Іскери – КӘсіби қазақ тілі

әдістемелік нұсқау

Павлодар

Кереку

УДК 811.512.122 (07)

ББК 81. 2 Каз-9

І-87

Ж.Т.Сарбалаев - филология ғылымдарының кандидаты, Павлодар мемлекеттік университетінің профессоры.

филология ғылымдарының кандидаты А.Ф Зейнулина., педагогика ғылымдарының кандидаты З.Е. Жұмабаева, аға оқытушы Шаһарман Ә.П., оқытушы Пазыл Ә.Қ.

«Іскери – кәсіби қазақ тілі» пәнінен практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау барлық мамандықтың студенттеріне ұсынылады. Әдістемелік нұсқауда тапсырмалар жиынтығы мен оны орындау туралы мәлімет, құжаттардың үлгілері берілген.

УДК 811.512.122 (07)

ББК 81. 2 Каз
© Зейнулина А.Ф., Жұмабаева З.Е.,

Шаһарман Ә.П., 2009

© С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2009
Кіріспе
Әлеуметтік қоғамдық пәндердің ішінде жалпы білім беру пәндерінің бірі болып саналатын қазақ тілін оқытудың мақсаты: студенттердің кәсіби және қарым-қатынас құзіретін қалыптастыру; лингвистикалық, дискурстық және әлеуметтік–мәдени компетенциясын интегративтік негізде қалыптастыру.

ЖОО қазіргі студенттері – мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындардың ертеңгі басшылары немесе қызметкерлері. Сондықтан келешекте мекемедегі жұмыстарды жүргізетін, ұйымдастыратын қазіргі студенттер үшін іскери – кәсіби қазақ тілін меңгеру аса қажет болып табылады.

Курстың бастапқы сатысында студенттер сөйлеу дағдыларының 4 түрін білуге міндетті: сөйлеу, тыңдау, оқу және жазу.

Оқу: оқудың негізгі ережелерін білу, дауыс ырғағын дұрыс келтіру, сөздікпен және сөздіксіз оқу; қажетті ақпаратты табу, оқылған мәтіннің мазмұнын түсіну.

Жазу: емленің негізгі ережесін білу, жазбаша жұмыстарды орындай білу.

Тыңдау: лексикалық минимум көлемінде монологтік және диалогтік сөйлеуді меңгеру.

Сөйлеу: өз ойын, пікірін қазақ тілінде жеткізу, сұрақтар қоя білу және оларға жауап қайтара білу, полилогке қатысу.

Курстың қысқаша мазмұны: 90 сағат көлемінде 1 семестрге арналған бағдарлама (аптасына 2 кредит сағат).

Белгілі бағдарлама көлемінде оқытылатын тілдің фонологиялық, грамматикалық, лексикалық құбылыстарын білу және оларды қарым-қатынас және кәсіби әрекеттерінде пайдалануы лингвистикалық құзірет мазмұнына кіреді.

Студенттердің тіл нормаларын, тіл құралдарын білуі, дағдылануы және оларды сөйлеу түрлеріне (баяндау, сипаттау, монолог және диалог) сәйкес қарым-қатынас және кәсіби әрекеттерінде, мәтіндер мен өз ой-пікірлерін құрастыруда пайдалануы дискурстық компонентке жатады.

Студенттердің ұлттық тіл құбылыстарының ерекшеліктерін оқытылып отырған тіл құбылыстары мен сол елдерге тән ерекшеліктермен салыстыру әлеуметтік–мәдени компонентті құрайды.

Курс міндеттері сөйлеу әрекетінің: сөйлеу, тыңдау, оқу және жазу сияқты барлық түрлері дискурсты қабылдау мен тудыру (диалогтық қарым-қатынас), медиацияға (арнайы мәтіндерді аудару) байланысты талаптармен анықталады.

Пән бойынша қазақ тіліндегі тәжірибелік курс бағдарламасы төмендегідей тапсырмаларды қамтиды, яғни болашақ магистранттардың білім алуы мен іскерлік талабын қамтамасыз етеді:

- оқу ролінің негізінде сөйлеу әрекеттерінің барлық түрлерін қазақ тілінде іске асыру;

- келешектегі кәсіптік қызметті жетілдіру үшін жоғарғы оқу орнында, жоғары оқу орнынан кейінгі алған білімін және іскерлігін өз бетінше арттыру;

- тілді тұрмыстық, кәсіптік, іскерлік байланыс мақсатында пәнге берілген сағат бойынша лексика-грамматикалық, фонетикалық минимум (ең аз шама мөлшерінде) негізінде меңгеру және тұрмыстық, кәсіби және іскерлік қарым-қатынаста пайдалану.

Студент семестрдің соңында өзін таныстыруда, тұрғылықты орнын, айналасындағы адамдарды суреттеуде қолданатын белгілі фразалар мен ілікпе сөздерді күнделікті қарым-қатынас ситуацияларында пайдалана білуі керек және оқулықпен, анықтама материалымен, құжаттармен, мерзімді баспасөз, әдебиеттермен жұмыс істеуге дағдылану керек.

1) оқу тәсілдерін меңгеру;

2) оқулық мәтіндерді, жарнамаларды, маңдайша жазуларды, нұсқауларды оқудың дыбыс-графемалық және дауыс ырғағы нормаларын ескеріп, дауыстап және ішінен оқу. Мәтіннің түпнұсқасын түсінуге тырысу;

3). Таныса және зерттеп оқу элементтерін меңгеру;

4). Анықтама әдебиетпен өз бетімен жұмыс істеу.

Жазу:

1) Графика мен орфографияны меңгеру;

2) Диктант, бланктарды, сауалнамаларды және декларацияларды жаза білу.

Тыңдау:

1) Оқытушы мен студенттің арасында қарым-қатынастың қарапайым деңгейін қамтамасыз ету үшін оқытушының нұсқауларын дұрыс түсіну;

2). Оқылған тақырып көлемінде қазақ тілінде айтылған сөйлемдерді түсіну.

Сөйлеу:

1) Диалог-сұраудың, ақпаратты алуға арналған диалогтің әр түрлі функцияларын меңгеру;

2) Ілікпе фразаларды пайдаланып, әңгімені жалғастыра білу, ақпарат алуды, өзін-өзі таныстыруды, дәлелдеуді, бас тартуды, алғыс айтуды, кешірім сұрауды, ақпаратты анықтауды, қарсы қойған сұрауды, байланыс аяқталғанын білдіретін іскерлік құрылымдарды меңгеру;

3) Монологтық сөйлеуді меңгеру (сипаттау, хабарлау);

4) Басты және жанама ақпаратты белгілеуді немесе мәтінді қысқартуды (компрестей) білу керек.

Курстық сабақтар сіздің алдыңызға қойған мақсаттарға жетуге көмек ретінде жоспарланған:

- қысқаша жазба жұмысы, яғни үй тапсырмасын орындау, құжаттарды толтыруда жазу дағдыларын, мәтінді сыни талдау дағдысын, критикалық оқу және жетілдіруге көмектеседі.

- дәрісханадағы ситуацияларды дамытуда қойылған сұрақтар және алынған жауаптар, талдау дағдысына, сыни оқу дағдысына, сөйлеу дағдысына және құжаттарды толтыруға;

- талдау кезінде қазақ тілінде сөйлеу, ойлау әрекетін дамытуға, лексика-грамматикалық талдауға, сөйлеу үрдісінде өзінің пікірін жалғастыруға серіктесімен өзара талдауға;

- жеке және топтық жобаға қатысу зерттеу жұмысын және презентацияны жүргізу, сол сияқты талдау, дербес ойлау дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Жұмыс түрлері және оларды орындаудың тізімі:

а) нақты оқу ситуациялары (Case study) – студенттерге көптеген ситуациялар ұсынылады, оларды дамытып, сұрақтарға жауап беріп, мәселеге байланысты көзқарасын білдіру және өзінің кейсін жазу;

б) жылдам оқу (Skim) – оқу бағдарламасына (Syllabus) байланысты берілген деректерді оқу;

в) тақырып бойынша шолу жасау (Review) – Интернет, ақпараттық қор және мерзімді баспасөз материалдарынан алынған қосымша деректер мен берілген тақырыпқа 1-2 бет қысқаша әдеби шолу жасау;

г) глоссарий (Glossary) жасау – кез келген тілдегі терминдер және түсініктемелердің қазақ тіліндегі аудармасы мен қысқаша түсіндірме тақырып бойынша орындалады;

д) таныстыру - өзін таныстыруда студент кез келген тақырыпты таңдауына болады және кез келген аспект бойынша өзінің түсінгенін немесе түсінбегенін білдіре алады. Таныстыру уақыты – 8-10 мин. Таныстыру бойынша бағаланады: қаншалықты тақырып ашылғаны, аудиторияның көңілінен шығуы студент мәселені қаншалықты кәсіби қарастыруы;

е) аударма сайма-сай, толық, логикалық байланысты, мағынасы бойынша барабар болуы керек.

