І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері

1. М.Дулатовтың педагогикалық-психологиялық көзқарастары.

2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні.

II тарау. М.Дулатовтың педагогикалық идеяларының әдіснамасы

2.1. М.Дулатовтың этнопедагогикалық мұрасы

2.2. М.дулатов еңбектерін оқу тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары.

III. Қорытынды

IV. Пайдаланған әдебиеттер.

V. Қосымша.

Кіріспе
Қазақ халқының үлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам қайраткерлері А.Байтүрсынов, М.Жүмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Х.Досмүхамедов өз еңбектері аркылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына үлттық тәрбие беру, ол үшін қазақтың үлттық меқтебін жасау, ол мектептегі үлттық тербиенің мақсаты, міндеттері, мазмүны, әдістері мен қүралдары жөне нәтижесін негіздеді. Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халкының болашағын ойлап, онын. мектебінің үлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі білім мазмүнынын, қазак халкының үлттық мәнімен, оның үлттық рухымен бірлікте болуын дәлелдеді.

Қазақ үлтынан түңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне 1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында жазған "Ауылдағы қазақ балала.рының төрбиесі және Қазақстанньщ мектептері" атты мақаласында "Қазақтардың мөдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы өнер және халықтың тәрбиелік дөстүрлері басты рел атқарған" дей келіп, қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет "Халыктық педагогика" терминін былай ендіріпті: "Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мүң-мүқтажын білдіретін мақалдар мен мөтелдерде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинакталған" [144].

Қазак халык, педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінін, "Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес" атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой қозғаған: "Қазақ халқыньщ өмірінен орын алған тәрбиенін, тарихын жан-жақты түрде қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз - революцияға дейінгі қазақ арасында жас үрпақты еңбек пен ерлікке төрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы жастайынан тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту. Мүндай шолудың керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздын, бала тәрбиелеудегі өткен кездегі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды бүгінгі күннің тілек-міндеттерімен салыстыру еді" [145]. Мүндағы автордың мақсаты қазақ халқының сан ғасырлық үлттық төлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді таныстыра отырып, болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алғаи тәрбиенің тарихын зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау керектігін керегендікпен болжауы еді деп толық айтуға болады.

Ғылыми айналымға "этнопедагогика" терминін түңғыш рет ендірген шуваш ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі болды [285]. Ал Қазақстанда "этнопедагогика" терминін түңғыш рет 1978 жылы профессор Қ.Жарықбаев өзінің "Револгоцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің даму тарихынан" атты өдістемелік үсынысында берген еді [147]. Сондай-ақ ол 90-шы жылдары "Халықтық педагогика - халыктың тәрбиелеу және оқыту туралы білімдерінің қосындысы", ал "Эгнопедагогика - халықтық тәлім-төрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы" [366] деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.

Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген казақ ғалым-педагогтары 1990 жылдан бастап қазақ халық педагогикасы мен оның тарихын зерттеуге ерекше кірісті.

Қазақстанда қазақ этнопедагогикасы және онын, тарихы бойынша педагогика ғыльшдары докторы ғылыми дәрежесіне 14 адам ие бслды, оның жетеуі - Әмірғазин К., Балтабаев М., Ералин Қ., Қалиев С, Қожахметова К., Наурызбай Ж., Үзақбаева С. - қазақ этнопедагогикасьшан; жетеуі - Жарықбаев К,, Ильясова А., Көбесов А., Қүнантаева К., Халитова I., Тәнекеев М., Әлсатов Т. - қазақ этнопедагогикасының тарихынан қорғаған. Ал педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертациялардың саны 89 болды, олардың 60-ы қазақ этнопедагогикасынан, 29-ы казақ этнопедагогикасының тарихынан қорғалды. Барлығы - 103 диссертация болды [181-285].

Қазақ этнопедагогикасынан ғылыми-зерттеу жүмысы соңғы 10 жылда ерекше қаркынмен жүргізіліп жатқанын жөне олардың нотижелері республиканың үздіксіз білім беру жүйесіне ендірілу барысын 1-кестеден көруге боладьь")

1-кестеден қазақ этнопедагогикасынан диссертациялык зерттеулер кеңес доуірінде, оның 1920-1970 жылдары 8-ақ, 1971-1990 жылдар арасында 15-ақ жүмыс орындалғанын, ал 1991-2000 жылдар арасында 47 жүмыс қорғалғанын көруге болады. Осыдан үлттық сипаттағы тәрбиеге 70 жылда 23-ақ, ал егемендік алған 10 жылда Қазақстанда 47 диссертация қорғалғаны кеңестік дәуірде үлпык. тәрбиеге тиым салынғанының әсері көрініп түр. Қазір ҰЛТВЫК мектеп жасау, оида үлтгық төрбие беруге ерекше назар аударылып жлтқаны, қоғамымыздын. болашағы сол тәрбиеге тікелей байланысгы екеніне көзіміз жете бастады. Дегенмен, жоғары оқу орындарыпда болашақ мүғалімдерді үлттық тәрбиеге дайындау проблемасы әлі де болса ерекше зерттеуді қажет етеді.

Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі - XIX ғасырдың екінші жартысы және ол осы түстағы ағартушы-демократ, ойілыл зиялылардьщ еңбектерімен тығыз байланысты десек тс, шын мөнінде, сол ғасырдың аяғына дейін қазақ (ііюпедагогикасы мен этнопсихологиясы дербес ғылым дорежесіне көтеріле алмады. Оның бірнеше себептері болды. Ьіріншіден, Қазақстаңца қоғамдық ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, ғылыми терминдер әлі қалыптасып жетілмеген болатын. Екіншіден, әр ғылым счласын жеке ғылыми түрғьща зерттейтін ғалымдар жетіспеді. Үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық база (арнаулы зерттеу мекемелері мсн баспа орындары) болмады.

Кейін еліміздің экономикалық және мөдени-әлеуметтік омірінде болған өзгерістер мен ілгерілеулер ғылым мен мөдениеттің, оқу-ағарту ісінің өркен жаюына мүмкіндік туғызды. Көптеген арнаулы орта жөне жоғары оқу орындары апіылып, ғылым мен мөдениеттің өр саласынан білікгі маман кадрлар кебейді. Ғылымның сан-саласын қамтитын ғылыми-ісрттеу институттары ашылып, оларға басшылық жасайтын орталық -Қазақстан Үлттық ғылым академиясы қүрылды.

Республикада соңғы 60 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып, қалыптасуына ондаған баспа^, орындарының, ғылыми-өдістемелік арнаулы журналдар мен' газеттердің ашылуы, жыл сайын жүздеген оқулықтар мен овдаған ғылыми-педагогикалық зертгеу еңбекгерінің шығуы да игі өсерін тигізді. Бүл істе 1933 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариаты жанынан түңғыш күрылған Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл атқарды. Педагогика, психологая ғылымдарының терминдерін қалыптастырып, арнайы зерттеу еңбекгері мен оқулыктарын, сөздіктерін жасауда, сейтіп бүл ғылым салаларын қалыптастыруда 1920-1935 жылдары Ә.Диваев, ПІ.Қүдайбердиев, А.Байтүрсынов, С.Торайғыров, М.Жүмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Х-Досмүхамедов, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жүбанов, Н.Қүлжанова, М.Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар зиялы азаматтар орасан зор еңбек сіңірді. 1950-1980 жылдарда Ә.Сыдықов, Р.Г. Лемберг, А.П. Нечаев, Т.Төжібаев, Е. Бекмаханов, Ә.Сембаев, Ә.Қоңыратбаев, Ш.Кәрібаев, С.Қожахметов,

Дазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп тамыры көне мәдени мүра-халықтық пе-дагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей жазуларынан баста-лып, орта ғасыр ойшылдарыньщ парасатты тәлімгерлік ой толғаныстарымен толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жы-раулардьщ терме, толғауларында жалғасып, XIX ғ. екін-ші жартысында өмір сүрген қазақтын. ғұлама ағартушы-демократ ұлдары: Шоқан, Ыбырай, Абай, Сүлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен жайғанымен, шын мәнінде Қа-зан төңкерісіне дейін педагогика, психология ғылымдары дербес ғылымдық дәрежеге кетеріліп жетпеген еді. Оньщ бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстанда қо-ғамдық ғылымдардың сан салалы тараулары бір-бірінен дараланып бөлініп шығып, ғылыми терминдері қалып-тасып жетілмеген болатын. Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми түрғыда зерттеуші ғалым-дардьщ жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік ғыльши-техникалық материалдық базаньщ (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа орындарыньщ) болмауы себеп болды.

