І. Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеялары
жүктеу/скачать 40.35 Kb.
|
|
Жоспар: Кіріспе І. Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеялары 1.1 І. Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеяларының зерттелуі, теориялық негіздері І.Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеяларының жаңартылған білім мазмұнымен ықпалдасуы, үндестігі Ақын шығармаларын мектепте оқытудың теориялық негіздері Ақын шығармаларын мектепте оқытудың ерекшеліктері Ақын шығармаларын мектепте оқытудың әдіс-тәсілдері Ақын шығармаларын жағартылған білім мазмұнында интербелсенді әдістер арқылы оқыту Қорытынды Пайдаланған әдебиеттер тізімі І. Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеялары І. Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеяларының зерттелуі, теориялық негіздері Ақын да – табиғат перзенті. Өмірге келеді, өсіп-жетіледі, жылма-жыл жеміс беріп жайнайды. Әрине, оның екінші нәр алар ортасы – қоғам. Дау жоқ, ең әуелі болашақ ақын бойында дарын дәні болуы керек. Дән болмаса қаншама құнарлы топыраққа түсіп, күн нұры, ауа, ылғал аяламасын, құр қазудың қылтиып бас жарып, көктеп, жер бетінде бой түзеп, масақ байламасы белгілі. Нақ солайша талантсыз адамды қаншама оқытып, үлде мен бүлдеге орағанмен, бір жол да жыр жаза алмайды. Бұл тұрғыдан келгенде, Ілиястың әу бастан-ақ кереметталант иесі екендігін байқаймыз. Бірақ, оның осы қабілет-дарынының қайнар көзін ашқан алғашқы фактор – туған жерінің табиғаты. Иә, жер жаннатының ғажап сұлу жаратылысы, ағынды Ақсу бойының байсын болмысы, байтақ Балқаш құмының қыртысты қоңыры. Ол осы ғажап сұлулыққа әбден қанып, қыртысы қоңырға терең тамыр тартып, байсын болмысты мейілінше бойына сіңіріп өскен ақын. Солар арқылы ол өз жан жүрегінен жаңа бір Жетісуды – жаңа жыр Жетісуын жаратып, жомарттықпен халқына ұсынған-ды. Ол тамаща өлеңдерін, басқа да жанрдағы шоқтықты шығармаларын былай қоя тұрып, сараң анкетикалық мәліметтерден түзілген «Қысқаша өмірбаянында» туған жерін қалай емірене еске алады десеңізші. Ілияс қарапайым маұала тілімен емес, төгілген өлең өрнегімен сөйлеп кеткендей. Ақын екінші рет өмірге келгеннен кейін жазылған тұңғыш тәуір мақалалардың бірі – Қалижан Бекхожиннің «Халық өмірінің өрен жыршысы» деп аталатын мақаласы. Мұнда автор: «Біздің әдебиетшілеріміз Ілиястың ақындық өнер адамы 1919-1920 жылдардан басталды деп келді. Бұл қазір теріске шықты. Алматының Пушкин атындағы көпшілік кітапханасының архив қорынан жуықта ғана табылған І.Жансүгіровтің өз қолымен жазылған екі дәптері – ақынның өлеңді 1915-16 жылдардан бастап жазғанын дәлелдейді» (І. Жансүгіров. «Шығармалар, өлеңдер, поэмалар», Алматы, 1958, 4-бет), – деп көрсеткен еді. Ілиястың жазушылық творчествосының бас-аяғы не бары жиырма-ақ жыл. Осы аз жылдың ішінде ақынның қаллдырған әдеби мұрасы бірнешелеген том болады. Ақын енді ғана кемеліне келіп, топшысы бекіп, тұяғы қатқан қырандай дәл бабына келген шағында апатқа ұшырады. Егер олай болмағанда «Дала», «Күйші», «Құлагер», «Жолдастар» сияқты талай-талай күрделі шығармалар, сан алуан лирика дүниеге келетін еді. Ілияс творчествосы оның өз көзі тірісінде арнайы зерттелмеген. Ал жазылған сындар азды-көпті бар. Әсіресе 1957 жылдан бастап республикалық, облыстықбаспа бетінде Ілияс ақын туралы көптеген мақалалар жарияланды. Бұлардың ішінде М. Қаратаев, Қ.