Студент өз қызығушылығын жеткізе алу қажет. Барлық тапсырмалар берілген мерзімге дейін орындалуы тиіс.

Тақырыптарды талдап, қажетті сұрақтар қою, мәселелерге сын көзбен қарап, оларды шешу үшін сіз сабаққа жақсы дайындықпен келуге міндеттісіз. Сонымен қатар, курс бойынша өзара жұмыс істеуге, сіз өзіңіздің оқуыңызға жауапкершілік алуыңыз қажет.

Практикалық сабақтарының жоспары

І апта. Несие 1-4. Сұрақнама

Тақырып: Тіл туралы заң. Тіл және қоғам.

Грамматика: Қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері, сұраулық шылаулар, сұрау есімдіктері, сұраулы сөйлем.

Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы, 4 бап.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі.

Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі.

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстанның әрбір азаматының парызы.

Эзоп І күні тілден 3 түрлі тамақ пісіреді. Эзоп І күні тәтті тамақ, ІІ күні ең жаман тамақ пісіруге тиіс болды. Бірде Ксанф үйіне қонақ шақырады және Эзопқа 2 түрлі тамақ пісіруді тапсырады. Тіл арқылы бір-бірімізбен сөйлесеміз, амандасамыз, татуласамыз, достасамыз, қуантамыз. ІІ күнгі тамақ тағы да тілден дайындалады. Тіл адамдарды жауластырады, қалаларды бұзады, мемлекеттерді құлатады. Бізге қайғы әкеледі. Тілден жаман ештеңе жоқ. Маған ең жаман тамақ пісіру тапсырылды. Ал тілден жаман не бар? Тілмен біз бір-бірімізді алдаймыз, ренжітеміз, ұрсысамыз, таласамыз, дауласамыз. Маған ең жақсы тамақ пісіруге бұйрық болды. Тілден жақсы не бар? Тіл арқылы білім аламыз. Көне грек мысалшысы Эзоп философ Ксанфтың құлы болған. Олар біздің дәуірімізге дейінгі ҮІ ғасырда өмір сүрген. Тілдің көмегімен қалалар салынады, мәдениет, ғылым дамиды. Тілден жақсы ештеңе жоқ. Эзоптан қонақтар: «Сен неге тек тілден дайындайсың?»- деп сұрапты. Қонақтар ІІ күні таңғалады. Эзоп былай жауап беріпті.

1) Мына сұрақтарға жауап беріңіз:

а) Қазақ тілі қай жылы мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болды?

ә) Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы қай жылы қабылданды?

б) Тіл үйрену - қиын деген пікірмен келісесіз бе?

в) Сіз мемлекеттік тілде сөйлей аласыз ба?

г) Тілдер күні қашан?

2) Диаграмманы оқыңыз, аударыңыз

3) Сөйлемді жалғастырыңыз.

а) Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында ...

ә) Мемлекеттік тіл қоғамдық қатынастардың барлық саласында...

б) Мемлекеттік тіл – мемлекеттік ...

в) Мемлекеттік тіл – сот ...

г) Мемлекеттік тіл – заң ...

д) Мемлекеттік тіл іс қағаздарын ...

ж) Мемлекеттік тілді меңгеру ...;

4) Тіл туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер жазыңыз;

5) «Ана тілім» тақырыбында шағын мәтін құрастырыңыз;

6) Сұхбатты оқыңыз және осы тақырыпта сұхбат құрастырыңыз.

- Маған қазақ тілі курсына жазылу керек еді. Осындай курстар туралы естідің бе?

- Иә, газет арқылы табуға болады. Мінекей, мына газетте бірнеше жарнамалар бар. Қараңыз! Сосын біздің университетте де қызметкерлер мен оқытушылар үшін ашылған курс бар.

- Рақмет, жақсы болды ғой... . Университетте сабақ күнде кешкі сағат 18.30-дан 20.00-ге дейін бе екен?

- Бұл орталық туралы білемін, беделді, оқыту сапасы да жоғары және ақысы да қымбат емес.

- Олай болса, мен осы курсқа жазылайын.

Ерлан Мұхтарұлы Арын адамдарға деген ықыласымен ерекшеленген тұлға, оның мінез құлқында этикалық нормалардың барлық бояулары - өзін-өзі ұстау, салт-дәстүрді сақтау және этиканың тамаша бір талаптары мол жан иесі. Осы бір қарапайым әрі нар тұлғалы адамның бойында жоғары мәдениеттілік, қарапайымдылық пен ізеттілік қасиеттің ізі жатыр. Ол өзінің маңайына жақсы мамандарды, ғалымдар мен еңбек етуге ынталы ұжымды шоғырландыра білді.

Бізді ең алдымен таңқалдырғаны - оның энциклопедиялық білімі, талантының сан қырлылығы, қарапайымдылығы әрі кез келген адамды өзіне қарай үйіре білетін жан жылуы. Мінез құлқы мен іс-әрекетінде ешқандай жасандылық болмайтын. Әңгімелескен адамын асқан құмарлықпен тыңдайтын. Адамдар оған, өзі де адамдарға сенеді, ұжымнан өзін бөлек ұста.
Химиялық элементтер айтысы

Әр іс өзі бір жүйе, Іздегені болып су,

Қызық екен дүние... Айдынына күмп еткен,

Сол қызықтың біріне Күмп еткенде оттегі

Көз салып, сірә, Жолыға қап кенеттен,

қараңыз: Әрбіреуін айналар,

Әрбіріміз дарамыз, Қолданып талай айлалар.

Сонда да, бірақ ұқсасып, Тотықтырып жіберер.

Ұқсастықпен топтасып, Оттегі, сірә, бұл жерде

Топтасып қол ұстасып Д, Артаньян сияқты

Өмірде жылжып барамыз. Мушкетерге дәнекер

Ізденсе бұған хал-хадар Болғандықтай епті ер.

Толып жатыр мысалдар. Халькогенді құбылтып,

Атос, Портос, Арамис – Талай заттар құрауға,

Осы үш батыр, үш кекті ер, Дамылдатпай қинап тұр.

Үшеуі де мушкетер. Әр нәрсенің заты бар,

Сол сияқты дүниеден Әр заттың түрлі аты бар,

Дараланып шықса да, Мысалға алсаң ғылымда

Күкірт, теллур әм селен Күндегі жолдас осы су

Үшеуі де – халькоген! «Гидро» деп аталар.

Бұл үшеу, жобасы, Сондықтан да, мысалы,

Нәзік жыныс болғасын Халькогенид, халькоген

Жүрмесе тек біреумен Деп аталған заттардың

Құшақтасып қолдасып, Тотығуын зерттеген

Сезеді ешбір оңбасын. Ғылыми ер батырлар

Темір, мырыш, қорғасын, Ұсынған сізге кітабын

Қалайы, мыс, никельдей «Гидрохимия жолымен

Мықтылармен табысып, Тотықтыру» - деп атап

Жанын алып, жабысып Ылайықтап ептеген,

Әл-перідей арбасар. Ендігі сөздің қысқасы,

Құдайым өзі иді деп, Айтушы ердің ұстасы,

Қолға бұлар тиді деп, Халькогенид, халькоген

Арбасар сан металмен Сияқты заттар тотықса,

Айырылмастан тұтасар. Химиялық әрекет,

Химияда осындай Байланысқа тым құмар,

Қосылыстар металдың Бірде суық, бірде бу,

Халькогениді деп Бірде қатқыл, бірде у,

Ғылыми атпен аталды. Қасиеттері пара-пар

Күндердің, күндер күнінде, Алуан заттар көп туар.