Қазан төндерісінен кейін еліміздің саяси-экономика-лық және мәдени-әлеуметтік емірінде болған үлы өзге-рістер мен жаңалықтар ғылым мен мәдениеттің, оқу-* ағарту ісінің барлық саласыньвд өркен жаюына толық мүмкіндік туғызды. Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып, ғылым мен мәдениеттің әр сала-сынан білікті маман кадрлардьщ көбеюіне жағдай жа-салды. Ғылымның сан саласын қамтитын ондаған ғылы-ми зерттеу институттары ашылып, оларға б^асшылықжа-сайтын орталық Қазақстан ұлттық Академиясы қүрыл-ды. Оларда 4,5 мыңнай астам ғыльши қызметкерлер еңбек етті. Оның ішінде Академиянын, 53 толык мүшесі,

Республикада соңғы 50 жыл ішінде педагогика ғылы-мының дамып қалыптасуына ондаған баспа орындары-ның ашылып, 5 ғылыми-методикалық арнайы журнал-дар мен 2 газеттің халыққа қызмет етуі, жыл сайын жүздеген оқулықтар мен ондаған ғылыми педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін тиғізді. Бұл істе 1933 жылы Қазақ ССР Халық ағарту комйссариаты жанынан тұңғыш құрылған педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл атқарды. Педаго-гика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптас-тырып, арнайы зерттеу еңбектері мен оқулыктарын жа-сауда, сөйтіп бұл ғылым салаларын қалыптастыруда 1920—1935 жылдары Ш. Қүдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Жүмабаев, Ж- Аймауытов, М. Дулатов, X. Досмұха-медов, Қ. Кемеңгеров, Қ. Жүбаиов, С. Асфендияров, Н. Қүлжанова, Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сиякты біртуар асыл азаматтар орасан зор еңбек етсе, ал 1935—80 жыл-дарда М. Әуезов, Ә. Сыдықов, Р. Г. Лемберг, А. П. Не-чаев, Т. Тәжібаев, Е. Бекмаханов, Ә. Сембаев, Ә. Қоңы-ратбаев, Ш. Кәрібаев, С. Қожахметов, М. Мұқанов, М. Ғабдуллин, Қ. Бержанов т. б. ондаған көрнекті педагог ғалымдар белсене ат салысып, бірнеше моногра-фиялық зерттеу еңбектерін қалдырып кетті. Сейтіп, пе-дагогика, психология ғылымы шын мәнісінде XX ғ. ал-ғашқы 20—30-жылдарында қоғамдық ғылымдар сала-сынан белініп, жеке ғылым саласы болып қалыптаса бастадыГЛ

Осыі\Я?н байланысты ұлттық тәлім-тәрбие ілімінің іргетасын қалаушы ірі ғылым қайраткерлеріиің педаго-гикалық және психологиялык ой-пікірлеріне ерекше тоқ-талып, оқу құралының IV—V тарауларында арнайы сөз етуді қажет деп таптық.

жақтарына ерекше мән беріп, халыңтық тәрбиенің негіз-деріне рылыми талдаулар жасады.

Алайда, Қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік дәуірде халык педагогикасын зерттеу, оны тәжірибеде ңолдану ісіне немңүрайлық көрсету, ңала берді адамдардың сана-сындағы ескі ңоғамдың идеялардың қалдығы деп ңарау өріс алды. Ол идея коммунизм кезінде бір тіл, бірыңғай мәдениет болады деп ңараушылықтан, пролетарлық жаңа мәдениет жасаймыз деген жалған үраннан туындаған еді. Көне мәдениет кереметтері - мешіт-медреселерді, шіркеу-лер мен храмдарды ңирату, халыңты діннен, үлттьщ тілден, салт-дәстүрден бездіру, тарихи ескерткіштерге мән бермеу, жер-су, ауыл-село, ңала аттарын кеңестік саясат-қа негіздеп өзгерту, т.б. солақай саясаттың әсерінен туын-даған теріс әрекеттер болатын.

Бүл солақай саясаттың салдарынан үлттьщ мәдениет ондаған жылдар тоңырауға үшырады.

Тек кеңестік дәуірдің 1970-1990 жылдарында ғана халыңтық педагогиканың прогрессивтік мәнін ғылы-ми түрғыда қарастырып зерттеу ісі біртіндеп қолға алы-набастады.

Халың педагогикасын кеңестік дәуірде ғылыми-тео-риялың, әдістемелік жағынан жан-жаңты түңғыш зерттеуші академик Г.Н.Волков болды.

Халың педагогикасын ғылыми-педагогикальщ түрғыда зерттеудің ңажеттілігі туралы пікірлер (1970-1990 ж.ж. арасында) профессорлар В.Ф.Афанасьев, В.Х.Артюнун, А.Ш.Гашимов, И.Я.Ханбиков, К.Пирлиев, А.Ф.Хинти-бизде, А.Э.Измайлов, т.б. еңбектерінде де айтылған бо-латын.

Этнопедагогикалық зерттеулердің кеңестік дәуірдегі маңызы мен мәні, ңажеттілігі мен көкейкестілігі жөнінде және оны ғылыми педагогиканың қүрамдас бөлігі деп ңараудың керектігі туралы педагог-ғалымдар И.Т.Ого-родников, В.М.Коротов, А.Г.Гордина, М.Ф.Шебаевалар да кезінде келелі пікірлер айтңан еді.

XVIII ғасырлардан бастап ңолға алынған болса, ңазақ этнопедагогикасының зерттелу жайы, ғылым ретінде ңалыптасу тарихын сөз еткенде, оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.

Бірінші кезең - XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың үлттық тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында түңғыш зерттеу еңбектерін жазған Шоңан, Ыбырай, Абай сияқты демок-рат ағартушылар мен орыс, Батыс саяхатшы, этнограф ғалымдарының(Э.С.Вульфсон, П.С.Паллас, А.Вамбери, А.Левшин, В.Радлов, А.Янушкевич, Н.Г.Потанин, Н.Л.Зеланд, т.б.) қолжазбалары десек, екінші кезең -XX ғасырдың алғашқы 20-30-жылдарында бүл істі ғылы-ми түрғыда арнайы қарастырып сөз еткен Ә.Диваев, А.Байтүрсынов, М.Жүмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Қүдай-бердиев, Х.Досмүхамедов, М.Дулатов, Н.Қүлжанова, М.Әуезов, т.б. болды. Яғни, бүл кезеңді қазақ этнопеда-гогикасының ғылым ретінде туып, ңалыптасу кезеңі деп ңараймыз. Үшінші кезең - 35-40 жылдық үзілістен кейін (1970-2005 ж.ж.) ңазақ әтнопедагогикасының қайта жанданған, даму дәуірі деп аламыз. (Ол кезеңге кейін тоңталамыз, № 5 кесте).