Бекхожин, Е. Ысмаилов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев жолдастардың мақалалары бар. Бірақ олардыңкөпшілігі жеке адамға табынушылықтың салдарынан әдебиет әлемінде жиырма жыл бойына көрінбей, онан өзінің шын мәніндегі тиісті орнын ала алмай келген дарынды азамат ақынды оқушы жұртшылыққа таныстыру мақсатын көздеген мақалалар. Оларды көбінесе ақынның творчестволық монографиясы қамтылады. І. Жансүгіров шығармашылығы туралы белгілі бір бағытты ұстаған, салмақты, тұжырымды пікір айтылған ғылыми еңбектер деп біз сыншы М. Қаратаевтың «І. Жансүгіров» дейтін мақаласын, ақын Ә. Тәжібаевтың «Өмір және поэзия» атты еңбегінің Ілиясқа арналған бөлімшесін, профессор Қ. Жұмалиевтің «Ілиястың әдебиеттегі орны мен өзіне тән ерекшелігі» деген көлемді ғылыми мақаласын атаймыз. Сонымен, дипломық жұмыстың жалпы осы тарауында І. Жансүгіровтің ақындық өнерінің қалыптасуы, дамуы, ақын туындыларының идеялық көркемдік ерекшелігі, ақындық шеберлігіне шама келгенше талдау жасау жасалады, сонымен қатар Жансүгіровтің зерттеулеріндегі ағартушылық идеялары сөз болады. І. Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал уезі, Ақсу болысына қарасты ауылда, кедей шаруаның семьясында туған. Шешесін жасында қайтыс болады. Әкесі ескіше хат танитын момын шаруа болған екен. Ілияс ең алдымен осы өз әкесінен оқып, хат таниды. Кейін ауыл молдаларынан оқиды. Бұл ұзаққа созылмайды. Болашақ ақын бұдан кейінауылдағы мал өсіріп, шаруа баққан көп қазақтың бірі болады. Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін бала тағыдырын, оның тәрбиемі жайын ойлаған ата-ананың қолданар құралы халықтың бай ауыз әдебиеті еді. Ондай ата-ана баласын өлең жырға, жұмбақ, ертек, аңыз-әңгімелерге қайымдасып, айтысатын қара өлеңге құлағын үйір етіп ауызша өлең жаттатып үйрететін. Сонымен бірге өздігінен хисса-хикая оқуға сауаты бар Ілияс мұндай кітаптарды оқуға да жастайынан әуестенеді. Бұған қоса әншілік өнері де болған. Есейген шақта һткеніне сын көзімен қарап, өзіне өзі есеп бергендей болатын есті адамға тән бір қасиетақын басынан да өтеді. Өмірінің осы бір шағын кейірінрек келе ақын: Жастық – алтын, жағдайың жазғы салқын Жастық – жалқын, жан жанса емес алтын Жастық – жасық, жанарлық жай болмаса, Жастық – қорлық, білімсіз қара қарқын. Сол қорлықта қор болып өстім мен де, Қор ер жетіп, өмірде ес білген не? Содыр-соқыр болыппын сол күндерде Енді есіме түседі –ау ес білгенде. – деп жылап білімсіз жастық шағына өкінеді. Қаламгер өз шығармаларында ең алдымен адамгершілік мәселесін ерекше сөз етеді. Өзі өмір сүрген ортасынан бірсөзді тұрақты адам, әділ заң, әділетті би таба алмай, өңкей көрсе қызар жалқау, адампаздардың мінезіне күйініп, соларды сынайды. Адамгершілік, әділеттілік ақынның бұл жылдардағы шығармаларының өзекті бір мәселесі болады. Ал, оның: Көз ұйқыда, Көңілі қиқымда, Ынтасы ұрлық, қулықта Көрсе былқыл Көрмесе қылқыр, Заңым түсті сұмдыққа. Сұм – сұрқия қу заман, Ел қарғадай шулаған, немесе: Билері бұзық Билігі «қызық» Әдетті қар басты. Зекіріп, ақырып Жаланы шақырып, Қылдыра ма далбасты? Қашан турар әділдер? Әділетті кім қадірлер?! – деген жолдардан сол кездегі заман мен заңға ызалану, ашыну бар. Осы өлеңдерінің қайсысында болмасынәсер алған. Ақынның айтар ойы, жұртқа ұсынар бағыты да сол Абай деңгейімен қанаттас жатады. Ілияс бұл жылдарыөмір сүрген қоғамындағы кемшіліктерді сынаудан әрі кете алмайды. Онда да патриархалдық-феодалдық толып жатқан ірік-шіріктерін мол қарпып, кең көрсеткен емес. Абай айтқан жайлардың кейбір көріністерінөзінше қайталап, өзінше айтуға тырысады. Жалпы Ілияс бұл жылдары әлеуметтік қайшылықты терең түінбегенімен