Күн болмаса түнінде Бұларды біздің адамзат

Осы үш ару, үш сұлу, Өздігіне қаратар,

Батырларын шұбыртып. Пайдалы іске жаратар...

2. Мына сөз тіркестерінің баламасын тауып жазыңыз:

Все нюансы этических норм, соблюдение традиций, высокая культура, сумел собрать, энциклопедические знания, с огромным интересом, присущая тактичность, вокруг себя, хороших специалистов.

2. Әр сөйлемді дұрыс құрыңыз:

1. Е.ААрын, ғылыми, 500-ден аса, жазған, еңбек.

2. Эксномикалық,ол зерттеген ,Қазақстанның , мәселелерін

3. Оның, тараған, шетелдерге, 90-нан аса, жаңалығы.

4.Экономика,өнеркәсіп,өндіріс,көлік,құрылыс,ұлттық,тұрадысалаларынан.

5. Ол, ғылыми, істеген, қызметкер, болып, институтта.

3. Дерексіз зат есімдерді мәтіннен теріп жазыңыз:

4. Жақшаны ашып, тиісті септікке қойыңыз: Е.М.Арын (Павлодар университеті) көп еңбек сіңірді. Ол көптеген жас (ғалымдар) шақырды. (Университет) бірнеше жаңа мамандық ашылды. Оның достары (арасы) жазушылар көп болды. (Павлодар) С.Торайғыров атында университет, көше бар. Ол Ұлттық Ғылым (академия) тығыз байланыста жұмыс істеді.

5. Е.М.Арынның өмірі мен шығармашылығы туралы хабар дайындаңыз.

6. Бірінші, төртінші, алтыншы сөйлемдерді мазмұнын бұзбай қысқартыңыз.

7. Қандай жаңа дерек білдіңіз?

8. Е.М.Арынның ғалымдығы туралы, қысқаша мазмұндаңыз.

9. Е.М Арынның ғылыми –мәдени еңбектері туралы әңгімелеңіз.

10. Өлеңдегі терминдерді атаңыз.

11. Грек-латын текті терминдер, қазақтың байырғы сөздерінен жасалған терминдерді жазып алыңыз.

12. Өлең тексінің басын, дамуын және соңғы бөлігін көрсетіңіз. Бұл бөліктердің байланысын көрсететін бірліктер қандай? Лексикалық немесе дейктикалық қайталама бар ма?

13. Осы өлеңдегі ғылым сипаты туралы дәйектеме жасаңыз..

14. Өлеңде металдар неге теңелген? Не себепті екенін анықтап, дәптерге жазып алыңыз.

13. Жағдаяттық тапсырма: Басқа қаладан келген магистрантқа өзіңіздің білім ордаңызды көрсетіңіз.

Қоғам мүшелерінің құқықтары негізгі заңда және түрлі нормативтік актілерде жазылған. Қоғам мүшелерінің міндеттері еңбек шарттарымен, түрлі мекемелердің ішкі ережелерімен, тиісті нұсқаулармен реттеледі. Адамның борышы моральдық – этикалық нормаларға, жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенеді. Моральдық-этикалық нормалар - қоғамдағы жазылмаған заңдар.

Қоғаммен бірге қылмыстар да, оны жасаушылар да өзгереді. Уақыт өзгерген сайын қылмыскерлер де жасарып келеді. Есірткі, темекі, арақ сияқты зиянды әдеттер үшін қылмысқа баратындар көбейді. Ақша үшін ешкімді аямайтын да, ештеңеден тайынбайтын да ұрпақ пайда болды. Мәселен, қазір мерзімді баспасөз беттерінен әкесін өлтіруге тапсырыс берген қыз туралы, шешесін өлтірген жігіт жайлы оқуға болады.

Қоғамда басқа қылмыстармен қатар экономикалық, лауазымдық қылмыстардың түрлері көбейді. Тапсырыспен кісі өлтіру, ақша үшін адам ұрлау, саналы түрде жұқпалы ауру жұқтыру сияқты қылмыстар жиілеп кетті. Мұның бәрі теледидар, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы насихатталып жатқан шетелдік өмір салтына еліктеуден туып отыр.

1. Мәтінге сұрақтар қойыңыз.

2. Сөз тіркестерін аударып, сөйлем құраңыз: по трудовому соглашению, в индивидуальном договоре, об обязанностях, от правил до морально – этических норм, через общечеловеческие ценности, наряду с инструкцией.

4. Мағынасына сәйкес сөз тіркестерін жасаңыз:

теледидар арқылы

зардап шекті

қылмыс туралы аямайды

жалпыадамзаттық құндылықтар мәлімет

ақша үшін орындалады

қылмыстық топтар арқылы біліп отыру

әр ұрлық туралы жіберді

жазылған заңдармен қатар әдет

нашақорлық сияқты танысу

5. Керекті сөздерді ретімен қойыңыз:

Лауазымды тұлғаның міндеттері заңға … анықталады. Заңды тұлға еңбек шарты... жұмысшының міндеттерін белгілейді. Жұмысқа тұру … өмірбаян, еңбек кітапшасы, диплом … құжаттар керек.

а) дейін, соң, бері, үшін

ә) сәйкес, арқылы, үшін, сияқты.

б) сияқты, қатар, бірге, сайын.

в) сайын, кейін, туралы, қарай

г) кейін, үшін, бері, бірге

6. Сұрақтардың жауабын жазыңыз

Адамның негізгі құқықтары қайда көрсетілген?

Қоғам мүшелерінің міндеттері қалай реттеледі?

Адам құқықтарын қандай мекемелер қорғайды?

Адамның қандай борышы (парызы) Конституцияда жазылған?

7. Мәтіндегі мағыналық ұйытқы сөздерді көрсетіңіз.

8. Мәтінге жоспар құрыңыз (атаулы немесе сұраулы).
«Жасыл ел» бағдарламасы

«Жасыл ел» және студенттер құрылыс жасақтары 2005 жылы құрылған.

Студенттік құрылыс жасақтары өз бастауын 2001 жылдан алады, ал «Жасыл ел» бағдарламасы Елбасының бастауымен елімізде 2005 жылдан бастап жүзеге асуда.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің 2005 жылғы 18-ақпандағы Жолдауында: «Үкіметке жазғы кезеңде студенттерді тұрғын-үйді көтеру үшін құрылыс жасақтарында жұмыспен қамтамасыз етіп, «Жасыл ел» елді көгалдандыру бағдарламасын іске асырып, бұл игі істерге студенттерді қатыстыру қажет» деп атап айтқан болатын.

Бүгінгі күнде «Жасыл ел» жастар бастамасын іске асыру үшін 28 мыңнан астам жастар белсенді қатысуда, Республика бойынша қатарында 9 мың сарбазы бар 331 СҚЖ жасақтары құрылған. Нәтижесінде «Жасыл ел» жасағы сарбаздарының еңбекпен тапқан ақша сомасы 300 млн. теңгеге, ал студенттер құрылыс жасақтары сарбаздарында 750 млн. теңгеге жеткен. «Жасыл ел» жасақ сарбаздарымен 8 млн. желек отырғызылса, СҚЖ сарбаздары әлеуметтік мәдени тұрмыстық объектілерінің құрылысына қатысты.


Тапсырмалар
1. Сөздіктер бойынша «азамат» сөзінің мағынасын анықтаңыз.

2. Сіздің ойыңызша «азамат» деген кім?

3. Мәтіндегі цитаталардың орналасу позициясы және олардың қызметі мен ресімделуі.

4. Қазақстан Республикасының азаматтығын кімдер ала алады және қалай алуға болады?

5. Мәтіндегі мағыналық ұйытқы сөздерді көрсетіңіз.

6. Мәтінге жоспар құрыңыз (атаулы немесе сұраулы).

7. ҚР «Жастар саясаты туралы» заң қашан қабылданды?

8. ҚР «Жастар саясаты туралы» заңға қысқаша хабарлама жазыңыз.

9. Өлеңді оқыңыз, жаттаңыз. Абайдың ойы азамат ұғымына сай келе ме?

Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек
Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек,

Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.

Тоқтаулылық, талапты шыдамдылық -

Бұл қайраттан шығады, білсең керек.

Сонда толық боласың елден бөлек.

