Жұмыс бағдарламасы «Адам анатомиясы»

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т.1-5.

1. 
   Нерв улпалары. Нерв талшығы. Рефлекс, рефлекторлық доға.
   

Тірі заттьщ негізгі қасиеттерінің бірі — тітіркенгіштік. Эр-dip тірі организм өзін қоршаған ортадан тітіркену алыл, -оған сәйкесті реакциялармен жауап кайтарады. Организмнің өзінде жүретін зат алмасу да өз кезегінде бірқатар тітіркену тудырып, организм оларға да жауап береді. Тітіркену келетін жер мен оған жауап беретін мүше арасыпдағы байланыс көпклеткалы күрделі организмде нерв жүйесІ арқылы Іске асырылады.

Нерв жүйесі өзінің тармақ-тарамдарымен барлық мүшелер мен тканьдерге өтігт, организмнің барлық бөліктеріи біріктіріп, интеграциялап, түтастырып байланыстырады.

Демек, нерв жүйесі «аса күрделі жүйе — оргаиизмді және оның барлық бөліктерін шексіз кеп сыртқы әсерлермен байла-ныстырып, өзара қатыстыратын аса күрделі де нәзік қүрал бо-лып табылады» (И. П. Павлов).

Нерв жүйесініқ негізгі анатомиялық элемент! нерв клетка-сы, ол өзінен шығатын барлық өсінділермен қоса, нейрон неме-се нейроцит деп аталады. Клетка денесінен бір жағына карай үзын (біліктік-цилиндірлік) бір өсінді — аксон немесе нейрит, екінші жағына қарай қысқа тармақталатын есІнділер — ден-дриттер шығады.

Нейрон ішіндегі нервтік қозу дендриттерден клетка денесіне, одан аксонға карай жүреді, аксомдар қозуды клетка денесінен алға қарай жүргізеді. Нерв импульсының бір нейроннан екіншІ нейронға берілуі ерекше құрылған ұштык аппараттардыц нсмесе синапстардың, (грекше sinaps — қосу) көмегімен іске асырыла­ды. Нейрондардың өзара байланысыиын. екі түріы ажыратады. Аксосомалық байланысы кезінде бір нейронный тармақтары баска нейронный, денесіне келеді, ал филогенездік жағынән жа-ңалау аксодендриттік байланыс кезінде үштастырылу нерв клет-каларынын, дендриттері арқылы іске асырылады.

Аксодендриттік байланыстар ми қыртысының үстіцгі қабат-тарында күшті дамыған. Олар ми қыртысында нерв импульста-рыныц бөліңіп таралуында белгілі бір рөл атқарады және сірә, шартты рефлекстік қызмет кезінде уакытша байланыстардың морфологиялық негізін құрайтыи болу керек. Жүлын мен қыр-тысастылық түзілістерде аксосомалық байланыстар басым бо-лады.

Нерв импульстарының өту жолы барлық жерде үзілмелі ке-ліп, эр алуан байланыстар түзуге мүмкіндік береді.

Сөйтіп, бүкіл нерв жүйесі нейрондар комплексінен тұрады. Олар бір-бірімен байланыста болады, бірақ ешбір жерде өзара тікелей бітісіп кетпейді.

Демек, қайсыбір жерде пайда болған нерв қозуы нерв клет-каларынын, өсінділері аркылы бір нейроннан екінші нейронға, одан үшінші нейронға және т. с. с беріледі. Мүшелер арасын-да нейрондар аркылы түзілетін байланыстың кернекі мысалы ретінде рефлекс доғасын алуға бслады. Бүл доға нерв жүйесі-нің ең қарапайым және сонымен біргй негізгі реакциясы — реф-лекстің негізінде жатады.