таптық айырмашылықты сезе бастайды. «Арман» деген өлеңінде: Ажарлы, нұрлы ақ балғын, Заманмен тозды сайысып, – деген шумақтар бар. Мұнда ақын заманның ескі әдет-ғұрпына қарсы сайысқан жастың ескілікті жеңе алмағанын айтады да одан жүрегі тез суынады. Ақырында ақын: Мезгіл бар құтылар, Шынжырлаулы тағдырдан? деп дағдарса, енді бірде: Миға сақта талғауды, Заман отыр тың-тыңдап. Бізге де кезек жақындар, Байлаған тордан бұлбанбақ, деп бостандық, тереңдіктің туар кезін аңсайды. Бірақ, ол бостандық қандай жолмен келеді? Оны кім алып береді? Ол жағын ақын ашып айта алмайды. 1923 жыл – І. Жансүгіровтің өлеңді өндіре жазға жылы. Оның көп өлеңдер, мақалалары, фельетондары «Тілші» газетіне үзбей басылып тұрады. Кейде газеттің бір санының өзінде бірде «Ілияс», бірде «Майтай» деген атпен қатар басылып жүреді. Негізінен табиғат жайлы лирика, ауыл өмірінен, ел тіршілігінен, өлең, сықақ жазған, революцияны мақтаныш ете жырлаған ақын бірқыдыру қателер де жіберіп алады. Оның осы «Тілші» газетінде басылған «Мен не көрдім?» «Жарамазан», «Бұлар» атты шығармаларында халықты коммунистік рухтатәрбиелеуге ат салыспақшы болып ел аралаған үгітші, насихатшылардың өздері саудагер, діншіл адамдар болып шығады. Ақын оларды сатираның отымен өртемекші болады. Бірақ мұнысы сатриалық дәрежеге көтеріле алмай, жекелеген саудагерлер мен діншілдердің іс әрекетін сынаймын деп партияның жолын ұстағандарға тіл тигізіп алса, осы газетте басылған «Ақынға», «Ызалы қиял» сияқты өлеңдерінің күгірт символикамен жазылғанын көреміз. «Ақынға» деген шығармасында қайдасың, неге үндемейсің, даусың неге шықпайды деп, одан әрі қарай періштемен ойна, бейшараның жанын тербе, көрге түс, оқ тиіп, қансырағандардың қанын жала, ыза толып мелшиіп қалғанығ не? деп оны сойлетуге тырысады. Жек көрсін ел, есалаң, жынды десін, Етіңді есер соқыр күнде жесін. Нұр жүрек, күн көкірек періштесін Бағыңды жын мен сайтан қайдан білсін? дейді. Әлеуметтік мәселеге қаншама араласпаймын десе де, ол бұл мәселеге өз көзқарасын, қатынасын көрсетпей тұра алмайды. Сонда жаңалықты емес, өткенді, ескіні арман етті, соны көкседі, жаңа қоғамның жаңалықтарынан ол жиренеді. Өткен күні қайтып келмейтін болған соң өзіне өлім тілейді. Сонымен жоғарыда сөз болған Ілиястың «Ақынға» «Ызалы қиял» сияқты өлеңдерінің тууы ақын творчествосының жалпы бағытына тән құбылыс еместігін айту қажет. Осы жылдағы жазылған өлеңдері пролетарлық бағытта жазылған. Октябрь революциясынан кейінгі ел өміріндегі жаңалықтарды, кедейдің қуаныштарын («Кедей тойы», «Қойшы ойы», «Май тойы» т.б.) жырлайды. «Ортақшыл партия» өлеңінде коммунистік партияның езілген халықты теңейтін «мейірім, шапқат, әділеттің» өзі болған партия екенін алғаш жырына қосып, еңбекші халыққа түсіндіре бастайды. Ақын осы өлеңінде: Біз білімсіз қырда қалған халық ек, Бас иіп ек, білімдіге нанып ек. Ақылсыздан арандалып тұзаққа, Айдаһардың уысында қалып ек. Орап қысып, қатты ысқырып қамаған Аямастан, жаралаған, талаған Көздегі нұр, көңілден сыр жоғалтып, Жүрек пен көз қамығумен қанаған, – деп бір жағы ел ішіндегі «білімді» алашордашыл ұлтшылдардың, екіншіден ақ гфардияшылардың тұзақтарына арандап қалған кейбір «айдаһардың уысында» қалыпалданып, қорлық, зорлық шеккенін ашық айтады. Азаматтың көзінен нұрын тайдырып, көңіліне сыр сақтатпай, адамшылықтан айыра бастағанда: Оны өшірдің жалғыз атқан оғыңмен, Жауды қудыңғ, жолатпадың түбімен. Естен түстен айырылғанда әлсіреп, «Уһ» дедік біз байғұс та сонымен. Ілиястың 1926 жылдарға