Жұмыстың тақырыбы: Ауданымызда жиі кездесетін паразит құрттар Жұмыстың ғылыми бағыты

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ ДЕПАРТАМЕНТІ

М.Қозыбаев атындағы СҚМУ-нің

биология факультетінің аға оқытушысы


Жетекшінің аты-жөні: Қасымова Ләзім Талғатқызы

Биология пәнінің мұғалімі

Петропавл

2006 жыл

Мазмұны:

1.1 Паразит құрттар және олардың тіршілігі.................................................8-10

2.1 Ауданымызда кездесетін жануарлардағы паразит құрттар...................11-12

2.2 Адам ағзасында кездесетін паразит құрттар...........................................13-14

2.3 Құрттардың көбеюі мен дамуы.................................................................15-16

2.4 Жұғу түрлері мен аурудың белгелері.......................................................17-18

2.5 Кездесу жиілігі...........................................................................................20-23

2.6 Күресу шаралары.........................................................................................24

ІІІ Қорытынды.......................................................................................................25

ІV Пайдаланған әдебиеттер................................................................................26

2

Аңдатпа (аннотация)

Бұл тақырыпты алудағы басты себебіміз қазіргі таңда ең бір маңызды өзекті мәселелердің бірі- адам денсаулығы. Бұл мәселе бүкіл дүниежүзілік , мемлекеттік, облыс, аудан, ауылдық денсаулық сақтау мекемелері мен атқарушы органдардың тарапынан ғана орындалып жүзеге асатынын көруге болады. Зерттеу мақсаты: адам денсаулығы үшін зиянды паразит құрттардың тіршілігін, жұғуын және олардан сақтану жолдары талқылау. Осы таңдағы аудан адамдарының жағдайы.

Зерттеу жұмысымен айналысудың негізін санитарлық эпидимиологиялық станцияның анықтамалық материалдары құрайды.

Негізі ауданымызда жиі кездесетін қандай паразит құрттардың бар екенді туралы толық мағлұмат берілген, оған анализ жасалынған.

Зерттеу барысында сәйкестендіру, салыстыру, тұжырымдау, анализдеу және нақты материалдарды қорытындылау әдістерді қолданылды.

Кіріспе бөлімінде жалпы паразит құрттар туралы мәлімет берілген. Ал негізгі бөлім алты бөлімшеден тұрады. Онда ауданымызды кездесетін жануарлардағы паразит құрттар, адамдағы паразит құрттар туралы, олардың көбею , жұғу, даму жолдары қамтылған. Сол сияқты паразит құрттармен күресу жолдары көрсетілген.

Жұмыстың ең негізгі бөлігі біздің ізденіс пен зерттеу жұмысы болып саналатын (2.5 көрсетілген) құрттардың кездесу жиілігі. Мұнда 2002-2006 жыл аралығындағы аудан бойынша зардап шеккен адамдар зерттеліп кесте, график, диаграмма арқылы көрсетілген. Рабинович әдісі арқылы зерттеушімен бірлесе отырып, балалардан үшкірқұрт пен ішексорғы құрты табылып зерттелген. Соңында берілген қорытындыда жұмыстан шыққан нәтижелер мен оқушының өз пікірі жасалынған.

Зерттелген жұмыстан мынадай қорытынды шығады:

• 
  біздің ауданда 2002-2006 жылы аралығында 431 адамның ауырғандығы;
  
• 
  бұл аурулар әсіресе балаларда көп кездесетіндігі;
  
• 
  құрттардың зардабынан адам өлімі болғандығы;
  
• 
  ересек адамдарға қарағанда балалар үшін өте қауіпті болдатындығы;
  
• 
  бұл аурулуардың жеке бас гигиенасын дұрыс ұстамағандықтан, жануарлар мен құстар арқылы, шикі ет пен балық арқылы жұғатындығы туралы айқындалып көрсетілді.
  

В последнее годы становится все более актуальным изучение «Паразитология и паразитарные болезни». Следует подчеркнуть, что в настоящее время в связи со значительным расширением международных контактов все чаще отмечаются случаи завоза экзотических или практически ликвидированных на территории нашей страны тропических болезней. Эту проблему нужно решать всей нашей республикой, областью, районом.

Цель настоящего исследования заключается в обнаружении паразитических червей (гельминтов), в организме человека и их распространение.

Источником исследования послужила лабораторные исследования, отчет о профилактических мероприятиях в СЭС, диаграммы за 2002-2006 год, таблицы, графики. Приемом сплошной выборки из перечисленных источников было извлечено более 430 гельминтов. Основным методом исследования является метод Рабиновича, в рамках которого применялись приемы классификации материала, прием сравнения и анализа.

Во время исследовательской работы мы провели ряд профилактических мероприятии:

1. 
   «Пути заражения детей гельминтами» (лекция среди учащихся начальных классов).
   
2. 
   «Чистота – залог здоровья!» конкурс рисунков среди учащихся среднего звена.
   

Во время исследовательской работы мы пришли к такому выводу:

- паразитические черви очень опасны для человека

• 
  в нашем районе за 2002-2006 годы заболело 431 человек из них 425 дети
  
• 
  эти болезни встречаются чаще у детей
  
• 
  по сравнению с взрослыми дети тяжелее переносят
  
• 
  эти болезни передаются и появляются:
  

1. 
   если не соблюдать личную гигиену
   
2. 
   через животных и птиц
   
3. 
   употребление сырого мясо и рыбы
   

4

The Summary.

Studying “Parasitological and parasitic illnesses” are being more and more actual problem of our day. It is necessary to emphasize, that the world is changing rapidly and significant expansion of the international contacts, in some cases may deliver exotic or practically Liquidate in the territory of our country of tropical disease, illnesses. These disease are hah been found in our country too.

This problem needs to be solved by everyone, by our republic, regions and districts. The aim, purpose of this investigation, research consists the detection of parasitic worms (гельминтов) in the organism of a person and their distribution.