Қарапайым рефлекс доғасы біреуі қандай болмасын бір се-зімтал бетпеп байланысқан (мысалы, терімен), ал екіншісі езі-нін, нейритімен бұлшықетте (немесе безде) аяқталатын кем де-генде екі нейроннан түрады. Сезімтал бет тітіркенген кезде ко­зу онымен байлаиысқан нейрон арқылы екі нейронның байла-нысқан жсрі (синапс) орналасқан рефлекс орталығына (центрипетальды) келеді. Бұл жерде қозу баска нейронға ауы-сып, енді орталықтан (центрифугальды) бұлшықетке немесе безге қарай жүреді. Соныц нәтижесінде бұлшыкет жиырылады иемесе бездің секрециясы өзгереді. Көбіне, карапайым рефлекс доғасының күрамына сезімтал жолдан қозғалыс жолына ауда-рып беретіи {станция қызметін аткаратын) үшінші ендірме ней­рон енеді. Қарапайым (үшмүшелі) рефлекс доғасынан баска ми кыртысын коса, оның түрлІ деқгейлері аркылы өтетін, құры-лысы күрделі көппейронды рефлекс доғалары да болады. Жо-ғары сатыдағы жануарлар мен адамда карапайым және күр-делі рефлекстер фонында шартты рефлекстер деген атпен бел-гілі болған жоғары реттегІ уакытша рефлекстік байланыстар түзіледі (И. П. Павлов).

Сөнтіп, бүкіл нерв жүйесін функциональдык жағынан үш текті элементтен тұрады деп қарастыруға болады.

1. 
   Сырткы тітіркендіру энергиясын нерв процесіне түрлен-діре өзгертетін рецептор (кабылдаушы). Ол басталған қозуды (нерв импульсын) орталыкка тарататын афферентті (орталық-
   ка тепкіш) нейронмсн байланыскан. Талдау (анализ) осы кұ- былыстак басталады (И. П. Павлов).
   
2. 
   Кондуктор (өткізгіш) — жалғастыруды іске асырушы, яғ- ни козуды орталыкка тепкіш нейроннан орталыктан тепкіш нейронға ауыстыратын ендірме немесе ассоциативті нейрон.
   
3. 
   Эфферентті (орталыктан тепкіш) нейрон нерв козуын
   шетке, эффекторға өткізу аркылы жауап реакцияны (қозғалыс
   немесе секрециялык) іске асырады. Эффектор — нерв импуль­
   сын жүмысшы мүшеге (бүлшыкетке, безге) беретін эфферентті
   нейронный нервтік үшы. Осы себепті бүл нейрон эффекторлық
   нейрон деп те аталады. Рецепторлар қозуды организмнің үш
   сезімтал бетінен немесе рецепторлык алаңдарынан алады.
   1) Деиенің сырткы терілік бетінен, онымен генетикалык байла-
   нысты сезім мүшелері аркылы сырткы ортадан тітіркену ала­
   ды (экстероцептивтік алаң). 2) Дененің ішкі бетінен (интеро-
   

Кибернетика түрғысынан нерв жүйесіне жалпылама мына-дай сипаттама беріледі. Тірі организм дегеніміз — бүл өзін-өзі баскаруға кабілетті, тендесі жоқ кибернетикалык машина. Бұл кызметті нерв жүйесі аткарады. Өзін-өзі баскару үшін 3 буын қажет.

1-буын — белгілі бір канал бойынша информацияның түсуі, ол былай Іске асады: а) Тускен хабар информация каналынын қабылдаушы шетіне — рецепторға келеді. Рецептор — хабарды қабылдап, оны афферентті сигналға айналдырып оңдейтін кү-рал, соньщ нәтижесінде сыртқы тітіркеиу нерв импульсына ай-налады. ә) Афферентті сигнал информация каналы болып та-былатын афферентті нерв аркылы одан әрі карай беріледі.

Информация каналдарынын 3 түрі болады, оларда 3 кіріс бар: сырткы кірістер — сезім мүшелері арқылы (экстероцептор-лар); ішкі кірістер: а) ішкі мүшелер аркылы (интероцептор-лар); э) сома, меншікті дене (проприоцепторлар) аркылы.

2-буын — информацияны өндеу. Ол кодты шешетіи күрылғы аркылы Іске асырылады. Олар нерв түйіндерініи, афферентті нейрондарыныц клеткалық денелері мен орталық перв жүйесі сұр затынын нерв торын түзетін жүлын, ми қыртысы және қыр-тысасты сүр затынын, нерв клеткалары күрайды.

3-буын — баскару. Ол жүлын мен ми сүр затынан эф-ференттік сигналдарды орындаушы мүшелерге беру аркылы жүзеге асырылып, эфферепттік каналдар, яғии ұшында эффек­торы бар эфференттік нервтер көмегімен орындалады.