дейінгі әңгіме, өлеңдерінің көбінде «жаңашылдық», ұсақ байшылдық, ұлтшылдық әсері байқалса, ал 1926 жылдан кейінгі жазғандарын алдыңғымен салыстырғанда, олардың арасында үлкен айырма бар. Түр жағынан да, пікір жағынан да Ілиястың ілгері басқаны көрінеді», деп мысалға І. Жансүгіровтің «Майдан», «Ауылдың алды», «Көктемде», «Әнші» атты өлеңдерін атайды Тоғжанов. Әдебиеттің көкейкесті мақалалары жөнінде көп ойланып, көп толғанған жазушылардың бірі Ілияс Жансүгіров. Ол өзінің мақаласында: «Менің бір сүйетін жұмысым сын мәселесі, әдеби сын бізде әзір аз, біздің сынға кірісіп жүргендер әлі үстірт, тайқалақ, орашолақ, істеп келе жатыр. Әдебиет сайданындағы үлкен олқымыз осы. Ілгеріде осыған қызмет қылуымда міндетім деп ұғынғаныма да көп болды, атқара алмай жатқаныма қатты армандамын...». Ақын көп ұзамай бұл арманын жүзеге асыра бастайды. 1932 жылы 23 апрельде Орталық Партия Комитеті РАПП, БОАПП ұжымдарын ажыратып, оның орнына кеңес (совет) жазушылар одағын құруға қаулы алады. Осы негізде Қазақстан Өлкелік Партия комитеті де қаулы алып, КазАППты ажыратады да, сол 1932 жылы 18 майда КАзАППтың ақырғы жиналысы өтеді. Бұл жиналыста Қазақстан жазушыларының басын қосып жауынгерлік отряд жасау – совет әдебиетін дамытудағы рөлі туралы және ұйымдастыру мәселелері қаралады. Сонымен 1932 жылы Қазақстан Кеңес жазушыларының ұйымдастару Көмитеті құрылып, оның мүшесі сайланады. Ұйымдастыру комитетінің председателі І. Жансүгіров, жауапты хатшысы Ғ. Мүсірепов болып белгіленеді. 1932 жылы декабрь айынад өткен жазушылар одағының өлкелік пленумында Жансүгіров «Кеңес әдебиетін көркейтіп, партия декретін орындаймыз» деген тақырыпқа үлкен баяндама жасайды. Соңғы жылға дейін қазақ әдебиетінде революциялық романтика керек пе, керек емес пе деген пікірлер баспа беттерінде, әдеби айтыстарда да сөз болып келеді. Ілияс бұл проблематикалық мәселе жайында өз пікірін ашық айтып, революциялық романтиканың әдебиетімізге жат еместігін дәлелдейді. Сонымен бірге баяндамашы сын мәселесіне де ерекше тоқталады. Сын – жазушыға творчестволық қорек беретін болуы керек, әдеби дамудың үлкен бір шарты осы қамқор сын еді, ол әлсіз жерде дамуы да қарқынды болмақ емес, сол сын әлі мардымсыз деген қорытынды жасайды. Міне, осыдан былай І. Жансүгіров қазақ әдебиетінің жалпы жайы, жеке мәселелері туралы үнемі баяндамалар жасап, маұалаларды үзбей жазып тұрады. Ілияс өлең жазумен бірге драматургия, кинодраматургиямен айналысқан. Ол тек пьеса жазып қана қйоған жоқ, сонымен бірге драматургия, театр мамандары туралы үнемі қамқаорлық жасап, мәселелер көтеріп жүреді. Ілияс Ғабит Тоғжановпен бірігіп жазған «Театр мамандарын дайындау керек» деген мақаласы мен «Қазақ ұлт театры» атты кітапшасынан кейін «Риддердегі қазақ жұмысшыларының театры» деген кітапшасын жазды. Халықтың ауыз әдебиеті мұраларын жастайынан мол жинап, оны кейін баспа бетіне ептеп жариялап, халық игілігіне айналдырған Ілияс Жансүгіров Абай поэзиясы туралы басқаша пікірде болды. Жастайынан жаттап, жүрегінің түкпірінен поэзиясына орын берген, көп еліктеп үлгі алған Абайды Ілияс халықтың ақын деп алғаш қорғаушылардың бірі болды. Алматыда шығатын «Тілші» газетіне 1923 жылы ол Абай туралы «Абай кітабы» атты үлкен мақаласын бастырады. Бірақ, Абай төңіргіндегі әртүрлі пікірлер 30- жылдарға дейін созылып келгендіктен, буржуазияшыл-ұлтшылдар Абайды әлеуметтік ортадан жырып алып, өздерінің ұлтшылдық пиғылдарын жүзеге асу үшін пайдалануа тырысты. Алайда Абай поэзиясының әлеуметтік бағытын ашуда Ілияс көптеген дұрыс тұжырымдар айтумен қатар, біраз қишылықты пікірлерге жол берді. Бір мазмұнды көп тілді совет әдебиетінің ерекше қарқынмен дауына мүмкіндік беріп отырған объективтік жағдайға қысқаша тоқтала келіп, І. Жансүгіров аударма мәселесіне тағы да ерекше назар бөледі. І. Жансүгіров бұл идеяны ұсынып қана қойған жоқ, өзі де осы аудармамен шұғыл айналысты. 