Жеке-жеке біреуі жарытпайды,

Жол да жоқ жарыместі «жақсы» демек.

Тулап қайнап бір жүрек қылады әлек.

Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,

Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек.

Его лишь сердце страстное поймет.

Но только терпеливой воли власть

Соединит с умом и сердца страсть.

Ты порознь растранжирить не спеши

Однажды став ущербным хоть в одном,

Ты пропадешь на поприще земном.

О сердце, лишь о том горюешь ты

Что нам на свете вряд ли суждено

Собрать несовместимое в одно

Аударған Е.Курдаков
ІҮ апта. Несие 13-16.

Сұрақнама

Тақырып: Еңбек туралы заң.

Грамматика: Сан есім, оның түрлері. Етістік, өткен шақ, тәуелдік форма.
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы

Заң 1999 жылы 10 желтоқсанда қабылданды. 12 тараудан тұратын Заңда Қазақстан Республикасының азаматтарының еңбекке құқығын жүзеге асыру негізінде туындайтын еңбек қатынастары реттеледі.

І тарау «жалпы ережелер» деп аталады, онда заңның негізгі ұғымдары мен олардың анықтамасы берілген.

Еңбек, еңбек қатынастары, жұмыс беру актілері, жеке еңбек келісімшарты, зиянды еңбек жағдайлары, қауіпті еңбек жағдайлары, ауыр дене еңбегі, демалыс уақыты, еңбекақы (жалақы), біліктілік разряды (санаты), ұжымдық келісімшарт, іссапар, өтемақы, жалақының ең аз мөлшері, жазбаша ескерту (хабарлау), жұмыс берушінің өкілдері, жұмыскердің өкілдері, жұмыскер, жұмыс беруші, жұмыс уақыты, еңбек міндеттері, еңбек стажы дауы, еңбек бойынша өкілетті мемлекеттік орган, еңбек жағдайы.

Сондай-ақ жұмыскер мен жұмыс берушінің негізгі құқықтары мен міндеттері айқындалған, мәжбүрлі еңбекке тыйым салынатындығы, Заңның қолданылу аясы көрсетілген.

Заңда жеке еңбек келісімшарты, ұжымдық келісімшарт, жұмыс уақыты, демалыс уақыты, еңбекті нормалау және жалақы, жұмыскерлерге берілетін кепілдіктер, төленетін өтемақы, жеке еңбек келісімшартын жасаушы тараптардың материалдық жауапкершілігі, жұмыскерлерді ынталандыру және жазалау шаралары, еңбек даулары туралы жан-жақты түсініктеме берілген.

Соңғы 12 тарауда осы заңның сақталуын бақылау туралы айтылған.


Тапсырмалар
1. Сөз тіркестерін аударып, құрамына қарай талдаңыздар:

в законе о Труде

по трудовым спорам

из индивидуального трудового соглашения

трудовой стаж от 3-х до 5-и лет

после отпуска

через представителей работника

ежеквартально

за тяжелый физический труд

такие меры взыскания, как

на принудительный труд

2. Жаңа сөздерді қолдана отырып, сұрақтарға жауап беріңіздер:

• 
  Еңбек туралы заң бойынша әр адамның жұмыс уақыты неше сағат?
  
• 
  Заң бойынша жұмыскердің демалыс уақыты неше күн? Жеке еңбекшартында жұмыскер үшін қандай демалыстар көзделген?
  
• 
  Қай жылы еңбек туралы заңға толықтырулар мен өзгерістер енгізілді?
  

5. Берілген сөз тіркестерін аударыңыз сөйлем құраңыз.

6. Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексі туралы хабарлама дайындаңыз және енгізілген өзгертулер мен толықтырулар туралы жазып келіңіз.

Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу келе жатса, жолда қалған аттың бір ескі тағасын көріп, баласына айтты:

- Анау тағаны, балам, ала жүр, - деп.

Бала әкесіне:

- Сынып қалған ескі тағаны алып неғылайын, - деді.Әкесі үндемеді, тағаны өзі иіліп алды да, жүре берді:

Қаланың шетінде темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі қайрылып, манағы тағаны соларға үш тиынға сатты. Одан біраз жер өткен соң, шие сатып отырғандардан ол үш тиынға бірталай шие сатып алды. Сонымен, шиені орамалына түйіп, шетінен өзі бірем-бірем алып жеп, баласына қарамай, аяңдап жүре берді. Біраз жер өткен соң, әкесінің қолынан бір шие жерге түседі. Артында келе жатқан бала да тым-ақ қызығып келеді екен, жерге түскен шиені жалма-жан жерден біраз өткен соң және бір шие, сонымен әр жерде бір әкесінің қолынан түскен шиені он шақты рет иіліп, жерден алып жеді. Ең соңында әкесі тоқтап тұрып, баласына шиені орамалымен беріп тұрып айтты.

- Көрдің бе, мана тағаны жамансынып жерден бір ғана иіліп көтеріп алуға еріндің, енді сол тағаға алған шиенің жерге түскенін аламын деп бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Мұнан былай есіңде болсын; аз жұмысты қиынсынсаң – көп жұмысқа тап боласың; азға қанағат ете білмесең – көптен де құр боласың, - деді.
Тапсырмалар

1. Ы.Алтынсарин осы әңгімесі арқылы нені айтқысы келді?

2. Абзацтардағы сөйлемдердің байланысу тәсілдері қандай (параллельді, тізбектік)?

3. Мағыналық сөздердің синонимдік қатарын табыңыз.

4. Мәтіндегі мағыналық ұйытқы сөздерді көрсетіңіз.

5. Мәтінге жоспар құрыңыз (атаулы немесе сұраулы).

Балалар мектепке барғанша 6 немесе 7 жасқа дейін балалар бақшасына барады.

Білім беру біздің елде жеті жастан басталады, сонда бала бастауыш мектепке барады. Орта білім 5-ші сыныптан басталады, онда балалар әдебиет, тарих, жаратылыс тану ғылымдары сияқты көптеген жаңа пәндер өтеді. Қазақстанда негізгі типтік мектептен басқа орта типтік мектептер бар. Сондай-ақ бір пәнді мысалы, шет тілін, әдебиетті, физиканы т.б. пәндерді әрі тереңдетіп, әрі жедел оқытатын арнаулы орта мектептерде жоқ емес. Сонымен бірге мамандандырылған музыкалық, балет, көркем сурет және спорттық мектептер бар. Олар аса дарынды балаларға арналған. Мүгедек балаларға да арнаулы мектептер бар. Орта білім алу біздің елімізде тегін. Жаңа типті орта мектептердің арасында гимназия, колледж және лицейлер де бар. Олардың көбісі ақылы оқу жүйесіне көшкен. Жоғары оқу орындарының арасында, елімізде институт, жоғары білім беру мектептері, университет және академиялар жұмыс істейді. Қазақстанның жоғары оқу жүйесі 1992 жылдан батыс елінің үлгісімен төрт жыл оқытып – бакалавр, және қосымша екі жыл оқытып – магистр дәрежесін алады. Жоғары оқу орнына түсу үшін міндетті түрде сол оқуға түсу алдындағы сынақтан өтуі керек. Тегін жоғары білімді республикалық тесттен өткен талапкерлер ғана ала алады. Басқа жағдайларда оқу негізі ақылы.

Тапсырмалар

1. Төменде берілген сөз тіркестерін аударыңыз, олармен сөйлем құрастырыңыз:

Бесплатное образование, получение платного образования, учиться в частном учебном заведении, поступать в любой ВУЗ, получить среднее образование, частная школа, школа с углубленным изучением предмета, курсы повышения квалификации.

Он сегізінші бағыт – Оқу орындарын халықаралық стандарттар деңгейінде аттестациялауды енгізу, жоғары білім беру саласында нақтылы және инженерлік ғылымдарды басым дамыту

Біріншіден, Үкімет әрбір жоғары оқу орнындағы білім беру сапасын әділ бағалауға мүмкіндік беретін халықаралық деңгейде аттестациялау жүйесін енгізуге тиіс. Жоғары білім беру ұйымдарын халықаралық аккредитациялау үшін беделді агенттіктерді тарту жөнінде де ойланған жөн.