Ңазаң этнопедагогикасының бастау бүлағы XIX ғасыр-дың екінші жартысында өмір сүрген қазақтың оңымысты демократ-ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Қүнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз байланыс-ты болғандыңтан, қазаң халңының салт-дәстүрі, түрмыс-тіршілігі, үлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды ңажет демекпіз.

91
4. МІРЖАҚЫП ДУЛАТОВ (1885—1935)²¹

Екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалған ол 1897 жылы Торғайдағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, оны 1902 жылы бітіріп шыққаннан кейін алты-жеті жылдай ауылда бала оқытады. Қейіннен Омбы, Қарқаралы қалаларына барады, Петерборда шығатын «Серке» газетіне «Жастарға» (1907) деген өлеңін бас-тырады. 1909 жылы Уфада «Оян қазақты», Қазандағы ағайынды Қәрімовтар баспасынан «Бақытсыз Жамал» романын бастырып шығарады, «Айқапқа» түрлі тақы-рыптар төңірегінде (оқу-ағарту, мәдениет, тіл т. б.) үзбей мақала жазып түрады. Осы жылдары А. Байтұрсы-новпен бірлесіп, «Қазак» газетін шығаруға ат салысады. Қазан төңкерісіне дейін, сондай-ақ Қеңес өкіметі жыл-дарында бірнеше рет түрмеге жабылады. Алаш өкіметі мен партиясының басшыларының бірі болғаны белгілі. Ол 1920 жылдардан бастап жаңа өкіметке де аянбай қызмет істейді («Ақжол» газеті, облыстық сот т. б.), 1922—26 жылдары Орынбордағы Қазақтың ағарту инс-титутында оқытушы болады. 1922 жылы екі бөлімнен тұратын «Есеп қүралын», 1924 жылы «Қирағат» кіта-бын, қазақ кітаптарынын, библиографиялық кәрсеткішін бастырады. 1928 жылғы зобалаңда бір топ қазақ оқы-ғандарымен бірге түтқынға алынып ату жазасына кесі-леді, онысын кейіннен 10 жыл абақтыда қамаумен алмастырады. 1935 жылы тұтқында жүріп, Балтық ка-налының бойындағы Сосновец деген жерде қайтыс болады. 1988 жылы республика Жоғары сотыньщ кол-легиясы қылмыс қүрамы болмағандықтан оны біржола ақтайды.

Әмбебап ағартушының артына қалдырған рухани мұрасында кешегі көшпелі қазақ елінің) әдет-ғұрпы, дәстүр салты, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиёсі мен үлгі-өнегесі, өзіне тән этикалық, эстетикалық үнам-талғамда-
ры ұлттык, колоритқа толы сан алуан нақты деректер-мен безендіріле баяндалған. Осы тұрғыдан «Оян қазак» атты туындысының орны бөлек. Ұстазы Ы. Алтынсарин-нің оқу-ағарту мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп, ол да А. Байтұрсынов сияқты, оқу-тәрбие мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға, атап айт-канда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдеріне, шәкірттердіқ жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, ғылыми ди-дактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге ерекше мән береді. Бұл айтылғандарды оның «Мүғалімдерге» атты мақаласынан (1915), «Қирағат» кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады: «...балаларды,— дейді ол,— оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым — пе-дагогика... Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды... Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлануға, оның мағынасын, қасиетін сездіруге қалай.үйретпек керек? Баланы оқыған нәрсесін бір-біріне үйқастырып ойла-нуына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті һәм толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек». (М. Дула-тов, Шығармалары, Алматы, «Жазушы», 1991, 238-бет). Ол орыс педагогикасының атасы К. Д- Ушинский айт-қандай, оқу-тәрбие процесіне (жазу, сызу, есептеу, оқу т. б.) шәкірттердің сезім мүшелерін (кез, қүлақ және т. б.) түгелдей қатыстырып отыру қажеттігін орынды аңғарып, мұны тәлімгерлердің жадына салуды ойласты-рады. Осыған орай ол былай деп жазды: «Әрбір жазыл-ған сөз (тақтаға, дәптерге, тіпті ауызекі сөзді де — Қ. Ж.) жазушының сезінуімен, естуімен, көруімен (та-биғаттан һәм адамның тұрмысынан) «шыққан нәрсе» (Бұл да сонда, 239-бет).

Табиғатынан тәлімгерлік касиеті мол жазушы қазақ арасында көбінде көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, енерге, зерек, дарынды балаларды оқы-тып-тәрбиелеудің мәні' жайында сөз ете келіп, дарын-дылықтың кейбір психологиялық астарларына үңіледі, Осы жәйт автордың мына төмендегі түйіндеуінен жақсы аңғарылып тұр: «Туысында қанша зеректік болса да,— деп жазды М. Дулатов,— ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім езінін, табиғатына не нәрсеге ше-берлік барлығын сезіп, ез жолына түссе ғана, кезге кө-рінеді... Жаксы суретші адамның сыртқы түрін айнытпай сала білсе, жақсы жазушы да адамның ішкі сырын, мі-

258

незін, әдетін бүлжытпай керсете біледі, оқығанын да көріп түрғандай боласың...»

М. Дулатовтың 1921 жылы Тәшкенде шыққан «Есеп қүралы» қазіргі кездегі математикадан оқу кітаптарын құрастырушылар үшін теңдесі жоқ үлгі деуге болады. Осы кітаптың алғашқы нүсқасы 1914 жылы Орынборда басылған еді. Мүнда бастауыш кластағылардың үғымы-на оралымды, кекейіне қонымды, күнделікті қазақ өмі-рінен алынған, қазақ психологиясына бесенеден таны-мал есептер, тапсырмалар мен жаттығулардың терт амалды (қосу, алу, кебейту, бөлу) зердеге тез тоқып алуға жәрдемдесетіні дау туғызбайды. Бірінші класқа арналған «Есеп құрамында»: «Біздің үйде 6 ат бар еді, қүдамыздан тағы бір ат алдық, біздің ү'йдің аты нешеу болды?» Ахметжанның үйі соғымға 5 қой, I сиыр сойды. А]шетжанның үйі соғымға неше мал сойды? «Мерген 2 қаз атып алып еді. Біреуін ақсақалға байлады, Мер-геннің өзінде неше қаз қалды?» «Біздің үйдің желісінде 10 құлын бар еді. Біреуін ағытып жіберді. Желіде неше күлын қалды?» т. б. осы іспеттес мысалдар балғын шә-кіртті тек есеп шығаруға машықтандырып коймай, оны халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғүрпын танып-білуге

11'

259
(«құда», «соғьім», «ақсақал», «желі» т. б.) үйрететіні сөзсіз. Осы әдіс-тәсілді мектептегі кай пәннің мұғалімі болмасын орынды пайдалана білсе құба-құп. Сондық-тан да қазіргі «Математика» кітаптарындағы «Иванның 5 дәптері бар еді...» «Коля 5 пламастер сатып алды» деп келетін ұлттык нақыштан жұрдай тіркестерді қазақша-лайтын күн бізге әлдеқашан туған сияқты.