30-жылдары аударма мәселесіндегі жетістік туралы сөз болса, осы жолда өндіре еңбек еткен Ілиястың атын атамай кете алмаймыз. Жансүгіров орыс тілін кешірек үйренуіне қарамастан, орыс ақындарын, орыс тіліне аударылған шетел ақындарының өлеңдерін шөліркене оқып, өз көңіліне қонған, өзін сүйсіндірген шығармаларының кейбірін ана тіліне аудара бастайды. В. Маяковскийдің «Лениншілдер» атты өлеңін 1929 жылы аударып, «Жаңа әдебиет» журналының 1930 жылғы 1-санында, алғаш рет жариялайды. Содан былай қарайғы аудармалары күнделікті баспа беттерінде, жинақтарда басылып тұрады. Жансүгіров орыс тілін ептеп біле бастасымен М. Горкий шығармаларын ерекше зейін қойп оқиды. Оның кітаптарының – деп жазады ақынның өзі – бірінен соң бірін соңырқап, іздеп оқыдым. Горький кітаптары мені жазуға жігерлендірді. Көзімді ашып, сарайымды тазалап, ілгері қарай сүйрейді. Әсіресе, маған ерекше әсер еткен оның асқан ақындықпен жазылған «Сұңқар жыры», «Дауылпаз жыры» сияқты өлеңдері болды. Өзінің қаламдас замандастары сияқты қламгер де поэтикалық творчествоның әр түріне барды. Ол поэзияда өлеңнен поэма жазу дәрежесіне көтеріледі. Сонымен бірге прозада әңгіме, очерк, роман жазды, драматургияда бір актілі пьесадан драма жазуға дейін барады. Әдеби сынға араласады, көркем аудармаға да өз үлесін қосады. Әдеби творчествоның әр түріне, әр жанрына барудың түрлі себептері бар. Біріншіден, революцияшыл ұлы өрлеуге мүмкіндік туған замандаәдебиет түрлері мен жанрлары жан-жақты даып, бұғанасы бекіп, буыны қатып, қалыптасып қоймаған жағдайда профессионал әдебиет кадрлары аз болады. Екіншіден, әрі профессионал әдебиетші дәрежесіне жете қоймаған, жазушылық қазынасының сыры түгел ашылмаған жас жазушылар өздерінің жазушылық қабілеті поэтикалық творчествоның қай түрінде, қай жанрында екенін сынау үшін көркем шығарманың әр түріне бір барып, әр жанрына бір соғып барлау жасады, яғни іздену жолын басынан кешірді. Әрине, І. Жансүгіров халық аузындағы ертегі, новеллаларды жақсы бігендіктен революциядан бұрынғы көркем шығармалармен де жақсы таныс болған. Сондықтан да оның әңгімелерінде кейде қазақ әдебиетінде бұрын көтерілген тақырыптар сөз болады. Мысалы, 1925 жылы жазылған «Жедел жәрдем» әңгімесі Сұлтанмахмұттың «Қамар сұлу» романындағы Қамардың өлімін еске салады. Жансүгіров бұл жерде Сұлтанмахмұтқа еліктеп отырған жоқ. Ол барған тақырыпқа бұл да барады, ол әшкерелеген надандық, қараңғылықты бұл да әшкерелейді. Өйткені, 20-жылдардың басында бұл қазақ ауылында жиі ұшырасатын құбылыс еді. Өмірдегі осындай зиянды құбылыстарға өз үнін, өз қарсылығын танытпай тұра алмайды. Жазушы кейіпкерлерінің психологиясын жақсы ашумен бірге, өз атынан берілетін баяндаулар, суреттеулер, толғаныстар да іштей қабысып, толық бір картина жасау дәрежесіне жетіп қалады. І . Жансүгіров нақты оқиғаны жазумен бірге көбінесе өмірде болатын, болуға тиісті жайларды жинақтай, түйіп жазады. І . Жансүгіровтің бір топ сатирасы ақынның өз атынан айтылған ақыл-кеңес арқылы мына үлгіде беріледі: Сөз сөйле, тіл біткенді бұзыңқырап... Боза-ботқа докладты мыжыңқырап О күніңді жоям деп бақыра