The investigation has based on laboratory researches, reports on preventive actions of CЭС, diagrams for 2002-2006, tables, schedules.

Comparative methods of the scientific work, investigation found out more than 340 гельминтов.

The basic method of the (research) investigation is the method of Rаbinovichs in method in which receptions of comparison and the analysis were applied.

During the research work we have carried out a number of preventive actions:

1. 
   “Ways of children’s catching infections.
   
2. 
   Cleanness is the Pledge of the health. (Competition of pictures, drawings of pupils).
   

2. 
   We created a presentation on a theme “Parasitic worms”.
   

• 
  Parasitic worms are very dangerous for a person.
  
• 
  In our district since 2002-2006 were ill 431 person from them 425 were children.
  
• 
  More often these are the children’s disease, illnesses.
  
• 
  Children suffer more than elder people.
  

1. 
   If we do not keep cleanness if we do not keep personal hygiene.
   
2. 
   Animals and birds pass them.
   
3. 
   The use of raw meet and fishes.
   

Қазіргі таңда барлық денсаулық сақтау мекемелерінің және дүниежүзілік денсаулық қорғау және зерттеу мекемелерін толғандырып отырған жайт - адамның келешегі мен денсаулығы үшін өте қауіпті аурулардың етек алып жайылып кетуі. Бұл аурулардың көбі паразит құрттардың салдарынан болатыны зерттеліп отыр. Паразит құрттардың бүкіл дүние жүзін кең көлемде алып кеткені соншалықты, тіпті барлық зертханалық орындары және зерттеуші адамдардан да көп. Бүгінгі күнгі басқа мемлекеттермен қарым-қатынас жасап,бір елдің екінші елмен байланысы паразиттердің таралуы мен жайылуына жол ашып отыр. Міне сондықтан да санитарлық эпидемиялық мекеменің «Паразитология және паразитті аурулардың» саласы үлкен жұмыс істеуге талап қойылып отыр. Ол үшін осы саладағы ғылым мен кітаптар, зерттеу үшін зертханалық құралдар осы заман талабына сай сапалы болу керек

Олар барлық өздеріне қолайлы жерде өмір сүреді. Қазақстан елінің медицинасы әлі ақсап келе жатқаны өтірік емес, ал оған қарамастан паразит құрттармен күресу жұмыстары жүргізіліп жатыр.Олармен күресті бүкіл қоғам болып қолға алмасақ, ертең-ақ олар біздің өміріміздің бір бөлшегі болып қалмайтындығына кім кепілдік бере алады.

Зерттеудің мәселесі.

Менің осы ғылыми жобаны алу себебім: адам денсаулығы үшін паразит құрттардың қаншалықты зиян екенін және олардың қандай түрлері бар екендігін көрсету.Бұл құрттардан болатын аурулардан қалай сақтанып, қалай болдырмау керектігін үйрену. Олардың қай жас аралығында көп кездесіп, балалар қандай құрттармен жиі ауратынын көрсету.

Өзімнің тұрып жатқан жерімде қандай паразит құрттар бар, олар қандай жағдайда жұғады, неше аралық жастарда көп болды, ересек адамдар үшін әлде жасөспірімдер үшін қауіпті ме екенін зерттеу. Ауданымызда осы құрттармен қандай күресу жолдары бар, ал жалпы осы ауруларды болдырмау және оның алдын алу қандай екенін үйретіп, адамзат баласының денсаулығын нығайту жолында еңбек ету болып отыр.

Ол үшін мен 2002-2006 жылдар аралығындағы ауруларды, қай жаста көп кездесетінін зерттеймін. Зертханалық жұмыстарға қатысып паразит құрттардың түрлерімен , тіршілігімен таныстыру. Олардың қауіптісін зерттеп, оларға күрес жолдарын үйрену.Әдебиеттерден, интернет жүйесінен паразит құрттарды жаздым ,салыстырмалы кестелерді талқылап отырмын.

6
Зерттеу болжамы: Бұл жұмыс кезінде мен салыстыру, сәйкестендіру, тұжырымдау, анализдеу және нақты материалдарды қорытындылау әдістерімен жұмыс істедім. Балаларда қанша үшкірқұрт және ішексорғы құрт барын Рабинович әдісі арқылы қалай тексеретінін сұрап, микроскоппен қарадық. Зерттеу бөлімі 6 бөлімнен тұрады. Алдыңғы үш бөлімде жалпы паразит құрттар дегеніміз не, олар қалай тіршілік ететінін , олардың көбеюі мен дамуы қалай жүзеге асатындығына тоқталынды.

Таралу және жұғу себептеріне тоқталып, анық сипаттама және мәселені шешудің жолдарына анықтама берілді.

Халық мемлекеттің негізгі байлығы. Ал халық денсаулығы басты байлық. Егер халықтың дені сау болса онда алға қойған мақсатты орындап елдің ауқаты да өседі. Денсаулық сақтау мекемелері осы күнге дейін паразит құрттармен талай кездесіп олармен күрес жасап келеді. Дүние жүзінде осы паразит құрттардан миллиардтаған адамдар зардап шегеді. Дүние жүзі бойынша 10 жыл ішінде 4,5 млрд адам паразит құрт ауруымен ауырған. Оның 95%-ы паразит құрт бойынша. Санақ бойынша Еуропада үш адамның бірінде паразит құрт тіршілік етеді. Росс Андерсонның зерттеуі бойынша АҚШта болатын аурулардың 85% паразиттен болады. Жыл сайын дүние жүзі бойынша 14млн адам өледі.

Дүние жүзі бойынша 4млрд адам үшкірқұрттан, 102 млн адам ішексорғымен, 900млн адам анкилостомоздан, 700млн адам трихоцефалоздан ауырған. Осы жылғы Скрябин атындағы Академияның гельминтологтарының зерттеу барысында жалғыз Мәскеу қаласынының бақтарында иттердің денесінде кездесетін фекалиийлердің жұмыртқаларының 40%-ы болады екен.