М. Дулатовтың тәлім-тәрбиелік тағылымдарынан қазіргі күн талабы-тілегімен үштасатын тағы бір кесек ойды кездестіреміз. Ол жас ұрпақты имандылыққа тәр-биелеу. Қазіргі қазақ жастарының тәрбиесінде көлеңке-лі, келеңсіз жақтардың белең алуы тәлімгер қауымға жас буынды. жөргегінен мейірімділік пен имандылыққа баулып тәрбиелеу қажеттігін күн тәртібіне қойып отыр. Осы жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабы, «Құран-ньвд» үлгі-өнегеге толы тағылымдарына да баса назар аудару қажеттігі газет-журналдарымызда сан рет жа-зылып жатыр. Ал осы мәселені бүдан 80 жыл бұрын кемеңгер Дулатов та көтерген екен. Ол жұртты оқуға, білім алуға тартқан кезде бір жағынан діни оқуды да жатсынбау қажет дейді. Автор орысша оқып, орыс тілін үйренген қандай пайдалы болса, мұсылманша оқып, дін-ді танып, оны өмірлік қажетке пайдаланса кісі жан-жақты білімді азамат болып шығатыны айтылған. Ол медреселер ауыл мектептерінде ғылыми пәндерді, түрлі тілдерді меңгерумен қатар, діни оқудан да мағлүмат

260

алудың маңызын былай түсіндірді: «Медреседе сыйла-1 сып екі молла. Бірі окытсын мүсылманша, бірі орысша. Педагогия тәртібімен оқытса, казағым кетер едің сонда алға... Риза қазақ халқы болар еді, хүкімі шариғаттың түрса қолда...» (Бұл да сонда, 35-бет). Біздің ойымыз-ша, аса білікті, әмбебап саясаткердің осы айтқандарын-да қазіргі тәлім-тәрбие процестерін жүзеге асыру жағ-дайында да еске алғанымыз жөн сияқты. Расында да орыс педагогикасының атасы Қ. Д. Ушинский (1824— 1870) «кто не имеет религии и не чувствует ее потреб-ности, тот должен не воспитывать детей...» ...без помощи религиозных систем мы не можем объяснить себе обще-человеческой психологии, ее истин и ее заблуждений» деген ғой, (К. Д. Ушинский. Собр. соч. том 10, М., 1950, с. 614) ал осы халықтың екінші бір педагог-психологы П. Ф. Каптерев (1849—1922) «Педагогикалық психоло-гия» (1875) атты кітабыньщ бір тарауын «Діни тәлім-[ тәрбиеге» арнаған болатын.

М. Дулатовтың оқу-ағарту майданындағы ерекшеі көзге түсуі жиырмасыншы жылдардың орта шеніндегіі латынша немесе арабша әріпті алу мәселесінің теңіре-! гіндегі айтыс кездерінде көрінді. М. Дулатов 1924 жы-лы Орынборда болған қырғыз-қазақ ағартушыларының түнғыш съезінде баяндама жасап, араб әрпінің ерекше-лігі мен артықшылығын дәлелдеп бақты. Оның «Бүкіл шығыс елінің мәдени мұрасы араб әрпімен жазылған, егер де дүрмекпен • латынға кешсек біз бұл байлықтан^ мүлде қол үзіп каламыз» дейтін пікірінің шындық екен-І дігіне бүгінде дау айтатын адам болмаса керек.Т

Қазіргі Торғай облысының Жангелдин ауданының көшпелі қазақ семьясында дүниеге келген.

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-. тәрбиелік ойларымен ерекше қазақ әйелдерінін. арасы-нан әлеумет өмірінде алғаш көрінген кісінің бірі — Нәзипа Құлжанова болды. Ол өткір журналист-публи-

261
ГХ Міржақып Дулатовтың оқушыларға үлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері оның мынадай еңбектерінде баяндалған: "Есеп қүралы", "Қирағат", "Оян, қазақ!", "Оқ}' қүралы" және "Серке", "Қазак", "Ақ жол", "Айқап", "Еңбекші казақ" газет-журналдарындағы көптеген мақалалары [21].

М.Дулатов қазак халқының үлы ағартушы-педагогі Ыбырай Алтынсарин ғүмыр-кешкен топырақта тлъш өсіп, өз жерлесі Ахмет Байтүрсынүлы тәрізді Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін мүрат іүгты, олардың үлттық тәрбие беру туралы идеяларын жалғастырып, дамьгтты. Ол мүғалімдік қызметін атқара бастасымен қазак балаларьша арналган оқу қүралдарының тапшылығына көзі жетіп, нзі оларды жазуға кіріседі. Мысалы, Ы.Алтынсариннің "Хрестоматиясы" ол күиде табылмас дүниеге айналған еді, сондықтан да ол осы тапшылықтың орнын толтыру үшін 1911 жылы "Кирағат" (Хрестоматия) кітабын шығарды. Оның қүрылымы бастауыш сынып оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, жергілікті табнғатпен байланысты өңгімелерден түрады. Мысалы, жылдың төрг мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар мен қүстар өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, түрмыс-тіршілігі туралы биологиядан, :>кологиядан, салт-дәстүрден мәлімет беру көзделген. Жинақта автор халық ауыз әдебиетінің үлгьіері, Абайдың, Ыбырайдың шығармалары, автордың өзінің "Жаз", "Жазғы кеш", "Шілде", "Күз", "Қыс", "Қоян¹', "Қасқыр кысты қалай өткізеді", "Бүғы", "Піл", "Кит", "Үй хайуандары", "Бөрі", "Күлкі сөз", "Оқу", "Нүрмаш пем Дүйсен", "Окымысты бала", "Шалдың үш баласы", "Қонақ коде", "Ешкімге жауыздық кылма", "Байлық" сияқты эигімелері 1'іпізілген. Әсіресе тәрбиелік мәні зор "Айқүлақ", "Дүмпілдек", "Марламқаш" сияқты үлттық ойындар балаларды ерекше г.ызыктырады. Сондай-ак жинақтағы "Қонақ көде" атты әңгімеде қазактың өдет-ғ\фпы "қонак кәде" пфалы сөз етілсе, "Күлмеңіздер коріге" атты әңгімеде әке тілін алмай, өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың кылығы айтылады [21].

Міржакып "Қирағат" кітабының "Мүғалімдерге" атты кіріспесінде кязақіың үлттық мектебі, онда оқыту, оқыту кітаптары туралы былай деп жазған: "Қазір біздің қазақ халқында оқудың жаңа дәуірі басталган кез. Біздің қазақта шын қазақша мектептің і еректігш біле бастаған шақ. ... Қазақ балаларын оқытуға ... казак. тшінде оқу кітаптарын керексіне бастады. Міне, сіздер керексінген қазақ тіліндегі оку кітаптарының бірі осы кітап...

Сонан соң ол қирағатта оқыту өдістері туралы "Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту. Сопиң \іиін оқытушы ең әуелі баяндап оқытудың асыл мақсүтын жақсы білуі қерек. Қирағаттың мақсүтын түсінбеген мүғалім үміт еткен иайданы бере алмайды. Балаларға кітапты қүр саулатып оқыта береді. Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлауға, оііі.ііі мағынасьш, касиетін сендіруге қалай үйретпек керек? Балалар оқыған иорсесін бір-біріне уйқастырып ойлауына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті Һәм толық мағынасымен қалдыруға өдеттендіру керек' деген әдістемені үсынған [21].

Міржақып Дулатов 1914 жылы, кейін 1927 жөне 1928 жылдары үтгп.ік мазмүнды, бастауыш мектеп оқушыларына арналған екі кітаптан түратын түңғыш "Есеп қүралы" атгы оқулық шығарған. Оның "Есеп қүралын" Республика Халық ағарту комиссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы шешім қабылдап, кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдаланылуды үсыныпты: "Бүл оқулықтың мазмүны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның талғамьша толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігінен алынған. Кітапта балалар үғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ. Есептердің барлығы бала жанына жақын, үғынықты да түсінікті. Бул аталған оқулықтың басты жетістігі. Кітаптың жаңа басылымында бүкіл үнді цифрлары араб цифрларымен алмастырылған. Бүл кітап сапасын көтерді. ()і\улык,тағы есептер окушыларға өз беттерінше жүмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Күрделі, оқушыларға ауыр тиетін тапсырмалар ЖОҚҚа тен. Оқулықта 344 есеп бар, соңында ауырлау есептердің ЯСауабы берілген ... Мүның бәрі оку күралының жоғары деңгейінің дөлелдері ... " [21].