түс, Күшейіп, «жасасынға» қызыңқырап. Тезис жаз дүмбілездеу сырлаңқырап, Кітап жаз, одан-бұдан ұрлаңқырап, Сирақтай шала үйтілген өлең жазып, Оныңды өңештей бер бұлдаңқырап.. Мұнда ақын, жоғарыда айталғандай, көк мылжың демогоктердің іс-әрекетін, мінез-құлқын айнатпай дәл тауып әжуа етеді. Ілияс кейде халық аузында кең тараған күлдіргі өлеідердің формасын сактап, сөздерін әдейі өзгертіп, алып та жазатын кездері ұшырасып отырады. Мысалы, халық аузындағы «Ешкі мен қойдың айтысы» деп аталатын өлеңінде: Менің жегенім жантақ, Сенің жегенің жантақ Сенің құйрығың неге жалпақ? – деген күлдіргі жайды ұтымды пайдалана отырып, сол күлдіргі форманы өзінің айтайын деген негізгі ойына қолданады. Қазақ әдебиетінде прозаның шағын түрі: әңгіме, очерк 30-жылдары қалыптасу процесін басынан кешірді. Осы даму процесі прозаның үлкен түрі – повесті, романды тудыруы заңды құбылыс болатын. Бұл кезде: - С.Сейфулиннің «Айша», «Жер қазғандар» повестері мен «Тар жол тайғақ кешу» романы - Б. Майлиннің «Раушан коммунст» - С. Мұқановтың «Адасқандар», «Теміртас» романдары туған еді. Мұндай өнімді кезеңге І. Жансүгіров те өзінің «Жолдастар» атты романымен үлес қосты. «Жолдастар» романы, негізінде, революция қарсаңындағы қазақ кедейлері мен жұмысшыларының өмірін көрсету арқылы қазақ даласындағы таптық жіктің ашылуы, сөйтіп 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1917 жылғы февраль революциясы кезіндегі дүрбелең, жаңа революцияға қазақ жігіттерінің дайындығы сөз болады. Автор бұл романын о баста екі кітап етіп жазуды жоспарлаған да, бірінші кітабының сюжеттік желісін Октябрь революциясының дайындығына арнап, екінші кітабын азамат соғысы, халық шаруашылығын қалпына келтіру дәуіріне арнамақ болған. Бірақ, романның екінші кітабы жазылмаған. Бірақ айтар ойын «Жалпы жасқа» деген өлеңімен жалғаған: Оян, ойлан, ұрандас! Қатарлас, теңел, қүрал жас! Құлқыны жаман құзғындар Құралсаңдар – тұра алмас! – деп ұран тастайды. Және революция тақырыбын 1924 жылы шыққан «Октябрь күні» атты өлеңінде: Ел тойлаған Октябрь Қадірлісің жылдан-жыл Мақталарсын, боларсын, Жылдан-жылға жырдан-жыр, – деген І. Жансүгіров. Сонымен қатар «Октябрь екпіні» деген шығармасында: Октябрьден жол тартып Жол жүргелі жыл қанша? Он төрт! Он төрт! Он төрт жыл! Он төрт! Он төрт станса, – деп әрбір жылды станцияға теңейді. Ақын революция мен Ленин есімінің арасын да бөлген емес. Революция – халық, халық – Ленин! Рас, В.И. Ленин бейнесін жасауда совет әдебиетінде, оның ішінде қазақ әдебиетінде, жаңалықтармен бірге кейбір қайталаулар да болды. Ленин еңбекші елдің данышпаны, көш басшысы, ары мен намысы дегенді басқа ақындармен қатар І. Жансүгіров те айтты: Сол көптің көшін тура бастайтұғын Дана еді, данышпан еді тізгін ұстар, деген жолдардағы ойлар В.И. Ленин образына лайықты келіп жаста да, онша жаңалық емес-ті. В.И. Ленинн бейнесін жаңа үлгіде жырлау кейіннен етек ала бастайды. Мысалы, автордың 1929 жылы жазылған «Мавзолей» атты өлеңінің бас кезінде қала көрінісін беруде дыбыс қуалаушылыққа салынғанмен, осы өлеңнің соңғы шумағында В.