшы, шымшиды
шыпшу, шыпшы, шыпшиды
шырпу, шырпы, шырпиды
шіру, шірі, шіридi
ыбылжу, ыбылжы, ыбылжиды
ыбырсу, ыбырсы, ыбырсиды
ызғу, ызғы, ызғиды
ырғу, ырғы, ырғиды
ыршу, ыршы, ыршиды
* ысу, ысы, ысиды
ытқу, ытқы, ытқиды
|
Знаком * отмечены глаголы, которые имеют несколько значений и в одном значении они являются глаголами-исключениями, а в другом нет:
ашу – киснуть, сквашиваться (ашу, ашы, ашиды); ашу – открывать, выявлять (ашу, аш, ашады)
жару – быть обеспеченным (жару, жары, жариды); жару – колоть, разрывать (жару, жар, жарады)
жуу – быть близким (жуу, жуы, жуиды); жуу – мыть, обмывать (жуу, жу, жуады)
қабу – стегать, простёгивать (қабу, қабы, қабиды); қабу – хватать, ловить (қабу, қап, қабады)
сасу – вонять (сасу, сасы, сасиды); сасу – суетиться, теряться (сасу, сас, сасады)
ысу – нагреваться, теплеть (ысу, ысы, ысиды); ысу – тереть, натирать (ысу, ыс, ысады)
2. При отбрасывании суффикса ю ко всем глаголам (кроме тех, что заканчиваются на ию) добавляется й. В переходном времени, если слова твёрдые, то образуется суффикс я (й+а).
азаю, азай, азаяды
жаю, жай, жаяды
қыжыраю, қыжырай, қыжыраяды
и т.д.
Но если слово мягкое, то в переходном времени добавляется суффикс е.
еңкею, еңкей, еңкейедi
көркею, көркей, көркейедi
сүю, сүй, сүйедi
и т.д.
Список всех глаголов не привожу, нет смысла, вы найдете их в словарях. Они имеют суффикс ю и подчиняются одним и тем же правилам. Только пять глаголов приобретают другие формы:
баю, байы, байиды
кею, кейi, кейидi
қаю, қайы, қайиды
мою, мойы, мойиды
ұю, ұйы, ұйиды
3. К глаголам, заканчивающимся на ию, й не добавляется, но в переходном времени в твёрдых словах – суффикс я.
аңқию, аңқи, аңқияды
дардию, дарди, дардияды
қалтию, қалти, қалтияды
и т.д.
дүмпию, дүмпи, дүмпиедi
ербию, ерби, ербиедi
кіржию, кіржи, кіржиедi
и т.д.
Достарыңызбен бөлісу: |