Екіншіден, ғылымды құрылымдық реформалау шеңберінде бірқатар академиялық ғылыми мекемелерді алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарымен біріктірген тиімді, мұның өзі білім беру мен ғылыми зерттеу жұмысын ұштастыратын университеттер құруға негіз болар еді.

Үшіншіден, Үкімет оқытудың мамандандырылған бағдарламалары мен нақтылы және инженерлік ғылымдардың ғылыми-қолданбалы орталықтарын дамыту үшін тиісті нормативтік құқықтық база әзірлеуге тиіс.

Төртіншіден, Білім және ғылым министрлігі мен Үкіметтің өзге тиісті құрылымдары ғылыми-техникалық оқыту бағдарламасын әзірлеп, ақша қаражатын тиімді пайдалану мен ғылыми және қолданбалы зерттеулердің қосарластығын еңсеру арқылы ғылыми, конструкторлық және технологиялық жұмыстардың салааралық үйлестірілуін нығайту қағидаттары бойынша оның іске асырылуын бақылауға алуы керек.

Бесіншіден, біздің шетелдердің мемлекеттік даму институттарын белсендірек тартып, сонымен қатар жеке меншік сектор инвестицияларының математикалық және ғылыми білім беру ісіне құйылуын көтермелеп отыруымыз қажет.

Алтыншыдан, біз үшін барынша мүдделілік туғызып отырған білім беру салаларына шетел ғалымдары мен оқытушыларын белсендірек тарту өзіміздің білікті оқытушылар құрамы мен инженер-педагог кадрлардың санын ұлғайту жөніндегі стратегиямыздың құрамдас бөлігі болуы керек.

Жетіншіден, ақпараттық технологиялар мен ақпаратты таратудың жаңа нысандарына бағдарланған мамандандырылған білім беру бағыттарын құру міндеті де алдымызда тұр.

1. 
   Ы.Алтынсаринді алғашқы қазақ ағартушысы деп атайды. Бұл немен байланысты деп ойлайсыз?
   
2. 
   Тағы қандай қазақ ағартушыларын білесіз? Олар туралы әңгімелеңіз.
   
3. 
   Сөйлемдерді толықтырыңыз:
   

- Қазіргі кездегі басты мәселе .......

- Жоғары оқу орындары ........

- Біздің Республикамызда ......

- Жоғары білім берудің болашағы .....

- Республикамыздың Конституциясының 30-бабында ......

5. Қазақстандағы атақты жоғары оқу орындары туралы хабарлама дайындаңыз.

6. «Кадрлар бөлімінде» тақырыбына сұхбат құрастырыңыз.

Жапондықтардың пікірі бойынша, дүние жүзіндегі ең беделді мамандықтар электроншы-бағдарламашы және заңгер болып есептеледі. Біздің мамандығымыз ондай болмаса да өз жұмысымызды мақтан етеміз. Қоғамымыздың қай саласында жұмыс істесек те, ең басты мақсат - халыққа, елге қызмет ету, оның шаруашылығын өркендету, республикамызды әлемге таныту. Ол үшін алған білімімізді үнемі дамытуға, шетел тілдерін еркін игеруге, қазіргі түрлі технологияны меңгеруге ұмтыламыз. Магистратураға да біз осы себеппен түстік.

Республикада жастардың зәру мамандықтарды игеруіне түрлі халықаралық бағдарламалар көп көмектеседі.
Тапсырмалар
1.Мәтінді оқып, аударыңыз.

2.Мәтіннен сын есімдерді табыңыз.

3.Мәтіндегі мағыналық ұйытқы сөздерді көрсетіңіз.

4.Мәтінге жоспар құрыңыз (атаулы немесе сұраулы).

5.Мамандығыңызға байланысты терминдер жазыңыз,

мағынасын түсіндіріңіз.

Терминдер.

тәуелдік форма.

Выбор профессии, поиски своего жизненного пути очень нелегки.

Академик Б.В.Петровский, обращаясь к журналистам, пишущим о врачах, не случайно призывал к тому, чтобы больше говорить о повседневности, а не ограничиваться лишь восторженным описанием героических поступков.

Знаете ли вы, например, что у врача нет покоя и тогда, когда он снял халат? Не потому, что в любое время – днем и ночью, в буран и дождь – он может вызван больному, а потому, что труб врача – это не только тридцать минут у постели больного.

Это бесконечная работа дома над книгой, это беспокойство за диагноз и лечение, это борьба с возможными сомнениями. Врачу приходится помнить, что он врач в любой обстановке. Врач – всегда врач.

Тапсырмалар

1. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз, мазмұнын айтыңыз.

2. Тағы қандай мамандық иелері туралы осындай пікір айтуға

болады ?

а) Сіз кім болып жұмыс істейсіз?

ә) Сіздің әке-шешеңіз кім болып істейді?

б) Сіздің жалақыңыз қандай?

в) Сіздің айлығыңыз отбасыңызға жетеді ме?

г) Сіздің жұмысыңыз қиын ба?

д) Сіздің жұмысыңыз ауыр ма?

е) Сізге жұмысыңыз ұнай ма?

4. Осы сұрақтардың жауаптарын болымсыз түрге

айналдырыңыз.

5. Төмендегі сөздерді мына топтарға бөліп жазыңыз:

а) Ақшаға қатысты сөздер;

ә) Жұмыс уақытына қатысты сөздер;

б) Жұмысқа орналасуға қатысты сөздер;

в) Жұмыстан кетуге қатысты сөздер;

г) Жұмысты бейнелейтін сөздер.

9-дан 5-ке дейінгі жұмыс, төлем, жұмыстан босап қалу, сұхбат беруге бару, қосымша табыс алу, артық жұмыс жасау (істеу), жұмыс іздеу, арыз беру, түнгі кезекте жұмыс істеу, қиын емес, ғылыми кеңес, сағатына қарай төлейтін жұмыс, айлық (жалақы), жарнама, жұмыссыздар саны, қосымша табыс, жылдық табыс, 10 –ке жалақыны өсіру, айына 340 доллар табу, анықтама толтыру, ауыр жұмыс, жеңіл жұмыс, қол еңбегіне қатысты жұмыс, сай лайық, сәйкес лайық болу, сай болу

6. Бір мамандықты таңдаңыз. Сол мамандық туралы жазыңыз, бірақ қай мамандық екенін айтпаңыз.

Мысалы:

Бұл мамандық - өте қиын мамандық. Сіз адамдармен жұмыс істейсіз. Жалақыңыз аз. Жұмысыңыз қиын. Біліміңіз терең болу керек. Үйде де бұл жұмысты жасайсыз. Тек бір ғана жақсы жағы бар. Ол - демалысыңыз ұзақ, 2 ай. Бұл қандай мамандық?

Введение – кіріспе

Детальный анализ – нақты талдау

Заключение – қорытынды

Исследователь – зерттеуші

Научные интересы – ғылыми қызығушылығы

Научное наследие – ғылыми мұрасы

Основная часть – негізгі бөлім

Оформить – ресімдеу

Часть - тарау

Рассмотрение – қарау

Расширенный кеңейтілген

Результат-итоги – нәтиже

Рецензент работы – жұмысқа пікір беруші

8. Осы терминдерді пайдаланып өз мақалаңыздың құрылымын

сипаттаңыз.

9. Әріптесіңіздің жұмысына сипаттама беріңі
8 апта. Несие 31-35.

Сұрақнама

Тақырып: Атақты ғалымдар.

Грамматика: Етістіктің райлары. Болымды, болымсыз етістік.

Ғалымның стилі

Қазақ әдебиеттануының тарихында «Сөз өнерінен» асқан оқулық – монография жоқ. Бұл ол еңбектің бұрынғылардан кейін жазылғанынан емес. Міне, 32 жыл бойы әдебиет есігін аттаған талантты жастар «Сөз өнері» атты әлемге осы еңбекті оқу арқылы ғана қолға түсетін алтын кілтті ұстап енеді.

