Жұмыс бағдарламасы «Анатомия спорттық морфология негіздерімен»

ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Биология 5В011300 мамандығы

1-ші курс студенттеріне арналған

ОҚЫТУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН ПӘНДЕРДІҢ ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

1. 
   Дисциплина бойынша глоссарий …………………………………….
   
2. 
   Дәрістің қысқашы мазмұны ………………………………………….
   
3. 
   Практикалық тапсырмаларды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар ………………………………………………………………
   
4. 
   СӨЖМ әдістемелік нұсқаулар ……………………………………….
   
5. 
   СӨЖ әдістемелік нұсқаулар ………………………………………….
   

Адам анатомиясы ғылымы ағзаның сыртқы және ішкі құрылысын зерттейді.

Анатомияның басқа ғылымдармен байланысы.

Зерттеу әдістері.

Адам дененсінің осі мен ауданы, асимметриялық құрылысы.

Мүшелер, ағза жүйесі мен аппараттары.

Жасушалар мен ұлпалар.
Адам анатомиясы - адам денесінің құрылысы мен формасын зерттейтін, олардың дамуы мен функциясын зерттейтін ғылым, Жануар эволюциясының даму процесі барысындағы адамның тарихи қалыптасуы, салыстырмалы-анатомиялық әдісті пайдалана отырып зерттеу.

Анатомиямен басқа морфологиялық ғылымдар байланысты:

• 
  Цитология;
  
• 
  Гистология – ұлпа туралы ғылым;
  
• 
  Эмбриология, жыныс жасушаларының қалыптасу процесін, ұрықтану, іштегі организмнің дамуын зерттейді.
  

• 
  Қалыпты анатомия, адамның мүшелері мен құрылысын зерттейді;
  
• 
  Патологиялық анатомия – ауру адамның морфологиясын зерттейді;
  
• 
  Топографиялық анатомия – адам ағзасының кез келген мүшесінің орналасуы туралы ғылым;
  
• 
  Динамикалық анатомия – адамның дұрыс физикалық дамуына маңызды, функциональды жағынан қозғалыс аппаратын қарастыру.
  

Адам денесі қосжақтаулы симметрия бойынша құрылған – екі симметриялы жартыларға бөлінген. Негізгі терминдер - адам ағзасын қарастыруда қолданылады.

• 
  Адам ағзасын вертикальды бағытта екі симметрияға бөлетін орталық – орталық деп аталды.
  
• 
  Орталыққа параллель орналасқан – сагнитальды.
  
• 
  Орталыққа перпендикулярлы - фронтальды.
  
• 
  Фронтальды кеңістік пен перпендикулярлы орталықтың горизонтальды кеңітігі.
  
• 
  «Медиальды» термині орталыққа жақын дене бөлігін айтады.
  
• 
  «латеральды» – одан алыс.
  

Байланыстырушы ұлпа мысалы тері және шеміршек ағза жабынын қамтамасыз етеді. Біріктіруші ұлпалардың басқа түрлері, мүшелерді қаптай отырып, оларды байланыстырады.

Ұлпалардан мүшелер пайда болады. Мүшелер – ағза бөлігі, мүшелер белгілі формаға ие, белгілі құрлысы мен орна бар, белгілі бір немесе бірнеше функцияны атқарады. Қол, жүрек, бүйрек, бауыр – бұл барлық ағзалардағы мүшелер. Мүшелердің жартысы дене ішінде орналасқан, сондықтан оларды ішкі мүшелер деп аталады. Бір мүшелер басқа мүшелерді қорғайды, басқалары қозғалысты қамтамасыз етеді, біреуі асқортыуға қатысады, басқасы организмге қоректік заттар мен оттегін тасиды. Әр мүше бірнеше ұлпалардан тұрады, бірақ тек біреуі мүшенің функциясын басқарады, әр мүшеде қан тамырлары мен жүйке жүйесі бар. Мүшелер бірігіп мүшелер жүйесін құрайды. Нерв жүйесі, қан айналым жүйесі, ас қорыту жүйесі және көбею жүйесінің мүшесін анықтайды.

1. 
   Анатомия оқу құралы ретінде.
   
2. 
   Анатомия мазмұны және оның биология ғылымындағы орны.
   
3. 
   Анатомия сұрақтары және оның спорттық-педагогикалық және медико-биологиялық дисицплинасымен байланысы.
   
4. 
   Анатомияның методологиялық негізі.
   
5. 
   Анатомияны зерттеу әдістері.
   
6. 
   Анатомияны оқыту принципі.
   
7. 
   Адам денесінің ассиметриясы.
   