Бүкіл дүние жүзілік денсаулық сақтау мекемелері 1996 жылы Женева қаласында мынадай салыстырмалы кестені талқылаған. Мұнда осы жылға дейінгі (рак) ісік аурумен ауырған. 1-кесте

Гельминттер- бұл көпжасушалы, құрттардың сколецид (Scolecida) деп аталатын төмен сатысына жататын паразитті түрлері. Жалпы омыртқасыз жануарлардың құрттар тобы үлкен үш класқа жатады. Жалпақ, жұмыр және буылтық құрттар. Ал барлық гелминттерді үш класқа бөлеміз: трематодтар немесе сoрғыш (Trematoda) құрттар , таспа құрттар немесе цестодалар (Cestoda) және жұмыр(Nematoda) құрттар. Паразит түрлері тек қана тірі ағзалардың дайын тамағымен қоректенеді. Олардың қосымша, аралық және негізгі иелері болады. Негізгі иелеріне көбіне адам немесе ірі қара малдар, ал қосымша иеге былқылдақденелер немесе жәндіктер жатып, оның ішінде құрттар уақытша өмір сүреді. Осы паразит құрттарды 1931жылы Скрябин мен Щульц зерттеп паразит құрттарды биогельминт және геогельминт

8
деп бөлді. Биогельминт дегеніміз-олар жануар арқылы адамға беріледі, ал геогельминт дегеніміз-топырақ арқылы адамға беріледі.

Трематодтар- денесі бунақталаған таспа немесе жапырақ тәрізді құрылысты дене көлемі үлкен емес құрттар. Барлық трематодтар- қосжыныстылар. Бұлардың барлығы биогельминттер. Олардың барлығында екі сорғыштары бар. Оның бірі ауызында-сору үшін, екіншісі құрсағында- бекіну үшін. Осы құрттардан болған ауруларды жалпылама трематоз деп атайды.Олардың 5000 -7000-ға дейін түрі бар деп есептелінеді.

1. Мысық сорғыш

2. Клонорх

3. Дикроцелий

4. Фасциол

5. Парагоним

6. Нанофиет

7.Метагоним

8.Шистосома

Цестода класы.

Цестодалар-олар жалпақ жіпше пішіндес болады. Құралған мүшелерін-проглатид деп атайды. Ұзындығы мен мүшелерінің айырмашылығы бір-бірінен өте көп. Оларда асқорыту жүйесі, тыныс алу жүйесі жоқ. Олардың көбі биогельминттерге жатады. Адамның ағзасын бірнеше ондаған цестод түрі мекендеп зақымдайды.Цестодадан пайда болатын ауру-цестодоз деп аталады.

1.Жіпше құрт

2.Сиыр цепені

3.Шошқа цепені

4.Эхинококк

5.Альвеококк

6.Егеуқұйрық цепені

Немотод класы.

Кей гельминтар немотод класына жатады. Олардың денелері дөңгелек, жұмыр ,цилиндр тәріздес болады. Дара жынысты. Олардың дамуы тура жолмен жүреді және бірнеше иелері арқылы беріледі. Немотодтан пайда боладын ауруды немотодоз деп аталады.

1.Үшкірқұрт

2.Ішексорғы

3.Власоглав

4.Стронгилоид

5.Трихостронгилид

6.Трихинелла

7.Филярии

Құрттар барлық өзіне қолайлы жерлерде кездеседі. Олардың саны миллионға дейін барады.

Сорғыш құрттардың барлығы дерлік қосжынысты болып есептеледі. Олардың көбі дерлік аталығы мен аналығы бір ағзаның ішінде кездеседі.

Ол қасиет өздігінен емін еркін қосылып ұрықтануына жол ашады.

Яғни олар тек тірі ағзаларда ғана көбейіп дами алады. Олардың бас бөлігінде және құйрық бөлігінде екі түрлі сорғыштары бар. Оның бірі сору үшін, ал бірі бекіну үшін керек. Қармалауыштары арқылы негізгі иенің денесіне енген соң мүшелердің жұқа қабырғаларын жыртып, қан тамырлар арқылы өте қажетті мүшелерге барады да, бірнеше жылдарға дейін дайын тамақпен қоректеніп жатады

Бұлар адамның ішіне енген кезден бастап-ақ, өзінің өкімін жүргізе бастайды. Олар өте қауіпті құрттар , себебі жыл сайын барлық елдерде бұл құрттармен кездесіп өлімге душар болып жатады. Ал бір адамның өлімі ол сол елдің мәселесі.

Сондықтан бұл паразит құрттарға немқұрайлы қарамауымыз керек, олардың жер бетін жайылып кетпеуі үшін алдын ала дабыл қағуымыз керек.

10
ІІ Зерттеу бөлімі

2.1. Ауданымызда кездесетін жануарлардағы паразит құрттар.

Паразит құрттардың кей түрлері біздің жерімізде біреулері сирегірек кездесіп отырады. Кейбір паразит құрттар тек қана жануардың ағзасында ғана дамып , көбейе алады.Мал шаруашылығына зиянды құрттарға тоқталып кетейік.

Иттің эхинококкозы (Echinococcus granulosus) таспа құрт. Ол иттің, қасқырдың және шибөрінің ішегінде өмір сүреді. Дене тұрқы 3-5 мм, 4 сорғышы бар екі қармалауышты басы және 3-4 таспасы бар. Соңғы таспасы дамып жетілген дене бөлігі болып саналады. Оның жұмыртқасы нәжіс арқылы шығып терісіне жұғады. Аралық иесі- сиыр мен қой, шошқа. Дернәсілі- онкосфера деп аталады. Ішке кіргесін қан тамырлардың қабырғасын жыртып ішке еніп, өкпеге, бауырға, сүйек пен бұлшықетке өтеді. Мүшелерге барған соң бірінші, екінші және үшінші реттік көпіршіктерге айналады. Өте қауіпті гельминт.