З.Қабдоловтың ғылыми-зерттеулермен айналысуы да сол кездерден, студенттік шақтардан басталса, қаламгердің дара стилі байқалады. Алғашқы салмақты еңбегіне тақырып ретінде «Абайдың лирикасын» алады. Зерттеу жүйелі түрде жасалған талдауларға негізделіп әсерлі, көркем тілмен жазылған. Кейін осы жұмыс Мәскеу қаласында өткен студенттердің Бүкілодақтық байқауында жеңімпаз атанады. Ғылым өлкесіне енді ғана қадам жасаған талапкердің Абай өлеңінің өзегіндегі өрнектер тілін қабылдауы, талдауы ғажап. Оған, бәлкім автордың сол кезде ақын атанып, өлең жазуы, шеберлік құпиясымен белгілі деңгейде таныс болуы ықпал еткен шығар. Алайда мәселе, өлеңдегі Абай ойларының тереңіне еркін бойлауында және мөлдірете жеткізе білуінде еді. Зерттеуші Абайды дара алмай, Пушкин мен Лермонтов поэтикасы аясында қарастырып, одан қайталанбас қазақ үнін ести білген. Заман шындығын бейнелеуде Пушкиндер қолданған тәсілдерді, өзінше, Абайша қолданған өлеңдердегі ұлттық ерекшеліктерді ажыратады. Абайдың ол деңгейге жалаң еліктеу, үйрену жетегінде емес, таланттың табиғи дамуы ыңғайында жеткеніне көңіл аударады.

Қаламгер ғылыми-зерттеулерінде таңдалған эстетикалық объектіге тән негіздерді ашып, мәнді деректерді бірден алға тарта сөйлейді. Тақырыпты жіктеп көрсету арқылы басты міндеттерді оқшаулап, айқындап, анықтап көрсетеді. Бұл да ғалым стиліне тән тұрақты тәсілдердің бірі.

З.Қабдолов Гетенің «Теория, достым, сұрғылттау ғой, ал өмірдің мәңгі-бақи гүл ашқан өз терегінің түрі жап-жасыл» деген сөзін жиі айтады. Ойлана қарасақ, ғұлама ғалым өзінің барлық әдеби-сын мақалалары мен ғылыми-зерттеу еңбектерінде теорияның осы сұрғылт тілін мәңгі-бақи гүл ашқан өнерге айналдыруға ұмтылған екен ғой.

(Зинол-Ғабден Бисенғали, профессор «Қазақ әдебиеті» газеті №49, 6 желтоқсан 2002 жыл, 5 бет)

2. Диаграмманы толтырыңыз:

4. Өзіңіздің ғылыми жетекшіңіз туралы әңгімелеңіз.

5. Төмендегі пікірлерді аударып, өз көзқарасыңызды айтыңыз. Сіздің ойыңызша, ғалым қандай болуы керек? Ғалымның портретін жасаңыз.

1. 
   Мәтіннен негізгі хабарды 1-2 сөйлеммен беріңіз.
   
2. 
   Автордың бағалауы байқала ма?
   
3. 
   Цитаталарды пайдаланып, текст құрастырыңыз.
   
4. 
   Мәтіндегі цитаталар қандай қызмет атқарады?
   
5. 
   Университетіміздің атақты ғалымдары туралы әңгімелеңіз.
   

Ученый. Так в старину называли человека, обученного чему-либо, владеющего определенными знаниями или просто грамотой. Вероятно, на заре науки, когда книги были редкостью, это качество действительно казалось очень значительным: ученый знал нечто такое, чего другие не знали, не могли знать.

Сегодня положение неизмеримо сложнее. Резко возрос объем знаний. Намного увеличилось число различных энциклопедий, книг, справочников. Появились компьютеры, способные запоминать массу сведений, выполнять многие операции. Поэтому сейчас нет нужды в «ходячих справочниках», зато очень велика потребность в ученых-творцах, в людях, способных не аккумулировать старые знания, а создавать новое, двигать науку вперед.

Что для этого нужно? Природные способности плюс воспитание? А что такое природные способности? Поддаются ли они развитию и как именно их развивать? Не вообще развивать, а так, чтобы человек стал ученым. Ученым в сегодняшнем понимании слова – творцом, созидателем.

На эти вопросы исчерпывающих ответов наука пока не имеет, хотя ищет их давно. Среди многих методов, которыми она пользуется, самый древний и самый простой – это изучение личности и биографии великих ученых. Ведь по крайней мере в одном можно быть уверенным: все они люди талантливые. К сожелению, во всем остальном картина чрезвычайно пестрая. Так, Ампер был рассеянным. А Дэви, например, - нет. Франклин прожил яркую жизнь, много путешествовал. Биография же Ньютона бедна внешними событиями: учеба, научная деятельность, соседний городок Грантам, Кембридж и Лондон - больше нигде он не был. Циолковский, отец космонавтики, всю жизнь безвыездно прожил в Калуге. Многие ученые, особенно математики, с детства проявляли необыкновенные способности. Так, Софья Ковалевская уже в раннем детстве легко разбиралась в сложнейших законах математики. Альберт Эйнштейн развивался медленно, поздно начал говорить, быстрая сообразительность вообще не была ему свойственна. Иван Павлов обладал превосходной памятью. Чарлз Дарвин жаловался, что постоянно все забывает. Даже такое необходимое ученому качество, как наблюдательность, присуще далеко не всем из них.

Попытки привести талант к «общему знаменателю» пока что безуспешны. Единственно твердо установленный факт относится к возрасту. Абсолютное большинство важнейших достижений науки принадлежит ученым в возрасте от 26 до 40 лет.

Конечно, талант и гениальность прямо от возраста не зависят. Но если человек этими качествами обладает, обычно проявляются они в период наибольшей его творческой активности.

И тем не менее есть два качества, без которых успех в науке действительно невозможен: смелость мысли и любовь к делу. Когда одного великого ученого спросили: «Как вам удалось сделать открытие? – он ответил: «Мне очень хотелось знать, мне было просто интересно». Тот же, кому не хочется знать, кому это не интересно, тот ничего интересного и не узнает. Мозг человека – даже самый совершенный – только скрипка. А смычок, который заставляет ее звучать, - жажда познания.

Наука в том виде, в каком она предстает перед нашим взором, напоминает гигантскую мозаичному картину... . Особенность науки заключается в том, что каждое новое открытие, каждая новая теория, давая ответ на какой-либо вопрос, ставит вместе с тем десятки новых вопросов. Если продолжить аналогию с мозаикой, можно сказать, что, укладывая в то или иное гнездо отдельный фрагмент, наука одновременно расчищает площадки для новых, еще не созданных фрагментов.

Наука приносит ученому удовлетворение, но ее интеллектуальная ценность этим не исчерпывается. Наука – величайшее достижение свободного человеческого ума – представляет собой прочную камень для всех человеческих теорий и понятий.

(Джордж Томсон)

Ғылымның қас жауы - надандық пен топастық

(Сәрсен Аманжолов)

Ғылымға азық берер қайнар көз кітап бетімен, лаборатория аумағымен ғана шектелмейді, өмірді танумен, еңбек адамының жасампаз ісін танумен кең өрісін табады

(Қаныш Сәтбаев)

Дүние тану, білімге талпыну әрбір адамның есейген дәуірінен аңсап қараған түбегейлі ісінің бірі болып қала бермек. Егер бұл талпыну болмаса, әрбір адам білімге, еңбекке үңіле қарамаса, тек ақша қарын тойдырып, ұйқымен уақыт өткізсе, ешбір ілгері басу – прогресс те болмас еді.

Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе – білім (М.Әуезов)

Өзінен бұрынғылар айтқан пікір, ғылыми қорытындыларын бүкпей де, бүркемей де әділ бағасын беру, дұрысын қолдап, терістігін сынай отырып іздену арқылы ғана ғылым ілгерілемек

(Қ.Жұмалиев)

Білгені, көргені көп адам білімді болады

(Абай)
Талап қыл артық білуге

Артық ғылым кітапта

Ерінбей оқып көруге

(Абай)

Халықтың кемеліне келіп, өркендеп өсуі үшін ең алдымен азаттық пен білім қажет

1. 
   Орыс тілінде берілген цитаталарды аударыңыз және оларды қандай мақсатта қолдануға болатындығын түсіндіріңіз (ойды дамыту, өрбіту, байланыстыру, қорыту, жалғастыру, дәлелдеу, автордың беделіне жүгіну) .
   
2. 
   Цитаталардың орналасу позициясы және олардың ресімделуін түсіндіріңіз.
   
3. 
   Өзіңіз қалаған бір цитатаны үш түрлі позицияға қойып, мәтіндер құрастырыңыз.
   