Міржақыптың осы "Есеп қүралы" екі кітаптан түрады. Бірінші кітап блегауыш сыныптың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында а рифметиканы оқытуға арналған.

Бірінші кітап 4 бөлімнен түрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20 аралығындағы сандар мен амалдар қолдану, төртінші бөлімде ЮО-ге дейінгі сандармен есептер.

Екінші і- іі.іі і үш бшіімнен түрады. Бірінші бөлімде 100-ге дейінгі сандарі-а амалдар крлдану, екінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау амалдары, ушінші бөлімде төрт амалды есептер шығару. "Есеп қүралындап.Г мазмүны таза үлттық сипаттағы есептер қазақ

халқының күнделікті өмірінеі» алынган. Тапсырмалардың шаргтарында казақ оқушыларының жас ерекшеліктері мен үлттық психологиясы ескерілген, ал мазмүндары бойынша олар оқушылардың өз бегінше дамуы мен белсенділігін арггыруға бағыггалған, өсіресе окушылардың үлттык санасын калыптастыруга ерекше ыкпал етеді.

М.Дулатов даінің "Казак. тілінін мүңы", "Казақ тілін жүргізетін комиссиянын қүлагына алтын сырға", "Эсперанто тілі", "Жазу тәртібі", "Тіл күралы" атты мақзлаларында тіл және жазу мөселелеріне, үлттық графиканы жасау және қолдануға ерекше мән бердк Оларда кез келген халыктың ана тілі - үлтгық тәуедсіздіктін негізі, кдзақ тілі халык. ағаргу ісінде, рухани және мәдени өмірінде белсенді қолданылуы кджетгігі, жана казак графикасын жүзеге асыру мәселелері кеңдіен башдалады- Онын пікірінше ана тілін, дінін, өдет-ғүрпы мен салт-дөстүрін берік сақтаган халык шын мәнінде білім мен мәдениетке кол жеткізбек. "Тек туған ана -гілі ғана адамды сол үлттың өкші етеді. Егер адам өзінің туған тілін толық игерсе, ол өзінін, үлттық рухы мен үлттық өміійн сақтайды" [21].

Міржақып Дулатовтың сол макалаларында қэзак мектептерінде оқу-тәрбие пршіесін үлпық сипатга жүзеге асыд^ т}?ралы ой-пііфяерігаа манызы мея мәні ерекше. Ол мвктепгің мақсаты: "Жаліъв қүргак. білім үйрету емес, биіммен бір-е жақоы т^»биені қоса беру"; міндеті: "...балқд>іган жас баланың бойына, ана тічін анық үйрегіп шығар^""; әдіс-қүралдары: "оку кһжпъры ана тйіімен, ю үлтының. түімысымен һәм табиғатган жазылуы, бастауыш мектепте алған тщібиенің әсңмі, күтші, сенімді бшіуы"; нәтижесі: "... Мүндай балалар мектегпі бггіргеннен кейін кай жүрчтын. арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген үлт рухы жасымайды. ... қайда бачса да тііяишгіңде, қандай ауырлық өзгерістер көрсе де үлт үлы бадып қалады*" деп, үлпык. тәрбиенің әсерн тамаша кврсеткен [21].

Сонымен, М.Дулатов үлттык тәрбиені кең насихаттап, оны мектептің оку-тәрбие процесіне ендіру максатыкда ана тілін, онын тәрбиелік және білімдшік мәнін ашуды. оқыту мен тәрбиенің үлтшк сипатта бощчм, үлпық мазмүнды оку күралдарын шығару туралы еңбектерінін жас үрпакты ү-,иттық рухта торбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.

5. Халел Досмүхамедүлының окушыларға үлттық төрбие беру туралы ой-пікірлері оның түрлі аткарған қогамдық қызметгерінде, "Сана", "Шолпан" журналдарында шыққан макзлаларында, соңдай-ақ "Қазак. халық әдебиеті" атты еңбегівде, жаратылыстану пәндерінен казақ мектетері оқушылары мен мұғалімдеріне арнап жазган төл оқу қүралдарында кең көрініс береді.

1921 жылы Х.Досмүхамедов Түркістан республикасында казак-

31
қырғыз гылыми кеңесінің төрағасы болады. Ғылыми кеңес қазақ арасында ғылым мен білімнің таралуы үшін үлкен жүмыс істейді: оқулықтар, оқу қүралдарын шығару, мүғалім кадрларын дайындау, әр түрлі гылым салаларын тарату. Олар туралы Х.Досмүхамедов өзінің "Қазақ-қырғыз білім комиссиясынан" атты мақаласында баяндаган.

Х.Досмүхамедов ғылыми қенестің білім комиссиясы жанынан "Сана" атты журнал үйымдастырып, оның редакторы болады. "Сана" журналында шыққан материалдармен таныса отырып, Х.Досмүхамедовтьщ үлттық тәрбие беру, ондағы мүғалімнің міндеттері туралы көзқарастарын жақсы аңғаруға болады.

Журналды шығарудағы мақсат: "Аңсаған елге, алактаған мүгалімге, жас еспірім шәкірттерге түсінікті сөз беру". Оның тақырыптары оқыту мен тәрбиелеудегі үлттық идеяны жан-жақты

қамтиды.

2. Қазақ-қырғыз жүртының тарихымен, салты, әдетімен, түрған жерімен таныстыру. Өз еліміздің өткен кеткені туралы, басынан кешкен доуірлері туралы бүрынғы, осы күнгі мекендері туралы ҚОЛД8Н келгенше толық мағлүмат беру, ата-бабаларымыздың іі герімен танысып, еткен жаңылыстарына күйініп, жақсылықтарьша сүйініп ғибрат алмақ - адамға сана береді.

А Казақ қырғыз жүртының тілімен, әдебиетімен жақсы таныстыру. Тіл - журттын жаны. Өз тілін өзі білмеген ел — ел болмайды. Тілінен аіірмлгаи жүрт - жойылған жүрт. Тілімізді бүзбай үсгарту шарттарі.іи қарастыру, өрнекті түрлерімен таныстыру.

4. Білім таратып, елдің қолын мәдениетке жеткізетін мектеп, сондықтан мектептің тарихы, түрлері, түзелісі, оқуы, оқыту реттері,

мүғалімдердің күй-жайы туральг, оқу к.үралдары, кітаптары туралы толық баяндама беріп туруГ~\

ғасырдың барысында империалистік патшалы Ресейдегі саяси-өлеуметтік жағдайлар шиеленісе түсті. Халықты қанау басым сипат алды. Ел арасында толқулар басталды.

Ресей империясының қүрамында болып келген Қазақстанның зиялы қауымы осы мөселелер төңірегінде саяси-демократиялық қозғалыстарға белсене араласты. Олар патшалы Ресейдің отаршылық жөне орыстандыру саясатын батыл айыптады, қазақтардың шүрайлы жерлерін қайтарып беру жене жастардың білім алуларына жағдай туғызу, мектептер салу туралы талаптар қойды.

Әлихан Бәкейханов, Ахмет Байтүрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жүмабаев, Сөкен Сейфуллин, Мүхтар Әуезов, т. б., қазақтың зиялы қауым өкілдері үлттық сана-сезім мен тәлімдік идеялардың көсемдеріне айналды.