8. 
   Мүше және оның компоненттері.
   
9. 
   Жүйе компоненті мүше немесе мүше аппаратының жүйесі.
   
10. 
    Мүшелер және мүшелер аппараты.
    
11. 
    Мүшенің клеткалық, ұлпалық деңгейдегі құрлымы.
    
12. 
    Мүше – негізгі структурасы, ағзаның функциональды негізі.
    
13. 
    Формасы, мөлшері, клетканың негізгі бөліктері.
    
14. 
    Органеллалардың жалпы және арнайы маңызы.
    

1. 
   Иваницкий М. Ф. Анатомия человека – М. 1985 г.
   
2. 
   Привес М. Г. Анатомия человека – М. 1985, 1974 г.
   
3. 
   Ракышев А. Р. Анатомия человека – Алматы. 2006 г.
   
4. 
   Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Анатомия человека – М. 1989 г.
   
5. 
   Керимбаев Б. М. Анатомия человека – А. 1992 г.
   
6. 
   Куперина М. М., Воккен Г. Г. Атлас по анатомии человека - М.1979 г.
   
7. 
   Анатомия человека в 2-х томах/ под.ред. М. Р. Сапина – 1987 г.
   
8. 
   Синельников Р. Д. Атлас анатомии человека, Т. 1, М.,1996 г. Т. 2, М., 1973 г., Т. 3, М., 1974 г.
   
9. 
   Анатомия человека / под.ред. Козлова В. Р. – М., 1978 г.
   

Дене сүйектері. Бас сүйегі.

Жоғарғы бас сүйек.

Төменгі сүйек, аяқ сүйектері.

Ересек адамда 200 сүйек бар. Формасы бойынша сүйектерді: ұзыцн, қысқа, жалпақ және домалақ деп бөледі. Эволюция барысында сүйектер ұзындық бойына және енінен ұзарады да үлкен тұтқырлыққа ие болады. Сүйектің тұтқыр болуы, сүйектің химиялық құрамына байланысты, яғни құрамындағы минеральды және органикалық заттар және олардың механикалық құрылысына байланысты. Кальций және фосфор тұздары сүйекке тұтқырлық береді, ал оның органикалық компоненттен – созылмалы және мықтылық қасиет береді. Кальций корбонаты жас өте мөлшері көбейе түседі де, мыцқтылық және созылмалы қасиетін төмендетеді, яғни сүйектердің сыңғыштығын қамтамасыз етеді.

Сүйек сырты жұқа қабықпен қапталған. Ол сүйек сырты жұқа қапталған. Ол сүйек затымен байланысқан. Ол қабық екі қабаттан тұрады: сыртқы мықты қабат тамырлармен және жүйкелермен байланысқан (қантамыр және лимфалық тамырлар). Ал ішкі қабаты сүйектүзуші клеткалардан, яғни сүйектіңені мен ұзындығына өсуін қамтамасыз етеді. Осы клеткалардың арқасында сынған сүйектер қалпына келеді. Шет жағында орналасқан шеміршек есесіне сүйекті ұзындығына өсуін қамтамасыз етеді.

Буындар сүйектің қозғалысын қамтамасыз етеді. Олар жұқа шеміршекпен қапталған, сондықтан олар үйкелісті жеңілдетеді. Әр буын буын сөмкесіне жұмылған. Осы қалтаның қабырғалары буын сұйықтығын бөледі, яғни ол үйкелу қызметін атқарады. Капсулды байланыс аппарат және оның бұлшықеттері оны қатайтып фиксациялайды. Буцындары қамтамасыз ететін негізгі қозғалыс бағыттарына: иілу – жиырылу, әкелу - әкету, айналу және шеңбер жасап қозғалу.

Адам сүйектері: бас сүйегі, кеуде сүйегі және қол-аяқ сүйектері деп бөлінеді. Бастың қаңқасы бассүйек деп аталады, ол күрделі құрылысты болып келеді. Бассүйекте ми және кей сенсорлы жүйелер: көру, есту, сипап-сезу жүйелері орналасқан. Физикалық жаттығу жасағанда контрфорстық маңызы зор, ол тербеліс пен бассүйектің жүгіру, секіру барысындағы зақымдануына төтеп береді.