Тауықтын паразиті Eimeriamitis өзінің барлық даму кезенін (шизогония, гаметогания, ұрықтану, ооцистаның түзілуі) ішек эпителиінде өтеді.Бірақ кей жағдайда кокцидияның кейбіреуі ішек қабырғаларының терең қабатында дәнекер ұлпада өтетіндігі байқалды.

Үй қоянда паразит ететін Eimeria mаgра-ның тек қана гамонтты емес, ал шизонттары да суб эпителий қабатында дамиды екен. Кокцидияның әртүрлі даму кезендерінің дәнекер ұлпада жайласуы паразиттің зақымымен эпителий жасушаларының эпителилдық пласт түсіп кетіп өзі төменде жатқан ұлпаға қатып кетумен байланысты.Сол жерде ұзақ уақыт дамиды.

Жалпақ құрттар типіне жататын паразит құрттар: Миқұрт .

Бұл жалпақ құрттар типінің, таспа құрттар типінің өкілі болып табылады. Миқұрт иттің, қасқырдың, түлкінің және т.б. жыртқыштардың ішегінде, көпіршікті сатысында қойдың миында тіршілік етеді. Жыртқыштар ішін босатқан кезде ондағы миқұртының жұмыртқалары сыртқа шығып шөпке жабысады.

Жайылып жүрген қой шөп жегенде оған қоса миқұрттың жұмыртқасы да қарынға өтіп, одан қан арқылы миға орнығып, финканың бірнеше бастары орналасады.

Көпіршіктің көлемі де , салмағы да артып, ми сауытының ішкі жағына қысым түсіреді. Көпіршікті финканың орналасуына қарай қой басын кекжитеді, тұқыртады немесе бір орында тұра алмай , шыр айналады.

Сондықтан миқұрттың дернәсілі зақымдаған қойды айналма немесе тентек деген аурумен аурады деп есептейді.

Ғылым тілінде бұл ауруды ценуроз деп атайды. Қой- миқұрттың аралық иесі, оның негізгі иесі- қасқыр тұқымдас жыртқыштар.Жыртқыштар миқұрттың дернәсілімен зақымданған қойдың басын жеп , өзіне жұқтырады.

Миқұрттың дернәсілі жыртқыштардың ішінде дамып , тұрқы 40-100см, жалпақтығы5см –ге дейін жетеді де , көбейіп , жұмыртқалайды. Жұмыртқадан дамыған көпіршік тәрізді финканыңм үлкендігі көгершіннің жұмыртқасындай болады. Айналмамен ауырған қой отығудан қалады да , мүлде азып , ақыры өледі.

11
Айналмамен ауырған қойға ем де қонбайды, сондықтан аурудың алдын алу үшін ауырған қойдың басын ит немесе басқа жыртқыштар жей алмайтындай етіп жерге көму керек.

Қой, ешкі, сиырда кездесетін – таспа сорғышқұрт. Дикроцелиоз ауруын тудырады. Таспаша сорғыштың жұмыртқасы құрлықта тіршілік ететін ұлу денесіне түседіде , өсіп жетілісімен сілімейге шыланып, тыныс тесігі арқылы сыртқа шығады.Ұзындығы-8-10мм.

Қоздырғыш сорғыш құрттар кіреді.Олар негізінен көз және шыны тәрізді денелерде тіршілік етеді. Гельминттердің ересек кезеңдері балық жеуші құстардың , шағалалардың бірнеше түрінде, ал үйректерде сирегірек кездеседі. Аралық иенінің қызметін таспа ұлулары, қосымша қызметін тұқымтектес балықтар болып есептелінеді.

Ақыры иесі шағалалар, паразит құрттардың митоцеркарилердің зақымданған балықтарды жеп, өздеріне осы аурудың дернәсілдерін жұқтырады.

Ауру балықтың көз бұршағы мөлдір болмай, лайлана бастайды. Инвазия қарқынды өтсе және жоғары болса балық соқыр болады. Су бетіне қалқып шығады, қозғалысы бұзылады, көзі көрмей қалған балықтар балық жеуші құстардың жеміне айналады.

12

2.2. Ауданымызда кездесетін адамдағы паразит құрттар .

Ол ақ түсті ондай үлкен емес.Ішексорғының алдыңғы ұшында ауызы, соңғы бөлігінде аналь тесігі болады. Аузында үш еріні бар.Сол еріндері арқылы ішектің қабырғасына қадалып , зақымдаған жерінен қан сорады. Дара жынысты , аналығынан аталығы қысқа және аталығының құйрығы майысқан.Аналығы 40см, ал аталығы 20см-ге дейін жетеді.

Ішексорғының жұмыртқаларының түсі-түссіз, жіңішке, ұзындықтары 1,05 мм, тегіс және сыртқы қабаты жақсы жетілген.

1-аузы

3-6-жыныс мүшелері

7-аналь есігі
1- сурет Ішексорғының құрылысы.
Оның жұмыртқасының бір жағы тегіс, ал екінші жағы дөңес және жұмыртқаның ішінде қоймалжын зат бар. Лас қол немесе ыдыс-аяқ, жуылмаған көкөніс арқылы жұғады.

Сиыр цепені.(Taeniarhynchus saginatus)

Ұзындығы 4-10м . Басының диаметрі 1-2мм Денесі бастан, мойыннан және бунақтардан тұрады. Басының және мойынның бунақтары кіші, ал төмен қарай бунақтар үлкейе береді. Соңғы бунақ жынысы жағынан пісіп жетілгені болып саналады. Толық піскесін үзіліп өзі дара болып шығады.. Ол 1000-2000 бунақтан тұрады. Оның жатыры жұмыртқаға толы болады.Жұмыртқа саны -157000. Ол адам ағзасында 20 жылдай өмір сүре алады.