Қазан төңкерісіне дейін шыға бастаған "Дала уөлаяты" (1889—1902 ж. ж.), газеті "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті (1911—1916 ж. ж.) және басқа да басылымдар қазақ халқының үлттық ерекшеліктері, мүмкіндіктері, мәдениеті, ғылымы, тарихы мен этнографиясы хақында аса маңызды ой-пікірлер жариялап отырды.

Бүл орайда, белгілі қоғам қайраткері, ғалым-түріктанушы Ахмет Байтүрсынов "Қазақ" газетінде былай деп жазады: "...Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын сатады, ал сол шикізаттан жасалған өнімді 2—3 есе қымбат түрде сатып алады. Бүл надандықтан келген кемшілік — білім-ғылымнан қалыс қалушылық. Ал қалыс қалуға үлкен себеп — қазақ жерінде мектептер өте аз...",— деді ("Қазақ" газеті, 1913 жыл, 26, 15 тамыз).

1917 жылы Ленин бастаған коммунистік партия Ресей патшасын тақтан қүлатып, тарихқа белгілі қазан төңкерісін жасады, әлемде жаңа империяньщ негізі қаланды. Қазақстан енді орыстар басқарған бүрынғы Ресей империясының мүрагері жаңа Кеңес Одағының (КСРО) қүрамына кіруге мөжбүр болды.

Бүл кезең қазақ халқьша тиімді және тиімсіз әсерін тигізді. Қоғам проблемаларының аса күрделі саласы — сауатсыздық жойылды. Көптеген маңызды кәсіпорындар, электр станциялары, су жолы каналдары салыньш, жүмысшылардың жағдайлары едәуір жақсарды. Мектептер, бала-бақшалар және арнаулы орта, жоғары оқу орындары ашылды. Әлемдік

I ■ і ірибелерге негізделген кеңестік ғылыми педагогика мен ці п хология ғылымдарының негізі қаланды.

Мектегггегі оқу-тәрбие жүмыстары, негізінен, орыс тілшде і үргізілуі талап етілді. Әрине, орыс тілінде білім беру і ірііі рессивті роль атқарғанымен, онда қазақ мектептерінің < >қу -төрбие жүмысгарына қайшы келген жағдайлар көп бодцы. Кеңес Одағы кезінде қалыптасқан педагогикалық п.жірибелер «коммунистік идеологияға" негізделіп, " коммунистік тәрбие беру" атты саяси-педагогикалық ін ктатуралық жүйеге үласты.

1937—1938 жылғы жүргізілген сталиндік жаппай к,удалауиіылық пен 1941—1945 жылдардағы соғыста қазақ халқы өте үлкен қырғынға үшырады. Үлттық тәлім-торбиенің дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан қазақтың көптеген зиялы азаматтары жеке басқа табынудың қүрбаны бодды. Мүның өзі үлт мәдениетінің өсуін үлкен тежелуге әкеліп соқтырды.

Соғыстан кейінгі жылдары жаппай орыстандыру мәселесі қолға алынды. Қазақстанның тың жерлерін игеру мақсаты отаршылық принципке негізделіп, өймет тарапынан жүзеге асырылып отырды. Мемлекеттік басқару жүмыстары, іс қағаздары, қоғамдық жиындар бірыңғай орыс тілінде жүргізілді. Шеттен келген басқа үлттардың Қазақстанға қоныстануына мвжбүр еткізген өкімет саясатының нәтижесінде көптеген қазақ мектептері, бала-бақшалары, жоғары, арнаулы оқу орындарындағы қазақ бөлімдері

қысқартылды.

Халық педагогикасы жөнінде ғылыми-зерттеулер жүргізуге шек қойылды. Үлттық салт-дестүрлерді дөріптеу санадағы ескінің сарқыншағы деп бағаланды. Мектеп, мектептен тыс мекеме және балалар мен жастар үйымдарының төрбие жүмыстары коммунистік идеологияға негізделді. Оқулықтар мен оқу-өдістемелік қүралдар орыс тілінің аудармасы негізінде пайдаланылды, қазақ тілінде оқу-тербие жүмыстарына арналған өдістемелік нүсқаулар жазу

назардан тыс қалды.

Дегенмен, үзақ ғасырлардан бері келе жатқан қазақ педагогакасьшьщ қоғамдық өмірдің қажеттілігіне айналуына бағытталған туындылар: М. Жүмабаевтың "Педагогика", А. Байтүрсыновтың "Оқу қүралы", "Сауат ашқыш", "Тіл қүралы", Ж. Аймауытовтың "Тәрбиеге жетекші", "Психология" атты еңбектері, С. Көбеевтің, Н. Қүлжанованың, М. Әуезовтің, М. Дулатовтың, Қ.Жүмалиевтің, Е. Смайыловтың, М. Ғабдуллиннің, .

41
Ә.Марғүланның т. б. шығармалары жас үрпақтың бойына үдттық сана-сезім көзқарасын қалыптастырды.

Кең_естік дәуірде педагогика, психологая ғылымдары саласында М. Жүмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, Ш. Әлжановтың, Р. Г. Лембергтің, А. П. Нечаевтың, И. Л. Стычицскийдің, Т. Төжібаевтың, Ә. Сембаевтың, Ә. Сыдықовтың, Қ. Бержановтың, Е. Суфиевтің, А. Темірбековтің, А. Асылбековтың, Қ. Б, Жарықбаевтың, Т. Сабировтың, К. Қүнантаеваның, М. Мүхановтың, А. Мөдищцң, С. Мусиннің, Ә. Б. Сейтешевтің, Т. А Умановтың, Н. П. Хмельдің, А Көбесовтің т. б. әлденеше монографиялық еңбектері жарық көрді. Педагогикалық ғылыми-өдістемелік "Қазақеган мектебі" журналы (1925) шығарылып, онда мекгеп мүғалімдері мен педагог ғалымдардьщ еңбекгері үнемі жарық керш отырды. Педагогикалық, психологаялық оқулықтар ана тіліаде шығарылып, ғылыми терминдері қалыптасты.

Сөйтіп, педагогика, психологая және өдістеме ғылымдары жеке ғьглым болып шықты. Алайда кеңестік педагогикалық ғылымң-зерттеу жүмыстарьшда халық педагогикасына терең мән берідмей, көп жағдайда коммунистік тәрбие түрғысынан зерттеу талап етідці. Балалар мен жастарға жан-жақты тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті мойындарына алған пионер-комсоі^ол үйымдары негізінен коммунистік төрбие принццптеріне сүйенді.

Қазақ мектептері, негізінен, ауылды жерлерде орналасқандықтан, оның материалдық-техникалық базасьша кеп мән берілмеді. Мектептегі оқу-төрбие жүмысының бағдар^амалары, әдістемелік нүсқаулар үлттық тәлім-төрбйеңщ ерекшеліктерімен санаспаған, орыс ііліңде жазылған еңбектердің аудармалары арқылы жүзеге асырылдыГ"

Е. Егеменді Қазақстан Республикасында үлттық тәлім-тәрбиенің қайта жандануы

1980 жылдардың ортасында Қазақстанда үлттық сана-сезімні^ оянуына тарихи ықпалын тигізген Желтоқсан оқиғасі^ болды. Оның өсері бертін келе қоғамның барлық салаларын қамтыды. Қазақ мектептеріндегі проблемалар туралы көптеген үсыныс пікірлер қалыптасты. Халық педагогикаеын оқу-тәрбие жүмыстарына енгізудің аса қажеттігі туралы баспасөз бетінде пікір білдіріп, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Ә. Табылдиев, М. Балтабаев, Қ. Бөлеев, с. Үзақбаева, Т. Сабыров, М. Қүрсабаев, М. Оразаев, М. Смайылова және басқа ғалымдар өз үлестерін қосты.