Орындаушы мүшелердің 2 түрі болады:

1. 
   Жануар тіршілікті мүшелері — ерікті, иегізінен канка
   бүлшыкеттері.
   
2. 
   ІшкІ мүшелер — еріксіз, өз бетімен жиырлатын бұлшық-
   еттер мен бездер.
   

(қозғалыс, секреция) пайда болады. Бул эффект орындаушы мүшеде нервтік (сезімталдық) импульстар тудырып, ал олар афферентті жолдармен жұлын мен миға кері келіп, жүмысшы мүшенің сол сәтте белгілі бір әрекетті орындағаны туралы сиг­нал береді. Міне, бүл «кері афферентациянын» мәнін күрайды, оны бейнелеп айтқанда, шеткі аймактарда бұйрықтын орында-луы туралы баяндау деп қарастыруға болады. Мәселен, қолмен бір затты үстал алу кезінде көз удайы қол мен нысана арасын-дағы қашықтықты өлшеп, өз информациясын афферентті сиг-налдар түрінде миға жіберіп отырады. Мида импульстар эффе-рентті нейрондарғә беріледі, ал олар затты ұстап алу ушін қимыл тудыратын қозғалыс импульстарын қолдың булшықетте-ріне береді. Бүлшықеттер әрбір сәттегі қолдың орналасу қал-пы туралы хабарлап отыратын сезімтал сигналдарды үздіксіз миға жіберіп түратын өздеріндегі рецепторларға эсер етеді. Рефлекстер тізбектері бойынша мұндаЙ. екі жақты хабарлар Колбасы мен зат арасындағы кашықтық нөлге теңелгенше, яғни қол затты устап алғанға дейін созыла береді.

Демек, «кері афферентация» механизмІ арқасында мумкін болатын мүшенің өзін-өзі тексеруі жүріп жатады; «кері аффе-рситация» механизмі мынадай реттілікпен түйық сипатта бола­ды: орта лык (іс-әрекет бағдарламасын беретін аспап — эффек­тор (мотор)—объект (жұмысшы мүше) — рецептор (қабылда-ғыш) — орталық.

Орталық нерв жүйесінің рефлекстерінің мундай тұйық са-. қиналы немесе шеңберлі тізбегінің болуы сыртқы және ішкі Жағдайлардың кез келген өзгерісі кезінде организмде жүретін процестердің аса күрделі коррекциялануларын (түзетілуін) қам-тамасыз етеді. Қері байланыс механизмі болмаса, тірі орга-низмдер қоршаған ортаға дүрыс бейімделе алмас еді.

Демек, нерв жүйесінід қурылысы мен қызметі негізінде ажы-ратылған (ашық) рефлекс доғасы жатады деген ескі түсініктің ориына информация мен кері байланыс теориясы («кері аффе­рентация») рефлекстердің тұйық сақиналы тізбегі, эфферент-ті-афферентті сигнализацияның шедберлі жүйесі туралы жаңа үғым береді. Ашық доға емес, тұйықталған шеңбер — нерв жү-йесінің қурылысы мен кызметі туралы ёң жаңа түсінік осындай. Сөйтіп, кибернетика деректері турғысынан нерв жүйесі ин­формация және басқару жүйесі деп қарастырылады.

Адамньщ біртұтас нерв жүйесі организмнің екі негізгі — ішкі және жануар бөлігіне сәйкес шартты түрде екі бөлікке бө-лінеді:

1) Барлык ішкі ағэаларды, эндокриндік жүйе мен тері бұл-шықеттерін, жүрек пен тамырларды, яғни организмнін ішкі ор-тасын түзетін мүшелерін нервтендіретін вегетативтік немесе автономды нерв жүйесІ. 2) Нерз жүйесінің қаңқа мен кейбір ішкі агзалардың (тіл, кемей, жуткыншақ) ерікті бұлшықетін (жануар тіршілігі мүшелерін) нервтендіретін анимальды. нерв жуйесі. Кейде оны сомалық деп онша дұрыс атамайды. Бұл

нерв жүйесі негізінен организмнің сезімталдығы (сезім мүше-лері арқылы) мен қаңқа еттерінің қозғалысын қамтамасыз ете отырып, оның сыртқы ортамен байланыс қызметтерін баскара-ды. Нерв жүйесінің бүл келтірілген жіктелуі шартты және тар өрісті, өйткені вегетативтік нерв жүйесінің барлык (солардың ішінде сомалық) мүшелерді де нервтендіруге қатысы бар, се-бебі ол, олардың қоректенуіне (трофикасына) эсер етіп, соны-мен бірге қаңқа бүлшықеттерінің тонусын қамтамасыз етеді.