Бассүйек кеуде сүйектерімен 2 мойын омыртқа арқылы байланысқан. Кеуде қаңқасы омыртқа жотасы және кеуде клеткаларынан тұрады. Омыртқа жотасы 33-34 омыртқадан тұрады және 5 бөлімге бөлінеді: мойын (7 омыртқадан), кеуде (12), бел (5), сегізкөз (5), құйымшақ (4-5). Омыртқалар бір бірімен омыртқа аралық дисктермен, буын өскіндерімен, шеміршекпен байланысқан. Дисктердің қалыңдығы неғұрлым қалың болса, омыртқалардың иілгіштігі соғұрлым көп болады. Егер омыртқа жотасының иілген жерлері айқын көрінсе (скалиоз кезінде) кеуде клеткаларының қозғалысы төмендейді. Омыртқа жотасын қалыпқа келтіру үшін жиырылуға арналған жалпы жаттықтырушы жаттығулар пайдаланылады.

Бас қаңқаға кеуде де жатады, ол 12 жұп қабырғалардан тұрады, ол ішкі органдарға қорғаныш қызметін атқарады. Қабырғалар доға тәрізді ұзын сүйектер соңында шеміршек арқылы төс сүйегіне бөлінген. Бұл сүйектер дем алуға қатысады. Қол сүйектері – иық белдеуі мен қол сүйектерінен тұрады. Иық белдеуіне екі бұғана және екі жауырын сүйектері жатады. Қол сүйектері: тоқпан жілік, кәрі жілік пен шынтақ сүйегі, қол басы сүйектері. Қол басы сүйектері: ьілезік, алақан, саусақ сүйектері жатады.

Аяқ сүйектері: ортан жілік, асықты жілік, шыбық сүйегі, толарсақ, табан және башпай сүйектері жатады.

Дұрыс ұйымдастырылған дене шынықтыру жаттығулары сүйектің дамуына зияны жоқ, керісінше сүйек мықты болып нәтижесінде сүйектің жабыны қататяды. Дұрыс ұйымдастырылмаған жаттығулар тірек аппаратына жүк түсіруі мүмкін. Бір жаққа ғана бағытталған жаттығулар да қаңқаның дефорфизіміне әкеп соғуы мүмкін. Дене шынықтыру сүйектерді қатайтады да бұлшықет корсетін қалпына келтіріп, нәтижесінде дұрыс қалыптасқан омыртқа жотасы пайда болады.

Өзін өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Кеуде қаңқасы.
   
2. 
   Бассүйегінің құрылысы.
   
3. 
   Қол сүйектері.
   
4. 
   Аяқ сүйекетрі.
   

1. 
   Иваницкий М. Ф. Адам анатомиясы – М., 1985.
   
2. 
   Привес М. Г. Адам анатомиясы – М., 1985,1974.
   
3. 
   Ракышев А. Р. Адам анатомиясы. Алматы 2006 ж.
   
4. 
   Сапин Б. Р., Билич Г. Л. Адам анатомиясы - М. 1989.
   
5. 
   Керимбаев Б. М. Адам анатомиясы – А., 1992.
   
6. 
   Куперина М. М., Воккен Г. Г. Адам анатомиясы бойынша атлас – М., 1979.
   
7. 
   Адам анатомиясы 2 томдық./ под. ред. М. Р. Сапина – 1987.
   
8. 
   Синельников Р. Д. Адам анатомиясының атласы. Т.1, - М. 1996. Т.2, - М. 1973. Т.3, - М. 1974.
   

1. 
   Қол бұлшықеттері.
   
2. 
   Аяқ бұлшықеттері.
   
3. 
   Дене және мойын бұлшықеттері.
   
4. 
   Тыныс алу, бас бұлшықеттері.
   

Кез келген қозғалыс, кез келген дене шынықтыру жұмыстары бұлшықеттің жиырылу салдарынан жүзеге асады. Сондықтан бұлшықеттің құрылысы мен функциялық мүмкіндіктерін кез келеген адам білуі тиіс, әсіресе кім дене тәрбиесімен және спортпен айналысады.

Адам денесінің елеулі массасы бұлшықетке кетеді. Әйел адамдардың дене массасының 35% бұлшықет құрайды, ал еркектерде 50% құрайды. Арнайы жаттығулар жасау арқылы бұлшықет массасын көбейтуге болады. Ал егер дене тәрбиесімен айналыспасаңыз дененің массасы азайады да майдың есесі көбейеді.

Адам ағзасында мынандай бұлшықеттер түрлері бар: көлденең жолақты, бірыңғай салалы, жүрек бұлшықеттері. Бұлышқеттің жұмысы орталық нерв жүйесімен реттеледі. Қаңқа бұлшықеті ағзаның қимылын жүзеге асырып тірек функциясын атқарады. Бұлшықеттердің жұмысымен басқаруға болады, алайда жүктеме жасауға болмайды ол бұлшықеттің тежелуіне әкеп соғады.