Ксңес Одағының қүрамына енген қазақ Кеңестік ' <ціиалистік Республикасы 1991 жылдың 16 желтоксанында ■ ■ і юуелсіздігш ресми түрде жариялап, егемен мемлскет болды. Іоуелсіздіктің әсері қоғам дамуының барлық салаларын і імтып, жаңаша мазмүнды, әлемдегі озық төжірибелерге і іс і ізделгең жүйенің қалыптасуына зор ықпал етгі.

Қазақ халқыньщ тарихьша, мәдениетіне, дүниетанымьша, у іі ггық қасиеттеріне қатысы бар, бүрын-соңды жарияланбаған, і іемесе саясатқа қайшы деп кезінде жауып тасгаған туындылар мси шығармалардың беті ашылды. Үлттық сана-сезім қайта і .іцғырып, жаңаша рухани көтерілу процесі басталды. Білім беру мен тәрбие мөселелеріне көзқарастар мен талаптар (> (і срді, нәтижесінде жаңа идеялар дүниеге келді.

Халық педагогикасы мен психологиясын оқу-төрбие жүмыстарына енгізу жолдарын ғылыми түрғыда белгілеу мақсатында жергілікті жерлерде өр түрлі бағыттарда ссминарлар-межілістер, пікір алмасу іс-шаралары, сондай-ақ мүғалім-үстаздардың заман талаптарына сәйкес білімдерін жетілдіру мәселелері қызу қолға алынды.

Мекгеп, мектептен тыс мекемелер, балабақшалар мен прнаулы орта және жоғары оқу орындарында ескі і іедагогикалық төжірибелердің орньша жаңаша, үлтшқ таггім-юрбиенің қағидаларына негізделіп жазылған "Қазақтың салт-дөстүрлері" (М. Смайылова, М. Оразаев), "Қазақтың төлім-торбие тарихы" (Қ. Жарықбаев, С. Қалиев), "Ата-мекен" (М. Қүрсабаев), "Елім-ай" (М. Балтабаев), музыкалы-)тнографиялық, "Кәусар бүлақ" (3. Ахметова), "Бал бөбек" (Б. Баймүратова, М. Сәтімбекова) және басқа да көптеген гылыми-телімдік бағдарламалар басыльш пшғьш, оқу-төрбие жүмыстарына енгізіле бастады.

Қазақстан Республикасының Білім министрлігі 1993 жылы "Тәлім-тәрбие түжырымдамасы" атты көлемді қүжат қабылдады. Түңғьпп "Қазақтың салт-дәстүрлері" атты оқулық (авт. С. Қалиев, М. Смайылова, М. Оразаев) 1994 ж. басылып іиықты.

Мектеп жөне оқу орындарына кемекші қүрал ретінде үлкен маңызын тигізетін ғылыми-тәлімдік зерттеу жүмыстары, тарих, мөдениет, философия, социология, іісихология проблемаларьша арналған оқулықтар, әдістемелік нүсқаулар көптеп шығарылуда. 1995 жылы "Санат" баспасынан профессор Қ. Б. Жарықбаев пен педагогика п>шымының докторы С. Қалиевтың студенттер мен орта мектеп мүғалімдеріне арнап жазған "Қазақ тәлім-тәрбиесі" птты оқулығы шықты.

43

"Қазақтардың ойлау қабілеттілігінің кереметтігіне менің барған сайын көзім жетті. Сез дегеңце ағып түр. Бүл жагынаі і алғаңца оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне жогарыдан менсінбей қарайтын халықтар арасьшан бүл көшпенділердің де қүрметті орын алатын кезі келеді" (89, 159),— деп бүдан 150 жыл бүрын асқан сөуегейлік пікір айтуы бүгінде бізді таң қалдырды.

Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылар да, оны қастерлеп жадында сақтаушылар да, келер үрпақты төрбиелеуде қүрал ретінде жүмсаушылар да ақын-жыраулар болғанын, олар өздерінің жыр маржанымен жастардың сана-сезімін тәрбиелеп жетілдіруде қоғамдық тәрбиешілердің рөлін атқарғанын аңғарамыз.

Қазақтың үлттық философиясының төртінші ерекшелігі — үлттық базисі болып еселтелетін көшпелі өмірмен, мал шаруашылығымен тығыз байланыстылығы. Тіршіліктің түтқасы төрт түлік малда деп үққан қазақ мадды жанмен бірдей санаған. Екі қазақ кездесе кетіп амандық сүрасса, "мал-жан аман ба?"— дел сүрауы да сол пікірге саяды. Терісі мен жүнін киім қып киіп, еті мен сүгін азық етіп күн көрген, сауса сауын, мінсе көлік ретінде пайдаланған төрт түлікті (эсіресе, жылқы малын) қадірлеп, қастерлеу қазақ баласы үшін өмір заңы болып есептелген. Өйткені, малдан айрылу шыбын жаннан айрылумен бірдей болған. (Бүған 1932 жьшгы үжымдастыру кезінде қазақтардың малдан айрылып, аштық-қырғынға үшырауы айқын дәлел). "Мал ашуы — жан ашуы", "Малдының беті шарық, малсыздың күні кәріп", "Мал баққанға бітеді", "Жаманға жан жуымас, жалқауға мал жуымас" деп, ерінбей еңбек етсең ғана мал табасың, малсыз өмір жоқ, күн көрісің қараң деген ойды түйдірген. Ол заңцы да. Себебі, тіршілік етудің басқа түрі жоқ көшпелі қазақ елі үшін мал бағьш күн көру — өмір сүрудің негізгі тірегі болып саналды. Осымен байланысты — төрт түлік малға арналған мақал-мәтел, ертегі-әңгіме, жаңьшіпаш, жүмбақтардың қазақ ауыз эдебиетінде орасан көп болуы, мал атауларының молдығы, тіпті сүлу қызды "Ботакөз", ал батыр, алгыр жігітті "нар жігіт" деп атауы, немесе баласын "қозым", "қүлыным", "ботам" деп айналып-толғануы, бір жағынан, үлттық психологияның тілдегі көрінісі болып саналса, екіншіден фольклорлық шығармалардың этнопедагогикада тәрбие қүралы ретінде қызмет еткенін байқатады.

Түрмыс-тіршіліктің, еңбек пен көсіптің өмірдегі көрінісі үлітық салт-дөстүрлер арқылы марапатталатыны көпке аян. Ал, қазақ халқының салт-дәстүрі малмен, көшіп-қонумен байланысты туып дамыған. Наурыз тойлары, квшіп келген

58
агайынға ерулік немесе көшерде көршілерге көшерлік беру, бие байлау, сірне, қымыз жинау, малдың төлдеуімен оайланысты уызға, күздікте қарын-майға, қыста соғымға шақыру, отқа май қүю, келіннің отқа салар өкелуі т. б. ырым, жол-жоралар, тіші қыздың қалың малын немесе ердің қүнын да мал санымен есептеу сияқты салт-дәстүрлердің халқымыздың түрмыс-тіршілігімен байланысты туғанын дәледдейді. Сөйтіп, салт-дөстүрлер, бір жағынан, халықтың түрмыс-тіршілігінің айнасы сілетті болса, екіншіден, сол .мрқылы ғасырлар бойы өз үрпағын еңбекке, адамгершілікке, онерге, өмірге икемдеуде тәрбие қүралы ретінде пайдаланған. Халқымыздың сан ғасырлық үрпақ төрбиесі халықтық салт-дәстүрлер мен ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделгенімен, оның да өзіндік мақсат-мүдделері, негізгі қағидалары бар.

Тәрбиенің негізгі қағидаларының (принциптері) болуы занды қүбьшыс. Халық педагогакасының негізгі қағидаларын арнайы сөз етсек, олар мыналар демекпіз:

1. Келер үрпақтың ақыдды, намысқор, арлы, өміршең азамат болуын тілеу.