С.Торайғыров атындағы ПМУ Жоғары Кеңесі мәжілісінің

№2 хаттамасынан көшірме

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

ХАТТАМАДАН КӨШІРМЕ

_27.10.06_____№_2__

Павлодар

Төраға — Н.Э.Пфейфер

Хатшы— С.К.Шаймарданова

Қатысқандар: Г.И.Әбішева, Д.Р.Әлмағамбетова, Г.А.Бокушева, В.Е.Гладков, Д.В.Дьяков, Г.А.Жұмасұлтанова, Е.П.Зимовина, П.З.Ишанов, А.К.Калыков, С.Т.Каргин, С.О.Кенжетаева, Н.К.Сыздықова, А.Ф.Сухотеплова, С.Д.Тәжібаева, А.Ф.Зейнулина, З.Е. Жұмабаева, Г.Г. Черная, Г.Н.Чистякова.

1. Оқу-әдістемелік құралдарды басылымға ұсыну туралы төрағаның баяндамасы.

3. 11. Е.Н.Жұманқұлова филология факультеті әдістемелік комиссиясының төрайымы. Ол әдістемелік талдау берілген пікірлермен және ұсыныстармен таныстырды.

Г.Х. Әбдрахманова әлеуметтік факультеттің студенттеріне арналған «Қазақ тілі» оқу құралы, 9 б.т.

Пікір жазғандар: Ш.М.Мажитаева – Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің қазақ тіл білімі кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор; Ш.Ш.Жалмаханов – ІІМ Б.Бейсенов атындағы Қарағанды заң институты қазақ тілі кафедрасының бастығы, ф.ғ.д., профессор; Сембиев Қ.З. – Қазақ-Ресей гуманитарлық университеті қазақ тілі және әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент, А.Ф.Зейнулина - С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қазақ тілі кафедрасы меңгерушісі, ф.ғ.к , профессор.

Сыртқы пікірлер: Ж.А.Жақыпов – ҚарМУ-дің филология факультеті қазақ тіл білімі кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы, З.Е. Жұмабаева - С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қазақ тілі кафедрасы, п.ғ.к , доцент.

ҚАУЛЫ ЕТТІ:

3.11. Г.Х.Әбдрахманованың әлеуметтік факультеттің студенттеріне арналған «Қазақ тілі» оқу құралы ашық баспаға ұсынылсын, автор – Г.Х. Әбдрахманова.

Дауыс беру нәтижесі: қолдаған -17, қарсы -0.

Төраға _______________________________ Н.Э.Пфейфер

Хатшы _______________________________ С.К.Шаймарданова

Дұрыс

Хатшы ____________________ Е.В.Буранкова

1. Осы үлгі бойынша өз кафедра мәжілісінің хаттамасын жазыңыз.

2. Өтініш жазыңыз.

3. Сауалнаманы толтырыңыз.

1. Тегі__________________________________________________

2.Аты _________________________________________________

3.Әкесінің аты___________________________________________

4. Азаматтығы___________________________________________

5.Егер өзгертілсе, уақытын көрсетіңіз_____________________

_______________________________________________________

6. Бұрын сотталған ба едіңіз, қашан және не үшін_____________

7. Шет елде оқыған немесе жұмыс істеген кезіңіз_____________

8. Болған еліңіз_________________________________________

9. Болған уақытыңыз___________________________________

10. Жұмыс істеген немесе оқыған жеріңіз___________________

4. Диаграмманы толтырыңыз.

өтініш

Конкурсқа қатысу үшін мінездеме

қандай құжат керек анықтама

....................

....................

....................

Ғылыми мәтіндердің жіктелуі.

Стиль – функциональная разновидность языка. В зависимости от того, для какой цели используется язык (общение с кем-нибудь, сообщение чего-нибудь, воздействие на кого-нибудь, сообщение чего-нибудь), в нем выделяются разновидности, которые называются стилями. Разговорный стиль. Официально-деловой стиль. Научный стиль. Литературно-художественный стиль.

Научный стиль – это стиль научных работ, учебников и учебных пособий, статей на научные темы и т.д.

Научный стиль – это стиль научных работ, учебников и учебных пособий, статей на научные темы и т.д.

Научный стиль характеризуется широким использованием терминов и абстрактной лексики, употреблением слов в их прямых значениях, наличием особой фразеологии. Научному стилю характерны четкие синтаксические построения.
Тапсырмалар

1. Мәтінді оқыңыз, аударыңыз.

2. Абзацтардағы сөйлемдердің байланысу тәсілдері қандай (параллельді, тізбектік)

3. Мәтінге тақырып қойыңыз.

4. «Стиль» сөзінің анықтамасын түрлі сөздіктер бойынша анықтаңыз.


Публицистикалық текстер

Абай өлеңдері – рухани азық
Қазақтың әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушы кемеңгер Абай Құнанбаев:

Әділет пен ақылға,

Сынатып көрген, білгенін.

Білгізер алыс, жақынға,

Солардың сөйле дегенін - деп ойын ақындық құдіретімен қоса өзінің көркемдік шеберлігімен тарының қауызына сыйдырғандай екі-ақ ауыз сөзге сыйдыра білген ақын. Әр сөзінің астарында қорғасындай зіл батпан ойлар жатыр.

«Қазақ» газетінде М.Дулатов: «Қазақ әдебиетінің атасы – тарихта аты алтынмен жазылар Абай. Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіші Абай сөзі, Абай аты боларға керек. Бәлки, мұнан кейін Абайдан үздік, артық ақындар, жазушылар шығар, бірақ ең жоғарғы, ардақты орын Абайдікі. Қазақ халқына сәуле беріп, алғашқы атқан жарық жұлдыз – Абай» деп жазған.

Абай қазақтың жазба әдебиетінің негізін салды. Бұл әдебиет поэзиядан басталды.

Абай жаңа әдеби тіл жасау жолын бастады, қазақ әдебиетінде жаңа бағыт туғызды. Абай өлеңдері – мәңгілік тәлім берер өнегелі өсиет болып өмір сүреді, ол халықтың келешек керегіне қызмет етеді.

(Г.Жәкешева, «Орталық Қазақстан» газеті)


Тапсырмалар

1. 
   Мәтіндегі цитаталардың орналасу позициясы және олардың қызметі мен ресімделуі.
   
2. 
   Мәтіндегі мағыналық ұйытқы сөздерді көрсетіңіз.
   

Студенты вуза стали свидетелями сожжения более 15 килограммов героина, изъятых полицейскими в марте прошлого года. По словам специалистов, стоимость данного наркотического вещества составила бы более двухсот тысяч долларов. Таков урон, понесенный наркосбытчиками, а до потребителей наркотиков не дошло 78 тысяч разовых доз.

Акция началась с лекции в актовом зале Академии трудовых и социальных отношений. Перед молодежью выступили полицейские, врачи-наркологи, представители неправительственных организаций. Студенты также подготовили несколько номеров и докладов о вредности наркотиков. Затем перед собравшимися выступил бывший наркоман, рассказавший, к чему может привести употребление наркотиков. «Я сам решил остановиться, потому что понял, что если я не остановлюсь, меня ждет или тюрьма, или передозировка. А почему тюрьма? Нужны деньги на очередную дозу, и ты идешь на преступление», - закончил он.

(«На страже», 08.03.07. №10)

1. 
   Мәтінді аударыңыз және жоспар құрыңыз.
   
2. 
   Мәтіндегі мағыналық ұйытқы сөздерді көрсетіңіз.
   
3. 
   Төмендегі сөздермен бірнеше сөйлем құраңыз: есірткі, қылмыс, әлеуметтік қатынастар, үкіметтік емес ұйымдар, есірткі таратушылар, мамандардың сөздері бойынша.
   

Наурызда қазақ шәкірттері сауық жасауға даярландық. Жастардың талабы, өнері, жігері, қызметке жарамдылығы саналатын жер де сауық; шалағайлығы, салақтығы, қорқақтығы, мақтаншақтығы, өзімшілдігі байқалатын жер де сауық.

Спектакль қоюға лайықты кітабымыз да, әйелдеріміз де болмады. Бірлі-жарым оқыған әйелдер ұялды, бұлданды, көнбеді. Бір-екі рет шақырсақ та «басы ауырып» келмей қалды.