Нерв жүйесінін. вегетативтік бөлігін өз кезегінде симлатпка-лық және парасимпатикалық деп екіге бөледІ, кейде кысқаша оларды жүйе деп те атайды. Симпатикалық жүйе организмнін барлық бөліктерін, ал парасимпатикалық жүйе оның тек бел-гілі бір аймақтарын ғана нервтендірёді.

Организмнің кұрылысына сәйкес келетін булайша жіктеу-ден басқа, нерв жүйесін топографиялық принцип бойынша ор-талық және шеткі белімдер немесе жүйелер деп бөледІ. Орта-лық нерв жүйесі деп сур және ак заттан туратын жүлын мен миды, ал шеткі нерв жүйесі деа барлық қалғанын, яғвн нерв түбіршіктерін, түйіндерін, өрімдерін, шеткі нерв уштарын атай­ды. /Кұлын мен мидың сүр заты — нерв орталықтары мсн өсін-ділерінің тармақтарымен қоса алғандағы нерв клеткаларының жиыны. «Нерв орталығы — нерв клеткаларының жиыны мен тіркесуі» (И. П. Павлов).

Ак зат дегеніміз — миелин қабығымен (осыдан онын, түсі ақ болады) жабылған және жеке орталықтарды өзара байланыс-тыратын нерв талшықтары (нерв клеткаларының осінділері, нейриттер), яғни өткізгіш жолдар. Нерв жүйесінін. орталық жә-не шеткі белімдерінде оның анимальды және вегетативті бөлік-терінің эле.менттері болады, сол аркылы бүкіл нерв жүйесінің бірлігі қамтамасыз етіледі.

Нерв жүйесінің организмдегі бүкіл тіршілік процестерін бас-қаратын жоғары бөлігі мидыц қыртысы б ^лып табылады.

1.Кузенбаева Ә. Адам анатомиясы. - Алматы,2001.

2.Рақышев А.Р. Адам анатомиясы. - А., 1991.

3.Курепина М. М., Воккен Г.Г. Атлас по анатомии человека. - М., 1979.

4.Привес. М.Г. Анатомия человека. - М., 1974

5.Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. -

М., 1985.

6.Сапин Б.Р., Билич Г.Л. Анатомия человека. - М., 1989.

7.Керимбаев Б.М. Анатомия человека. - А., 1992

8. Р.Д. Синельников.Медицина. М.,1973 г.

Атлас анатомии человека. 1-3 том

Қосымша әдебиеттер:

9..Анатомия человека в 2-х томах. / Под.ред. М.Р. Сапина. - 1987.

10.Леви А., Сикевиц Ф. Структура и функция клетки. М., Мир. - 1971.

11.Альбертс Б. и др. Молекулярная биология клетки. - 1987. Т.1-5.

1. 
   Жұлын , құрылысы, функциясы.
   
2. 
   Жұлын нервтері, саны, бұталары, тармақталу сипаты.
   

Жұлын

Ми пайда болуымен (бастану сатысы) онда бүкіл организм-ді басқарудың жоғары бөлімдері пайда болып, жүлын оларға бағынышты күйге ауысады. Жүлын сегменттік аппарат қана болып қалмайды, ол импульстарды іиеттен миға және керІ қа-рай өткізетін өткізгіщке айналып, онда мимен екіжақты байла-ныс дамиды. Сөйтіп, жүлынның эволюциялык ироцесі барысыи-да екі аппарат түзіледі: ескілеу жүлынның меншікті байланыс-тарының сегменттік аппаратын және жаңалау сегментүстілік миға екіжақты өткізгіш жолдар аппараты. Мұндай қүрылыс принцип! адамда да байкалады.