Ол ең көп тараған құрттың бірі. Оны социал- экономикалық топтарда көп кездестіреді, әсіресе балалар арасында. Олар қауіпті емес, бірақ олар дискомфорт туғызады. Олар көбіне ақ түсті болып келеді және ол баланың тік ішегіне көп жұмыртқа салады. Содан балада ұйқысыздық, шаршау, іштің өтуі байқалады.Кір қол арқылы қайта ауызға түсіп қайталануы мүмкін. Оның аталығы мен аналығы бөлек орналасқан нематод түрі. Аталығының ұзындығы 2-3 мм, ал аналығының ұзындығы 9-12мм. Үшкірқұрт үшкірлеу және ақшылт болып келеді .Бас жағын микроскоппен қарағанда үш ірі ерні болады. Аталығының құйрығы әрдайым құрсағына қарай имектеліп майысып тұрады. Жасушаның ішінде бір жасуша бар , ол қара түсті болып келеді.

8-сурет Баланың тік ішегінен табылған үшкірқұрт

13

Эхинококк(Echinococcus granulosus)

Өте ұсақ цестода түрі, ұзындығы3-5мм, ақ түсті. . Басында 4 сорғышы және 2 қармалауышы бар. Оның денесі 3-4 таспадан тұрады. Ең соңғы таспасы ірі , жынысы жетілген ,әрі жұмыртқаға толы болады, онда 800 жұмыртқа бар.Эхинококк ересек түрінде иттің , қасқырдың, шибөрінің кей кезде ғана мысықтың шегінде кездеседі . Соңғы таспасы піскеннен кейін сыртқа нәжіс арқылы шығып, жүніне жұғады. Дернәсілін онкосфера деп атайды.

Омбы қаласында 1884 жылы мысықта , 1891 жылы адамда табылды. Сол себепті оны мысықсорғыш немесе сібір қосезуі деп атайды.Дене тұрқы 1см. Оның жұмыртқасы ашық сары немесе сұр түсті әрі өте ұсақ болады. Жұмыртқасының өлшемі 26-30мкм.

Үшкірқұрт адамның төменгі ащы шегінде және тоқ ішегінде мекен етеді. Алдыңғы бөлігі арқылы шектің қабырғасына бекінеді. Аналықтары түнде қышу реакциясын тудыра отырып артқы тесік арқылы қозғалып сыртқа шығады. Әрбір аналық ішекте ұсталынып қалмайтын етіп 5000-15000 жұмыртқа салады. Ол жұмыртқалар ақырын төмен қарай жылжып отырып, тік ішекке түседі. Ал аналығы жұмыртқа салғаннан кейін бір айға жетпей өледі. Зақымданған адамның аналь тесігі қышиды. Егер адам құйрығын тырнаса, ол адамның тырнағының ішіне острица жұмыртқалары еніп, одан төсек орынға, ойыншыққа, ыдыс-аяққа, тамаққа түседі де , сосын қандай да бір жағдаймен адамның ағзасына енеді. Үшкірқұрттар соқыршекке түсіп кей кезде адамда соқыршек ауруына себепші болады. Оның адам ішінде өмір сүру уақыты бір ай , бірақ кейде острица кейбір адамда бірнеше айға немесе бірнеше жылға созылуы мүмкін.

Сиыр цепені биогельминт. Адам негізгі иесі, ал ірі қара мал аралық иесі болып саналады. Пісіп жетілген соңғы таспалар үзіліп түседі. Аралық иелері су ішкенде және жұмыртқалары бар шөпті жегенде жұқтырады. Жануарлардың шегіде жұмыртқадан қан тамырларына ене алатын онкосфераларға айналады. Сосын қан арқылы түгел мүшелер мен ұлпаларға тарайды. Көбінесе ірі қара малдарда онкосфералар қан көп айналатын мүшелерде тұрақтайды. Үш-төрт айдан кейін олар пісіп жетіледі.

Адамға құрты бар етті жегеннен жұғады. Әсіресе ет толық піспеген, қуырылмаған және дұрыс қақталмаған болса жұғады. Адамның шегіде дернәсіл ары қарай дамып, мықты сорғыштары арқылы ащы ішекке бекінетін сколекстерге айналады. Екі-үш айдың ішінде құрт адам ішінде тез өсіп, бір күнде аналықтары алты-сегіз таспадан, ал бір жылда 51 млн. 100 мың. Жұмыртқа шығарады. Адам ішінде 10 жылға дейін өмір сүреді.

2. 
   Эхинококк.( Echinococcus granulasus )
   

Оның жұмыртқалары су, тамақ арқылы үй жануарларының ішіне оңай енеді. Одан ішек-қарынға, бауырға барады. Ол ағзаға енгеннен кейін оның қоймалжын заты эхинакокк көпіршігіне айналады. Ұзындығы 10-20см. Көпіршіктің іші ақ сұйықтыққа толы. Оны эхинококк құмы деп атайды.

15

4.Мысықсорғыш құрт(Opisthorchis felineus)

Мысықсорғыш құрттың жыныс жүйесі денесінің үлкен бөлігін алып жатыр. Оның дернәсілдері жұмыртқасынан жатырында жатып шыға бастайды. Кірпікшелі дернәсілі (мирацидий) суға түскеннен кейін бірінші аралық иесі былқылдақ денеге кіреді. Былқылдақдененің ішінде қозғалмайтын қапшық түріндегі спороцистаға айналады, ал одан келесі сатылы – редия шығады. Редиядан кейін құйрығы бар қозғала алатын церкариге айналады. Церкарии былқылдақденеден шыққасын омыртқалының денесіне түсуі керек. Сосын ол сазан сияқты балықтардың бұлшық етіне сыртында қабықшасы бар метацеркарииге айналады.