И. Лениннің барлық елдің халқына қадірлігін көрсету үшін ұлт адамдарын былай пішіндейді: Ауған шалма Араб башмақ, Өзбек шапан Қазақ тымақ Неміс кепкі Американ қалпақ, Самоед тон, Бұйра негр, Ағылшын таяқ, Үнді желек Қытай аяқ, Жылжып ілбіп, Келеді таяп. Барлық әлем, Өтпек қарап, Еңбекші жұрт, Езілген тап, Мавзолейге Етпек тауып! І. Жансүгіров творчествосында ерекше орын алатын тақырып – өнер (ән, күй), өнер иелерінің өмірі. Бұл тақырыпты ақын өз өмірінің соңғы кезіне дейін арқауын үзбей жырлап келеді. Алғашқыда шағын лирикадан бастаған ақын эпостық көлемдегі поэма жазуға дейін барды. Өнердің адам өмірінде, қоғамда алатын орнын, өнер иелерінің өмір жолдарын көркем шығармада көрсетудің бірсыпыра қиындығы да бар. Ақын осындай жауапты тақырыпқа барды. Ілияс жастайынан тек сөз өнеріне емес, сонымен бірге халықтың ән-күй өнеріне айрықша мән берген. Өнер, өнерпаздардың ақын творчествосында елеулі орын алуының өзінде бір мән бар сияқты. І. Жансүгіров 1915 жылдары әншілік өнерді құрмет тұтып, соған арнап өлең жаза бастаған. Ол қазақтың 1000 әнін жинап бастырып шығарған Александр Викторович Затаевичпен жақсы дос болған. А.В. Затаевич халық әндерін жинастырып жүргенде Ілияс оған өзі білетін әндерді жазып берумен бірге, кімнен қандай әндерді жазып алуға болатынын Затаевичке үнемі айтып отырған. Ілиястың 1923 жылы жазылған «Тұңғыш тоғысу» өлеңі Әсет туралы болатын. «Тұңғыш тоғысуды» ақынның өзі де, оның творчествосын зерттеушілер де Ілияс лирикасының қатарына қосып келеді. Шығарманың құндылығы да осы күй, жыр, ән туралы төгілте жырланған мазмұны мен сөзден түйін түюінде және адамдардын портреттерін тамаша берумен қатар, әнші өнерінің айшықты суреттелуінде Ән шықты кейде асқақтап, кейде баяу Алыстап кейде талды, кейде жаяу. Тақымдап, тәбетіңе тап берді, Көңілді кейде ұйықтатып, кейде ояу... деген сияқты әннен алған сезім әсерге бірде асқақтата, бірде төгілте тіл тауып бере біледі. Ілиястың ертеде жазған оыс өлеңі оның жалпы эпикалық жанрға икемділігін байқатқандай еді. Кейінгі жылдары жазылған «Күйші», «Күй», «Құлагер» поэмаларының мынау алғашқы барлаушысы іспетті. Л.Н.Толстой замандастарымен әңгімелесіп отырып былай депті: «Меніңше музыкадан алған әсерді ауызша айтып жеткізу мүмкін емес. Сезінесін, тек сезінесін. Ананы, мынаны сезінгенді айта бастайсың, бірақ жеткізе алмайсың. Жеткізу мүмкін емес. Дұрысы оған талпынбау». Ілияс та «Домбыра», «Күй» деген өлеңдерінде күйдің сарынын өзінше сөзбен жеткізуге тырысып бағып, ақырында: Бұл күйдің мындай суретін Ой құрықтап, тіл тауып Айту, тіпті, қиынырақ – дейді. Л.Н. Толстой айтқан пікірді Ілияс та қоштайды. Ілиястың «Күй» поэмасы 1929 жылы жазылды. Әрбір күйдің шығу тарихы бар. Шын дарынды, нағыз жүйріктер ел басындағы жәйді, халық өмірін домбыраның шегі, қобыздың қылы арқылы жеткізген Қаңқылдап қыл күшігі қыңсылады Жә әлде танысқан қыз сыңсығаны. Бұл ананың баланы, баланың ананы сағынуы, ердің елін, елдің ерін сағынғаны – баршасын айтуға қобыз қылының құдіреті жеткені. Ең ақырында қазақ өлеңдеріне Ілияс Жансүгіров әкелген жаңа түр деп оның 1937 жылы жазған «Май жыры» дейтін өлеңін атауға болады. Негізінде бұл түр он бір буынды қара өлеңнің алғашқы үш жолының бунақтарын бөліп, жеке жол етіп, төртінші жолды сол он бір буынды қалпында қалдыру арқылы жасалған. Жер суы, Майдың туы Ұрандаған Топталған Жауға аттанған Құралданған Қызыл ту Жердің жүзін шу Дүбір қылған Жер жүзі жұмыскері, бірігіңдер! Ұйқас жағына келсек: бірінші мен екінші, төртінші мен бесінші, жетінші мен сегізінші жолдар бір, үшінші, алтыншы, тоғызыншы жолдар бір ұйқасып, оныншы жол бір ұйқассыз дара күйінде қалып, а-а-б-в-в-б-г-г-б-д болып ұйқасып келеді. Қазақтың үлкен қауымының үлкен творчествосы деп бағалайтын, идеялық, көркемдік жағынан да, түр жағынан да елеулі жаңалық деп қарайтын туындысы ақынның «Дала» поэмасы. Ілиястың «Жазғы таң», «Октябрь екпіні», «Жаңа әдебиет», «Тілек», «Жүдеу жүрек», «Қос