Түлғалық ми түзілуінін. шешуші факторы қозғалыс арқылы қоршаған ортаға бейімделу болып табылады. Сондықтан жү-лынныц қүрылысы жануардың қозғалыс-қимыл тәсілін көрсе-теді. Айталық, қол-аяқтары жоқ, бүкіл денесі арқылы қозғала-тын жорғалаушыларда (мысалы, жыландар) жұлыи бүкіл де-не бойында бірқалыпты дамыған және ешқандай қалыңдап буылтықтанған жерлері болмайды. Қол-аяқтары бар жаиуар-лардй екі қалындау жер пайда болады, егер алдыңғы қол-аяқ-тары күштірек дамыса (мысалы, қүстарда), онда жүлынның алдыңғы (мойыи) буылтығы, ал артқы қол-аяқтары күштірек дамыса (мысалы түйекұстың аяқтары) артқы буылтық (бел-дегі) басым дамиды, егер жүруге әрі алдыңғы, әрі артқы қол-аяқтар қатысатын болса (тертаяқты сүтқоректілер) онда екі буылтық та бірдей дамиды. Адамда еңбек мүшесі ретінде қол-дың күрделі қызмет атқаруына байлаиысты жұлынныд мойын буылтығы белдікіие қарағанда күштілеу дамыған.

Филогенездің бүл аталған факторлары жүлыниық онтоге-незде дамуында да белгілі роль атқарады. Жүльш нерв түтігі-

нен, оның артқы бөлігінен (алдыңғы бөлігінен бас миы пайда болады) дамиды.

Түтіктік вентральды бөлімінен жұлын сұр затынык алдьщғы бағандары (козғалыс нейрондарының клеткалық денелері), оларға жанасып жататын нерв талшыктарынын будалары жә-не аталған нейрондардын өсінділері (козғалтқыш түбірлер) тү-зіледі. Дорсальды белімнен сүр заттын, арткы бағандары (ен-дірме ыейрондардың клеткалык денелері), жіпшелері (сезімтал нейрондар өсінділері) пайда болады.

Сөйтіп, ми түтігінің вентральды бөлігІ — бастапкы козға-лыстык, ал дорсальды белігі — алгашқы сезімталдық болып та-былады. Моторлық (қозғалыстық) және сенсорлык (сезімтал-дық) аймақтарға бөлу бүкіл нерв түтігіие таралып, ми саба-уьшда да сақталады.

Жулынның төменгі жактағы бөлігінің редукциялануы нәти-жесінде нерв тканінен жіңішке тәж, болашақтағы filum termi-паіе пайда болады. Алғашқы кезде, құрсақтағы үш айлық ба-лада жұлын бүкіл омыртқа өзегін алып жатады, содан кейін омыртқа бағандары жұлынға қарағанда тезірек өседІ, сол се-бепті жұлынньщ төменгі шеті біртіндеп жоғары қарай ығысады (краниальды). Нәресте туған кезде жұлынның шетІ Ш бел омыртқа децгеііінде, ал ересек адамда I—II бел омыртқа ден-гейінде орналасады. Жүлынның осылай «жоғары өрлеуіне» орай одан шығдтын нерв түбірлері төмен және киғаш бағыт-талады.

Жұлыняың қурылысы

Жүлын —medulla spinatis (грекше myelos) омыртка өзеғін-де жатады, ересек адамда үзын (еркектерде 45 см, ал эйелдер-де 41—42 см), алдынан артына карай біршама қысыцқы ци­линдр тәж тәрізді, ол жоғарыда (бас жағында) тікелей сопак-ша миға ауысып, ал төменде (қүіірық жяғында) конус тәрізді сүйірлене, conus medullaris, II бел омыртка денгейінде аякта-лады. Мұны білудің практикалық маңызы бар (жүлын сұйык-тығын алу немесе жүлынға анестезия жасау мақсатында белдІ тескен кезде шприц инесін III және IV бел омыртқаларының қылқанды өсінділері арасынан енгізу керек). Conns medullaris-теи темен карай жүлынның атрофияланған (семіп калған) тө-менгі бөлігі болып табылатын шеттік жіп шығады.

Шеттік жіп твменгі жағында жүлын қабыктарының жалға-сынан тұрады және II күйымшақ омыртқаға бекиді.