Ол адамның ас ішегінде паразит етеді. Тәулігіне аналығы 200 000 жұмыртқа шығарады. Ішексорғы жұмыртқалары жылы топырақта оттегісі мол ауада жұмыртқалары дами бастайды. Топырақта бірнеше жылға дейін тіршілігін жоймайды. Дернәсілдерінің ұзындығы 0,04 мм, ені 0,03 мм. Ішектің көктамырларынан бауырға өтеді де бауырдың көктамырлары арқылы және қан ағысы арқылы жүректің оң жақ бөлігіне барады. Одан кейін ол өкпе салатамырлары және қылтамырлары арқылы өкпеге, ауа тамырларынана жетеді. Сосын түнде жұтқыншаққа түсіп, сыртқа шығу мүмкін немесе қайта сілекей арқылы ішекке баруы мүмкін. Ішекке қайта түскен дернәсіл ересек күйге дейін піседі.

16

2.4. Жұғу жолдары мен ауру белгілері

Паразит құрттар адамға мынадай жолдармен жұғады:

1.Көбі ауыз арқылы.

А)геоорально- қолды жумағандықтан, тамақпен, жануардың жүнінен, құстың қауырсынын ұстағанда, топырақ ұстағанда жұғады.

ә)ксентотрофты- шала пісірілген ішінде құрттың жұмыртқасы бар ет және балық арқылы.

2. қарым-қатынас жасау арқылы:

а)жыныстық жолмен

ә)лас су арқылы

б)ауа арқылы

3.траноплацентарлы жолмен.

Балаға ана құрсағында жатып жұғу жолы.

Транамиссивті- маса, қоңыз , ұлу жәндіктердің жұғуы арқылы.

Паразит құрттар өте көп жұмыртқа салады.Сондықтан олармен дер кезінде күресу керек. Олар адамға жұққан күнінен бастап ағзаны уландырады, ал олардың ағзаға жұқандығын оның белгілері арқылы білеміз.

Ауру белгілері:

1. Шаршау

2. Тәбеттің болмауы

3. Ашуланшақтық , жүйкенің тозуы

4. Құсу ,іші өтуі, іштің үрленуі, газдың болуы

5. Сілекейдің көп бөлінуі

6. Қан аздық

7. Бұлшықет пен буынның ауруы

8. Бас ауруы

9. Дене температурасы(37-38⁰) көтерілуі

10. Ұйқының қашуы

11. Денеде аллергиялық бөрту

12. Ұйықтап жатып тіс қайрау

13. Өкпе, (әсіресе бронхо, астма) ауруы.

Әрбір құрттың жұққаннан кейін белгісін беретінін білеміз. Олардың әртүрлі болатынын ұмытпайық. Мысалы: эхинококк кезінде адамның іші ауырып, оң жақ бүйірі шаншиды. Бауырының және басқа мүшелерінің үлкейгенін байқайды және кей кезде кеудесі ауыратындай жөтеледі. Баланың ішінде ішексорғы мен үшкірқұрт болғанда оның шаршағанын, ашуланатынын, ұйқысының қашуын, ұйықтап жатып тіс қайрауын байқаймыз. Сиыр цепені кезінде балаларда тәбеті нашарлап, есте сақтауы төмендеп талма ауыруына шалдығады. Үлкендерде іші жиі ауырады. Мысықсоғыш құртың болса, оң жақ қабырға асты ауырып, бауыры ісініп, қуығы ауыратынын байқайды.

17

2-кесте Құрттардың зияны

Паразит құрттар адамның ағзасын зақымдап, өлімге апаруы мүмкін.

Мен Ғабит Мүсірепов атындағы ауданның ауруға шалдыққан адамдармен кездесіп, олардың қалай жұқтырғаны туралы мәлімет жинадым. Соның кейбіреуіне тоқтап кетейін. Мажейко К.С. 55 жастағы Новоишим тұрғыны. Ол өздерінің сиырын сойып , пісіріп жатқан астың үстінен толық піспеген етті жегеннен описторхоз ауруына шалдыққан. Бір айдан кейін ішінің бір түрлі ауырғанын, күдікті шаншулар болғандықтан дәрігерге тексеріске келіп, дұрыс анализ жасалып, ауруханаға түскен. 6 ай бойы ол ауруханада емделіп шыққан. Ал ішексорғы құртын көбіне балалар жұқтырады. Соның ішінде ең кішісі Огеева А 1 жас 10 айда. Ол жаздыкүні аула маңайында кей кездері қараусыз ойнап жүретін, ауызына жерден алып кір заттарды салатын . Содан баланың түн ұйқысының қашып, жылай беретінін және тамақты ішпей қойғанына қынжылып анасы тексеріске емханаға апарған. Нәжісін тексеру арқылы балада ішексорғы табылып, дер кезінде ем жүргізілген.

18

2.5. Кездесу жиілігі

Мен паразит құрттардың ауданымызда кездесу жиілігін жасау үшін санитарлық эпидемиялық бақылау мекемесіне барып 5 жыл ішіндегі жиналған құжаттарды талқыладым. Бұл жұмыста 2002 мен 2006 жылғы аралықтағы паразит құрттардың санын мына кесте бойынша көрсеттім.

3-кесте

жылдар	ішексорғы	Үшкірқұрт	Сиыр цепені	эхинококк	Мысық сорғыш
2002 2003 2004 2005 2006	5 7 6 7 5	84 102 86 59 60	1 2 - - -	1 1 1 1 -	- - - 2 1

Осы бес жыл ішінде аудан бойынша 431 адам тіркелген. Оның 10-ы ересек адам, ал 421-і балалар. Менің санауымша 97,6 % балалар, ал 2,4 % ересек адамдар ауырған. Мұның себебі не? Менің ойымша балалардың жеке бас гигиенасын сақтамауынан болып отыр. Ал ересек адамдар сиыр және балық еті арқылы жұқтырған.

Ең көп кездесетін құрт үшкірқұрт. Оны мына график арқылы қарайық.

.
19

№2 график Ішексорғының кездесу жиілігі.