аяқ», «Жел» сияқты бір топ өлеңдері жаңа интонацияға құрылған. Бұлар құрылысы жағынан жеті, сегіз буынды, шалыс ұйқаспен жазылған өлеңдер. Тек жолдарын бунаққа бөліп, өзгеше етіп қиюластырып, жазғандықтан ырғақ өзгеріп, жаңа екпін, жаңа интонация туып тұр. Мысалы, ақынның «Тілек» деген өлеңін жеті буынды, шалыс ұйқасты өлең түрінде оқысақ: Тас домалай, тау тулай, Құз құлай жер сілкінсін! Қырда жарқ-жұрқ найзағай, Түссін жай көк күрсінсін. Мұндай жаңа көркем сөз образдары, жаңа теңеулер, метафора мен кейіптеулер Ілияс лирикасында өте көп. Бұлардың бәрі де оның ақындық өнерді жан-жақты меңгерген, сөздің толық мағынасындағы шеберлігін, ұсталығын, сонымен қатар ізденгіш жаңашыл ақын болғанын танытады. Ілияс Жансүгіров өз кезіндегі өмір, революциялық дәуір шындығын өзі көріп, сезген болмыс тұрғысынан ғана емес, социалистік реализмнің негізгі идеялық, эстетикалық талабы тұрғысынан қарап, қоғамдық әрбір құбылыстың мән-мағынасын, мақсатын, оның заңдылықтарын аша жырлаған ақын. Сондықтан оның лирикалық шығармаларының тақырыбы үнемі қоғам, заман шындығы, қоғамдық адам тағдыры болып отырады. Ақынның қазақ қоғамының өткені мен бүгінін салыстыра жырлап, жаңаны қадір тұтып, ескіден жирендіруінің, оның Октябрь, советтік патриотизм, жастар, әйел теңдігі, мәдени революция, еңбек адамының өмірі, өзгерген қазақ даласының бейнесі туралы әр алуанлирикалық өлең толғаулары бізге осыны аңғартады. Ілияс лирикасында бұрын соңды кезедспеген, екінің бірі тауып айта бермейтін жаңа теңеу, жаңа метафора мен кейңптеулерге толы. Мысалы, Көлің анау Той қып жатқан ауылдай Жерің мынау Шала илеген терідей Күнің анау Ауылнайдың мөріндей Желің анау Ел күңгенген өлімдей Көлің анау Көк пияла темірдей – деген теңеулердің әрқайсысы-ақ әдебиетімізде бұрын болмаған жаңа теңеулер. Мысалы, «Желің анау, Ел күңгенген өлімдей» деген терминнің оригиналдығы – автор желді өмір шындығының өзңнде адам сезіміне ерекше әсер ететін ел күңірену сияқты құбылысқа балап, оның әсерлілігін асыра түсіріп отыр. Әдетте қазақ поэзиясында азынаған, гуілдеген, зуылдаған деген эпитеттер арқылы бейнеленетін желді ел күңіренткен өлімге теңеу екінің бірінің ойына келе бермейді. Ақын лирикасында: Жау көргендей жартастар Жамылды тұман дулыға немесе: Өлген өзек өңіреп, Жылғалар еңсіреседі. Көлге бата қылғандай, Сеңдер суға көшеді, Жапыра жауы қуғандай Балықтар дүркіреседі, әйтпесе, Әуенің тиірмені түнде жүріп, Тастады ақ ұлпаға жерді көміп... сияқты сұлу кейіптеулер де көп. І. Жансүгіровтің дарынды, майталман ақындығын әдебиет қауымы мойындайды. Оны нағыз сөз зергеі деп таниды. Сыры неде? Шеберлікте. Шеберлік не? Шеберлік – ауыздан шыға өңі қашатын, көңілдегі көрікті ойды сол көркем қалыпында «тілге жеңіл, жүрекке жылы» сезімге эстетикалық әсер ететін сұлу мүсінді өлең етіп, құйып шығару. Ілияс шеберлігінің сырын, ақындық дарын көзін ашатын ең негізгі мәселе – оның өз ана тілінің байлығын, өз халқының тіл байлығын соншалықты мол білетіндігінде және оны ұршықтай үйіріп, құйындай ойнатып, қалауынша пайдалана білуінде.Ал осыған Ілияс бірден келе қалған жоқ. Бұл ақынның әбден біте қайнасып араласқан қмірден үйренуінің нәтижесі. Ол бұрын-соңды әдеби дәстүрді атап айтқанда қазақтың бай ауыз әдебиеті мен Абай негізін салған көркем әдбеттің игі қасиеттерін, орыстың классикалық, советтік әдебиеттің, сол арқылы дүниежүзілік әдебиет үлгілерін еркін игеріп, бойына сіңіре пайдаланған. жүктеу/скачать 40.35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|