Сонымен бір перделік күлкі, қалғанын декламация, хор, ән, домбыра, оркестрмен өткізбек болдық. Сауығымыз сары ала болсын деп, Әмірқанды да шақырып, ән салғызбақ болдық.

Өз рольдерімізді бір ыңғайлап, даярлап алған соң Әмірқанға кісі жібердік.

Әмірқан қол ұстасып, сыпайы амандасып отырды. Әнеугі Шәкеттікінде көрген Әмірқан емес, бұйығы, момақан жігіт.

Сауықты Наурыз мейрамына арнаған соң қазақтың ескі ырымын да істегенбіз. Сарқасқа құрт көжені тай қазанға жүздіріп, бұқтырып қойғанбыз. Ішіне жылқының басын салып, екі-үш табақ ет асып, үлкендердің алдына тартпақ болғамыз. Әсіресе жұртты сүйіндірген Әмірқан болды.

Қазақ ішіндегі жиын, тойда айтқаны болмаса, Әмірқан театрда ән салып көрген жоқ екен.

(Жүсіпбек Аймауытов)

Тапсырмалар

1. 
   Мәтндегі цитаталардың орналасу позициясы және олардың қызметі мен ресімделуі.
   
2. 
   Абзацтардағы сөйлемдердің байланысу тәсілдері қандай (параллельді, тізбектік)?
   

Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем.

Мен оның қасиетті тілін сүйем,

Мен оның құдыретті үнін сүйем.

Бар жәндігін сүйемін қыбырлаған,

Бәрі маған «Отан» деп сыбырлаған.

Жаным менің кеудемді жарып шық та,

Бозторғайы бол оның шырылдаған.

Отан! Отан!

Бәрінен биік екен,

Мен оны мәңгілікке сүйіп өтем…

(Мұқағали Мақатаев)

1. Өлеңді оқып, прозалық текстен айырмашылығын айтыңыз.

2. Эмоционалды-экспрессивті сөздерді атаңыз.

3. Жекелеген сөздердің синонимдерін көрсетіңіз: құдыретті, мәңгілікке, биік, Отан, сүйемін.

Қазақ тілі-қазақ халқының ұлттық тілі. Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады. Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі қыпшақ тобына жатады.

1989 жылы «Тіл туралы» Заң қабылданып, қазақ тіліне мемлекеттік тіл статусы беріліп, білім, ғылым, өнер саласында айналымға түсті.

Тірек сөздер: ұлттық тіл, сөз өнері, тіл білімі, тіл шебері, шешендік сөздер.

Ауызекі сөйлеу стилі тікелей ауызша тілдік қарым-қатынас жасауда көрінеі, қолдану аясы – диалог.

Тілдік құралдары: эмоционалды сөздер, диалектизмдер, фразеологизмдер, т.б.

Қолданылу аясы - адамдармен еркін әңгімелесу барысында қолданылады.

Кітаби-жазба стиль

Әр саладағы атқаратын қызметі мен қолданыс аясына қарай: ресми құжаттар және іс қағаздары стилі; публицистикалық стиль, көркем әдебиет стилі, ғылыми стиль болып бөлінеді.

Қолданылу аясы – қоғамның әр түрлі саласында.
Публицистикалық стиль

Публицистикалық стильге радио-телехабарлар, газет-журналдар тілі жатады. Публицистикалық стильде қоғамдық саяси мәселе қарастырылады. Публицистикалық стильдің ауызша түрі-шешендік сөз.

Мәтін: Ана тілімізді шын мәніндегі меммлекеттік деңгейдегі жеткізу бәріміздің ұлы мұратымыз, біз өмір сүріп отырған қоғамның парызы. Ұлы мұратқа жету үшін бүгінгі өмір сүріп отырған ұрпаққа тағдырдың өзі беріп отырған тарихи мүмкіндіктер туғызылған. («Ана тілі» газеті,№ 9, 28- ақпан, 2008 жыл)
Көркем әдебиет стилі

Көркем әдебиет стилінің белгілері: жазушы әр сөзді саралап, стильдік мақсатта қолданады. Көркемдік-бейнелегіш құралдар аса мол қолданылады. Тілдің лексикалық қабаттарының барлық түрі қолданылады. Көркем әдебиет стилінде функционалдық стильдің барлық түрлерінің де элементтері кездеседі.

Мәтін: Ертістің Павлодар өңірінің ғалымдары.

Кереку-Баян жерінен ҚР ҰҒА-ның 12 академигі мен 13 корреспондент-мүшесі шыққан. Олар Қазақстан ғылымының дамуына ерекше үлес қосқан. Қазақстан ғылымының өзекті мәселелеріне ерекше зерттеу жасап, сүбелі ғылыми еңбектерімен танылған. Олар: Қ.И. Сәтбаев, Ә.Б. Бектұров, Ә.Х. Марғұлан, Ш.Ш. Шөкин, Е.Б. Бекмаханов, Ш.Қ. Сәтбаева, М.М. Әбілдин, т.б.

Іс қағаздарының түрлері көбінесе белгілі бір жағдайға байланысты нақты бір тұлғаның атынан жазылатындықтан, ол сөздер сөйлемнің баяндауышы болып, жіктік форманың бірінші жақ, жекеше түрінің жалғауын қабылдайды.

Ресми құжаттардың тілі мен іс қағаздарының тілі ресми іс қағаздары стилі болып табылады.

Мәтін: Мемлекеттік қызмет дегеніміз не? Әр елде мемлекет құрған кезде мекемелер мен кәсіпорындар бар. Мемлекетте оқу орындары, медициналық мекемелер, полиция, басқару орындары міндетті түрде болуға тиіс. Осы мекемелерде мемлекет қызметкерлері жұмыс істейді. Мемлекеттік қызмет өте жауапты іс және әр мемлекетке тән қызмет. Ол ел басқару, экономика, саясат, мәдениет салаларын басқару кіреді.

Ғылыми стильге ғылымның әр саласына қатысты жазылған ғылыми еңбектері кіреді. Логикалық жүйелі ой қорытындысы- ғылыми стиль мәтіндерінің басты ерекшелігі. Ғылыми стиль түрлері: таза ғылыми шағын стиль, ғылыми-оқулық шағын стиль, ғылыми-көпшілік шағын стиль.Ғылыми стильдің мазмұндық белгілері: нақтылық, объективтілік, қисындылық. Терминдер-ғылым мен техниканың, өнер мен саясаттың белгілі бір саласында қолданылатын нақты бір ұғымның атауын білдіретін сөз немесе сөз тіркесі. Терминдер салалық, сала аралық және жалпы ғылыми болып қарастырылады. Ғылыми стильдің басты лексикалық ерекшелігі-терминдер

Мәтін: Экономика ғылымы қалай дамыған? Экономика-адам жақсы өмір сүруі үшін, үй шаруашылығын дұрыс жүргізу заңы (Аристотель). Әр елдің байлығы-тауар өндіру, сауда, ал негізгі байлық-адамдар.
Ғылыми стильдің грамматикалық ерекшеліктері

Ғылыми мәтінде зат есімнің қолданылуы
Ғылыми стильде, оның ішінде биология, жаратылыстану ғылымдарында деректі зат есімдер қолданылады. Мысалы: бейімделу (адаптация), белдеу (...), қуаңшылық (...), ылғал тапшылығы (дефицит влаги), т.б.

Кәсіпкерлер дегеніміз кімдер?

Кәсіпкерлік-пайда табу үшін өндіру және қызмет көрсету мақсатымен ашылған фирма немесе кәсіпорын. Кәсіпкер өзінің фирмасын немесе кәсіпорын ашқанда ыңғайлы тәсілмен, ақылмен және адамдардың еңбегін ең ұтымды жолмен қолдануға тырысады. Кәсіпкер білімді, маманданған, нарық заңын білетін, адам сырын түсінетін, ақшамен жұмыс істей алатын адам болу керек.

Зат пен құбылыстың әртүрлі белгілері мен қасиеттерін сипаттау үшін ғылыми стильде сын есім жиі қолданылады. Күрделі терминдер қатыстық сын есімдер арқылы жасалады. Мысалы: шөгінді жыныстар, орманды дала, қоректік орта, т.б.