Ішексорғы құртынан туатын аурудан 2002-2006 жылдар аралығында жалпы 30 бала ауырған.

Жалпы ішексорғы құртынан болған аурулар 6,96 %-тін құрайды.

Құрттардың ішіндегі ең қауіптісі эхинококк екенін білеміз. Жыл сайын біздің дәрігерлер онымен кездесіп отырады. Ондай құрттар мида және бауырда қатерлі ісіктер тудырып, ағзаны уландырады. Эхинококктың кездесу жилігін -ші графиктен көруге болады.

Ауданымызда мысықсорғыш құртынан науқастанған адамдар да кездесті. Олардың адамға мысық жүні және балық арқылы жұққаны анықталды.

20

№4 график

Сиыр цепенімен ауданымызда 3 адам тіркелген. Үшеуі де құрты бар сиырдың бауырынан жұқтырған. Сиыр цепені бауыр мен бұлшықетте оратылып, ұзындығы 10 метрге дейін жеткенше жатады

Ал енді осы құрттардың қаншасы әйел адамда , қаншасы ер адамда кездескенін мына диаграмма арқылы қарайық:

21

Бұл адамдардың барлығы да емделіп жазылып кетті. Тек қана бір әйел адам ғана эхинококкоз ауруынан көз жұмды. Ол адам Астана қаласында тіркелген.

Бұл адамдардың барлығы да емделіп жазылып кетті. Тек қана бір әйел адам ғана эхинококкоз ауруынан көз жұмды. Оған эхинококк ит жүні арқылы жұққаны анықталды. Ол адам Астана қаласында тіркелген.

Осы көрсеткіштер арқылы мен адам ағзасы үшін құрттардың өте қауіпті екенін көрсетіп отырмын. Біздердің көбімізде бұл құрт кездесуі мүмкін, бірақ біз оларды байқамай өз алдымызға өмір сүріп жата береміз. Сондықтан да денсаулығымызға немқұрайлы қарамайық, дер кезінде емделіп жыл сайын дәрігерге көрініп отырайықшы.

Олардың санын жыл сайын азайтып отыру керек, ол үшін мектепте бастауыш

сыныптарда және жоғары сыныптарда осы құрттар туралы мәлімет беріп, олардан ауруды болдырма үшін ең бірініші жеке бас гигиенасын ұстау екендігін миға тоқытқызу.

Мені тағы бір қызықтырғаны осы құрттарды, әсіресе балада кездесетін түрлерін қалай анықтайтыны болды. Ол үшін мен 2006 жылы (СЭС) зертханашысы Людмила Генадиевнаның жасаған тексерісіне қатыстым.Ол 14жасқа дейінгі балалардың ағзасынан ішексоғы мен үшкірқұрттың жұмыртқалары бар ма екенін тексерді. Ол үшін олар Рабинович әдісін қолданады екен.

Эфир майы, спирт, кастерленген май, клей.Осы заттарды араластырып жабысқыш зат жасаймыз. Осы затты әйнек таяқшамен алып баланың құйрығына қойып, микроскоппен қараймыз. Осы әдіс арқылы энтербиоз ауруларын, гельминттарды және кейбір кезде сиыр цепенінің жұмыртқасын анықтай аламыз.

Анықтау бойынша биылғы жылы энтербиоздан 1130 баланың ішінен 60 бала үшкірқұрттан ауырды. Ал гельминттен 1323 бала ішінен 5-і ішексорғы. Сонда қорытындылағанда 14 жасқа дейінгі балалардың көбі 6-7 жас аралығында паразит құрттардан зардап шегеді. Олардың барлығы дәрігерге жіберіліп, емдеуге тіркелді.

Ал Кото әдісі арқылы аудандық зертханашы Людмила Генадиевна өзі ересек және жас балаларды тексерістен өткізіп қорытынды жасаған.

Ал енді осы құрттардың қай жерлерден табылғаны және оның не себеппен сол аймақтан табылғанын білгім келді. Сондықтан менің жасаған келесі кестеден бұл ақпаратты алуға болады.

Ғабит Мүсірепов ауданындағы 2002-2006 жылдар аралығындағы ауылдарда кездескен паразит құрттар

Новоишим ауылында 3 мыңнан астам халық тұрады. Бізде бала саны да көп. Сондықтан гельминтоз ауруынан көп адамдар шалдықты. Сол сияқты Чистополье, Буденный және Рузаевка ауылдарында халық санының көптігінен ауруға шалдыққан адамдардың саны да өскен.

23
2.6. Күресу шаралары.

Адам мен ауыл шаруашылық малдардың ішқұрттардан құтқарудың мынадай әдістері белгіленді:

1. 
   ішқұрт таратушыларды паразиттерден құтқару, яғни ішқұрттарды жою.
   
2. 
   Сыртқы ортадағы ішқұрттарды жою, ол мыналарды қамтиды:
   

в ) сойылан малдың ұшасы мен ет өнімдерін малдәрігерлік тексеруден өткізіп, тазалығын анықтау.

Мектептерде ішқұрттардың жұмыртқасы таралмау үшін ай сайын оқушыларды дәрігерлік тексеруден өткізу- міндетті іс. Сондай –ақ оқушылардың тазалық сақтауын , әсіресе көкөністерді алдын ала жуып , тек соңынан ғана тамаққа пайдалануды, кез келген суды қайнатпай ішпеуді, шала піскен ет пен балықты жемеуді талап еткен жөн.

3. Паразиттердің аралық иесі моллюскілерді ол үшін балық өсіретін көлшелерде мезгіл-мезгіл құрғату, химиялық реактивтерді пайдалану керек. Хлорды немесе сөндірілген ізбесті пайдалану керек. Бұл әдіс тоғанмен суды жіберген соң, тоғанның ылғал тобына сеуіп шығамыз. Сондай-ақ пайдалы әдістің бірі хлорофос 0,1 -1,0 % ерітіндісі болып есептеледі.