Жүлыннық бойында, қол мен аяқ нервтерінің түбірлеріне сәйкес келетін жерінде, екі буылтык бар: олардың жоғарғысы мопын буылтығы — inlumescentia cervicalis, ал теменгісі бел-сегізкөз буылтығы— intumescentia lumbosacralis деп аталады. Бүлардың ішінде бел-сегізкөз буылтығы жалпақтау да, ал мо-йын буылтығы күштірек дэмыған, бұл еңбек мүшесі ретіндегі колдын күрделірек нервтенуіне байлакысты. Жүлын өзегі бүйір қабырғаларының қдл^ІУ^У^¹" иәтйжесімде түзілія, орталык. сы-

Бүл жүлгелер жұлын ак затыныц әрбір жартысын үш бой­лык жіпшеге: алдынғы жіпше — funiculus anterior, бүйір жіп-ше —funiculus lateralis және арткы жіпше — funiculus posle-rior-ға бөледі. Арткы жіпше мойын және жоғарғы көкірек бөлімдерінде тағы да аралык жүлгеше — sulcus interrnedius pos­terior — аркылы екі шоғырға: fasciculus gracilus және fascicu-lusi cuneatus бөлінеді. Бүл екі шоғыр да осы аттарымен жоға-рыда сопакша мидыд арткы жағына ауысады.

Жүлыннын, екі жағынан екі бойлык катармен жүлын нервте-рінің түбірлері шығады. Алдықғы түбір — radix ventralis s. an­terior, sulcus anterolateralis аркылы шығады, ол клеткалык де-несі жүлында жататын козғалыс (орталыктан тепкіш немесе эфферентті) нейрондарынық нейриттерінен түрады да, ал sul­cus posterolateralis аркылы кіретін арткы түбірде жүлын түйін-дерінде жататын сезімтал (орталыкка тепкіш иемесе аффе-рентті) нейрондардық өсінділері болады.

Жұлыннан біршама кашықтыкта козғалыс түбірі сезімтал түбірге жанасып, олар бірге* жұлын нервісінің сабауын — trun-cus n. spinalis — түзеді, невропатологтар оны жіпше — funicu­lus— деп бөліп атайды. Жіпше қабынған кезде (фуникулит) бір мезгілде козғалыс және сезімталдыктың сеғменттік бұзы-луы пайда болады; түбір кабынғанда (радикулит) бір саланық (не сезімтал не қозғалыс саласының) сегненттік бүзылуы бай-калады; ал нерв тармактары кабынғанда (неврит) сол нерв таралатын аймақтың қызметі бүзылады. Нерв сабауы әдетте өте кыска, өйткені омырткааралык тесіктен шыкқан кезде верв өзінің негізгі тармактарына ыдырайды.

Омырткааралык тесіктерде, екі түбірдің косылатын жерін-де арткы түбірдің томпағы — жұлын түйіні — ganglion spinale — жатады^онда бір өсіндісі бар жалған бір полюсті иерв клетка-лары (афферентті нейрондар) орналасады, одан кейін олардыд бұл есшділерінін, әркайсысы екі тармакка бөлінеді: біреуі — орталық тармақ арткы түбірдің күрамында жұлынға кетеді де, екіншісі — шеткісі жұлын нервісіне қосылады. Сойтіп, жұлын түйіндерінде синапстар болмайды, өйткені бүл жерде тек аффе-рентті нейрондардың ғана клеткалык денелері жатады. Осыны-сымен аталған түйіндер шеткі нерв жүйесінің вегетативті түйІн-дерінен өзгешеленеді, өйткені соңғы аталған түйіндерде ендір-ме жэне эфферентті нейрондар бір-бірімен жанасады.

теральды топтыц нейрондары миотомдардын вентральды бөлі- _; гінен дамыған бүлшықеттерді, вентролатеральды бүлшықеттер- і ді (түлға, қол-аяқ еттерін) нервтендіреді. Бүлшықеттер не-ғүрлым дистальды жатса, оларды нервтендіретін клеткалар соғүрлым латеральды орналасады.