Жас нәрестенің дүниеге келуі ата-ана, ағайын-туыс, қауым-көпшілікке зор қуаныш өкелумен бірге, борыш та жүктей келеді. Дәлірек айтсақ үрпақты тәрбиелейтін халық мекгебінің есігі сөбңдің алғаш дүниеге келген күнінен бастап айқара ашылады. Ол белгілі мақсат-тілекпен байланысты туьшдайды.

Отбасы үлкендерінің бөрі жаңа туған жас баланы отанның, елдің асыл азаматы болуын аңсап армандайды. Өнегелі үлкендерге үқсасын деп, дарынды, өнерлі, ақылды ақсақалдарға баланың аузына түкіртіп, азан шақыртыл, атын қойғызады. "Ақылын, жасын берсін" деп, жаңа туған нәрестені қарияның шапанының етегіне орайды. Үрлағы өскен қадірлі анаға кіндігін кестіреді, бесікке салдырады, қырқынан шығарту ырымдарын жасатады, түсауын кескізеді. Үлкендерден бата алғызады. Халықтың балаға арналған ьфым, бата-тілектерінде кеяешектен күткен үлкен үміт, аңсау арман бар. Тәрбиенің алғашқы қағидасы ата-ананың аңсау арманымен, баладан күтер үмітімен үндесіп жатыр.

2. Баланы жастайынан еңбексүйгіш, елгезек азамат етіп төрбиелеу. Ол бесік жырлары мен түсау кесер жырларынан, бата, тілек, терме өлендерден өзекті орьш алған. Еңбек қағидаларын жастардың бойьша сініру отбасындағы еңбектің

59
қарапайым түрлерінен басталып, қоғамдық маңызды істермен үштасқан. Үл баланы қозы, лақ қайтаруға, отын-су әзірлеуге, мал өнімдерінен түрмысқа қажетті қүрал-жабдық (қамшы, шідер, жүген өру, тері илеу, қару-жарақ т. б.) жасауға өзірлеу, қора салу, киіз үйдің ағашын істеу, үсталық, зергерлік өнерге үйрету т. б. көзделсе, ал қыз балаларды ыдыс-аяқ жуу, үй сьшыру, шай қою, төсек жинау, кесте, өрмек тоқу, ас пісіру, бала күту, қонақ күту т. б. үйреткен.

3. Халық педагогакасында "бірінші байлық — денсаулық" деген үғым өзекті орын алған. "Дені саудың жаны сау", "Ас адамның арқауы", "Ауру астан" деп рухани, материаддық байлықтың негізін жеке бастың, яғни тәннің саулығына байланысты қарастырған. Баланы туған күннен бастап түзды сумен шомыдцыру, маймен сылау, дене күтіміне ерекше мән беріп шынықтыру, мерзімінде жақсы ас беріп тамақтандыру мен үйықтатудың бөрі тән саулығы үшін жасалған эрекеттер.

4. Халық педагогикасында адамгершілік қасиеттерді баланың бойына дарыту, ізгілікке, имандылыққа, адалдыққа төрбиеЛеу, ар-ожданды қастерлеу басты қағида болып есептелген. "Жаным — арымның садағасы" деп, арды адамгершілік қасиетінің үлгісі санаған.

5. Гуманизм мен патриогизм — халықтық тәрбиенің басты қағидаларының бірі. "Отан от басынан басталады" деп үққан ата-бабамыз от басының, ананың, рудың, отанның намысын қорғауды, қарттарға, ауру, кемтарларға көмектесуді, басқа үлт өкілдерін сыйлауды отбасы төрбиесінің өзекті принципі деп бағалаған. "Атаның баласы болма, адамның баласы бол", "Жақсы — көшсе ортақ", "Ел үшін еңбек ет, халқын сүйген қор болмайды" деген өсиет төрбиеден өзекті орын алған.

6. Елді, жёрді қорғайтын, еңбек ететін азамат болу үшін денені шынықтыру қажет. Халық педагогикасында "шынықсаң шымыр боласың" деп ой қорытқан ата- бабамыз үлттық ойынға жаттықтырып үйрету (аударыс, күрес, теңге алу, қыз қуу т.б.) арқылы дене тәрбиесіне баса көңіл бөлген.

7. Тіршіліктің түтқасы, өмірдің шамшырағы өнер мен ғылым деп түсінген халқымыз жастарға "Өнерлі өлмейді", "Білегі жуан бірді жығады, білімі жуан мынды жығады", "Білім таусылмас кен, өнер өлмес мүра" дегенді насихаттап, ертегі, өлең-жыр, мақал-мөтел, аңыз әңгімелер үсынған.

8. Дцам өмірі мөңгі табиғат қүшағында өтетін болғандық-тан, ата-бабамыз өз үрпағын ағаш бесіктен жер бесікке жеткенше табиғи ортаны аялауға төрбиелеп келген. Ол туралы өлденеше жүмбақ, өлең-жыр, ерхегі, аңыздар шығарған.

Ал бүл қағидалар, сайьш келгенде, "сегіз қырлы, бір сырлы", шнезі майда, ары таза, төні сау, өнегелі-өнерлі, жан-

60

жақты жетілген "толық адам" төрбиелеуді көздеуден туған (і 3 кесте). "Сегіз қырлы, бір сырлы" азамат тәрбиелеудің устанымдары барлық халықта бар, ортақ талап. Мысалы, орыстар ондай адамды "кішкене болса да өнегелі, ақылды", "Ақылды да сүйкімді", "Қайырымды жігіт" деп санаса, таулықтар "Нағыз жігіт" деп атайды. Ал чукчылар "Адал омір сүретін азамат" дейді. Ол теңізде жүзгіш, соғыста батыр, гылымда терең ойлы, билікте-өділ, еңбекте-шебер, емірде бірлікшіл, сөзде - шешен, атыста-мерген, шет жерде отаншыл, бауырмал деген қасиеттер бойында бар азаматгар.

Ал қазақта сегіз қырлы азамат дегендер: еңбек сүйгіш, бауырмал, батыр, өнерлі, енегелі, шыншыл, әділ, адал болу дегенді білдіреді.

Нағыз шынайы азамат төрбиелеудегі бар халықтың талап, тілегінің үштасып келуі үрпақ тәрбиелеудегі мақсат бірлігінен туындап отыр.

Енді халықтық төрбиенің осы басты қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысы қандай дегенге келейік.

1. Халық педагогикасында тәрбие ісін баланың жас ерекшелігін ескере отырып жүргізуді талап еткен. Мәселен, "Үлыңа бес жасқа дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досындай бағала" деген мәтел баланы еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп тең санаудың қажеттігін мегзейді. Ал бүл ғылыми педагогиканың ынтымақтастық принципімен қабысып жатыр.

2. Халық педагогикасында тәрбие ісін өр баланың жеке бас ерекшеліктерін (психологиясьш) ескере отырып жүргізуді де ескертеді. "Баланы туады екенсің, мінезді тумайды екенсің", "Бір биеден аладатуады, қүладатуады", "Балаңа үміт арту — өкенің парызы, ақтау — баланың қарызы" деп ой түйіндеген.

3. Халық педагогикасы баланың тәрбиесі туған, өскен ортасына, ата-ананың, отбасы үлкендерінің, үстазының үлгісіне байланысты деп қараған. Өскен ортаның тәрбиедегі өсері жөнінде А. С. Макаренко, Н. К. Крупская, А. В. Сухомлинский, А: Қүнанбаев, Ж. Аймауытов, М. Жүмабаев сынды үлағатты үстаздардың ой-пікірлері де халық педагогикасының қағидаларымен үндесіп жатыр.