4. Биологиялық әдіс өте тиімді. Ол үшін тоғанға қара амурды жіберу керек. Ол былқылдақденелерді жеп, биологиялық милоятордың қызметін орындайды.

5. Торлы қоқыс жинағышты жинау керек.

24

ІІІ Қорытынды.

Осы жұмысымды қорытындылап кетсем. Біріншіден паразит құрттар адам денсаулығы үшін өте қауіпті ауруларды туғызады, оған немқұрайлы қарауға болмайды. Себебі: бұл жерде адамның денсаулығы жөнінде сөз қозғалады. Ал халық мемлекеттің негізгі байлығы, ал балалар ертеңгі Қазақстанның болашағы. Екіншіден паразит құрттар барлық жерде кездеседі. Қазақстан мемлекетінің басты байлығы – адам.біз қазақстан мемлекетінің азаматы, болашағы болғандықтан біз денсаулығымызды сақтап , паразит құрттардан әрдайым сақтанып жүруміз керек.

Мен біздің ауданымызда жиі кездеметін паразит құрттарды зерттеп , олардың түрлерін , тудыратын ауруларын , кездесу жилігін анықтап , оларды зерттедім. Менің зертеуім бойынша біздің ауданымызда 2002-2006 жылдар аралығында 431 адам ауырғаны анықталды. Сонда олардың 421 жас бала екені, ал 10 ересек адам ауратынын анықтадым. Осы көрсеткіште көрсетілгендей 98,6% бала ауыратыны көрсетілген.

Сонда паразит құрттардан көбіне жас балалар зардап шегетіні көрсетіліп тұр. Әрине бұл бізге қуанышты жайт емес, себебі балалар Қазақстанның болашағы емес пе!

Паразит құрттардан балалар зардап шекпеу үшін менің ойымша біз ол үшін төмендегі шараларды қолдануымыз керек:

• 
  әрдайым мектеп оқушыларының даярлық тобынан бастап , бесінші сынып аралығындағы балаларға паразит құрттар жайында лекция оқып отыру
  
• 
  жыл сайын балаларды медициналық тексерістен өткізу
  
• 
  шала піскен ет пен балық етін жемеуге тырысу
  
• 
  қайнатылмаған суды ішпеу
  
• 
  әрдайым ас алдында қолды иіс сабынмен жуу
  
• 
  төсек орынды үтікпен үтіктеу
  
• 
  мектеп бағдарламасында берілген 7 сынып биологиясында паразит құрттарға толығырақ тоқталу
  
• 
  қоқыс маңайында жүрген ит пен мысықты үйге алмау, ал алсаңыз міндетті түрде тексерту
  
• 
  егер балық ішінен құрт шықса ешқешен да оны мысыққа бермеу
  

Қазіргі кезде Қазақстан мемлекеті көптеген дәрежеге жетуде. Біз 15 жыл ішінде тәуелсездігімізді алып , өзіміздің конституциямызды қабылдап , БҰҰ –на кіріп, ал енді 50 мемлекет қатарына кіруге ұмтылудамыз. Осы 50 мемлекет қатарына кіру үшін бізге денсаулығы мықты, білімді азамат керек. Сондықтанда біз жеке бас гигиенасын ұстап, денсаулығымызға көңіл бөлуіміз керек. Қазақ халқы «Денсаулық - зор байлық» дегендей, мен ғылыми жобамды осы мақалмен аяқтағым келеді.

25
Пайдаланған әдебиеттер
1. Заяц Р.Г. «Основы общей и медицинской паразитологии»

-М.,Феникс (2002 жыл 117 бет)

2. ЯтусевичА.И.,РасковскаяИ.В, КапличВ.М. «Ветеринария и

медицинская паразитология» –М.,Медицинская литература,

(2001. 42 бет)

3. ГенисД.Е. «Медицинская паразитология»-М., Медицина, (1979жыл

76-130 бет)

4. К.Жүнісова., М.Шаймарданова., Қайыров Қ., «Зоология сабақтары» -А.,Мектеп,(1981жыл 148-152 бет)

5. ТельЛ.З., ДаленовЕ.Д., «Валеология»-Астана(2003жыл 111-115 бет)

6. Дейнека И.Я., «Эхинококкоз человека», М: Медицина., (1968 жыл)

26
Жетекшінің сын- пікірі
Биология пәнінен алған білімді жетек ете отырып ,қосымша әдебиеттерді іздену арқылы еңбек иесі Мұқышова Айзада жұмысты толық орындаған. Ол орысша жиналған материалдарды дұрыс аудара отырып тиімді жерлерін теріп, паразит құрттардың адам денсаулығы үшін өте зиянды түрлерін зерттеп, олардың дамуын жәнек адамға қалай берілетіндігін толық мәнін аша білген.

Адам денсаулығы әрқашан бірінші орында екенін жете түсінген жеткіншек мәселені өз тұрғысынан зерттеген. Ауданның СЭС мекемесімен тығыз жұмыс істеп, материалдарды қорытындылап, анализдеп, саралап берген. Диаграммалар, кестелер мен графиктерді құру арқылы біздің ауданда жиі кезесетін паразит құрттарды терең зерттеген. Олармен күресу жолдарын айтып, мектеп ішінде оқушыларды тазалыққа шақырып әртүрлі іс-шаралар жүргізген.

Бұл жұмыс оңайлықпен берілген жоқ. Себебі жұмыстың мәнін ашу үшін медицина жағынан хабардар болу керек, әрі іздеген материалдардың барлығы орысша ғана кездескен. Оның өзінде біздің аудандық кітапханаларда ешбір әдебиет табылмайды. Бірнеше рет Көкшетауға барып әдебиеттерді оқи отыра , оның еңбегі зая кетпеді.

Жасынан бастап елдің қамын, елдің денсаулығын ойлаған баланың алда күтері мол жетістіктер екені сөзсіз.