уКүлынның мойын буылтығынын. алдыңғы мүйіздерінде яд-
ролар барынша көп болады, одаи қолдар нервтендіріледі, яд-
ролардыц кеп болуы қолдың енбек әрекетіне қатысуына байла-
нысты. СөйтІп, сүр заттың артқы және әлдынғы мүйіздерінін,
жануар тіршілікті мүшелерін, эсіресе қозғалыс аппаратын нерв-.
тендіруге қатысы бар, осы аппараттын, эволюция барысында
жетіле өзгеруіне байланысты жұлын да дамиды. ^

Жүлыниың әрбір жартысында алдықғы және арткы мүйіз-

(Жұлынныц ақ заты — substantia alba — нерв талшықтары--^ нын, үш жүйесім құрайтыіі нерв есінділерінеи түрады (4-сурет). . 1. ТүрлІ деңгсйлерде жүлын бөліктерін байланыстыратын^ ассоциативті талшықтардыц қысқа шоғырлары (афферентті жә-ие ендірме нейрондар).

Қабықтары

Жүлын мезодермадан пайда болатын үш дәпекер тканьді қабықтармен — meninges — қапталған. Еғер беткі жағьшан те-рен ішіпе карай санасак, бүл қабаттар мыыалар: қатты қа-■бык — dura mater, торлы кабық — arachnoidea лоне жүмсақ қабык — ріа mater. Үшеуі де мидың осындай қабықтарына жал-

ғасады.

1. 
   Жұлынның қатты қабығы — dura mater spinalis — жұ-
   лынды сырт жагынан қапшық пішініне келтіре қ-іусырады. Ол
   сүйек қабығымен жабылған омыртқа өзегінің қабырғаларына
   тыгыз жанас-пайды. Сүйек қабыгьш қатты қабықтьщ сыртқы
   жапырақшасы деп те атайды. ЕкеуінІн арасыпда эпидуральды
   кеиістік — cavitas epiduralis — жатады. Онда май клеткасы мен
   веналық өрімдер — plexus venosi vertebralis interni — жайғаса-
   ды, бұл өрімдерге жүлын мен омыртқалардаң вена қаны кұйы-
   лады. Қатты кабық шүйде сүйегіңің үлкен тесігінің жиектері-
   мен бітісіп-өседі де, ал кұйрық жағьшда II—III сегізкөз омырт-
   қалары деқгейінде аякталады, одан кейін жіңішке жіп — Шит
   durae matris spinalis — түрінде құнымшаққа барып бекндІ,
   
2. 
   Жүлынныц торлы қабығы — arachnoidea spinalis — жүқа
   тамырсыз жапырақша түрінде іш лсағынан қатты қабыққа жа­
   насып жатады, одан дәнекертканьді талшықтардың жіңішке
   шоғырларымен торланған саңылау тәрізді, субдуральды кеңіс-
   Тікпен — spatium subdurale — бөлінгең, Торлы қабық пен
   жұлынды тікелей жауып тұратын жүқа кабык, арасыада тор-
   асты кеңістігі — cavitas sub arachnoid alls — бар, онда кеп мөл-
   шердегі жүлын сүйықтығымен — liquor cerebro spinalis — қор-
   шалган жүлын мен нерв түбірлері бос орналасқан. Бүл кеаістік
   әсіресе торлы қабықтьщ төменіі бөлігінде кеқдеу болады, сол
   &іерде ол жүлынның cauda equina-сын қоршап жатады. Торасты
   кеңістігін толтырып тұрған сұйыктык ми мен ми қарыншалары-
   ныц торасты кеңістіктерімен үздіксіз қатынаста болады.
   

алдыңғы жәые арткы түбірлер аралықтарынан өтетін, 19—23 тісті жалғама — Hgamentum denticulatum — орналасады. Тісті жалғамалар миды үзына бойына созылуға мүмкіндік бермей, бір орыида бекіту үшін қажет. Екі ligg. denticulatae аркылы торасты кеністігі артқы және алдыңғы бөлімдерге бәлінеді.

3. Жүлыннын жұмсақ қабығы — ріа mater spinalis — бег жағынан эндотелиймен жабылған, жүлынды тікелей коршайды, оның екі жапырақшасы арасында тамырлар бар, ол тамырлар-дың айналасында периваскулярлы лимфалық кеңістік түзе, жү-лын жүлгелері мен ми затына енеді.

Орталық нерв жүйесінен шығатын жеріне карай нерв сабау-лары жүлындық — nn. spinales және бассүйектік — nn. crania-les (encephalici) болып бөліиеді.