Жоспар: І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім саясаттану пәні Ғылыми аппараты Саясат теориясының негізгі әдістемесі ІІІ. Қорытынды ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Кіріспе
жүктеу/скачать 47.09 Kb.
|
1 2
саясат бож|
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті БӨЖ
Тақырыбы: Саясат - саясат теориясын зерттеудің нысаны ретінде. Пәні, ғылыми аппараты, саясат теориясының әдістемесі
Қабылдаған:Асильбекова Балжан Орындаған:Жарылхасын Шұғыла Тобы:ЖФЗ-211 Түркістан,2024 Жоспар: І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім 1)Саясаттану пәні 2)Ғылыми аппараты 3)Саясат теориясының негізгі әдістемесі ІІІ. Қорытынды ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Кіріспе Саясаттану ғылымын зерттеген ерте ғасыр дәуірі ғалымдарының бірі Платонның негізгі саяси еңбектері «Мемлекет», «Заңдар» трактаттары және «Саясаткер» диалогы. Платонның ең әйгілі диалогы – «Республика». Ол нақты мемлекет формаларының цикліне қарсы саяси утопияны сипаттайды. Бұл ережелер жалпы философиялық көзқарастардан қайтарылады. Платонның пікірінше, екі дүние бар: идеялар әлемі және заттар әлемі. Кез келген нәрсе өз идеясының көрінісі ғана, ол оған ұмтыла алады, бірақ оған ешқашан жете алмайды. Философ заттардың өзін емес, идеяларды зерттеуі керек. Бұл мемлекетке де қатысты.Платон мемлекеттік формалардың циклін сипаттайды, бірақ олардың барлығы жетілмеген, тек олар заттар әлемінде бар болғандықтан ғана, саясаттың идеалды формасы оларға қарсы тұрады. «Мемлекеттегі» саяси идеялар Платонның айтуы бойынша: Мемлекеттің пайда болуы әбден орынды: еңбек бөлінісі адамдар арасындағы айырбасқа әкеледі, ал айырбас егер сіз бірге тұрсаңыз ыңғайлы. Платонның утопиясының негізінде еңбек бөлінісі идеясы жатыр. Идеялар әлемінде бәрі дұрыс емес. Еңбек бөлінісі кәсіптердің әрқайсысында әртүрлі ізгіліктердің қажеттілігін тудырады. Бастапқыда бұл фермердің, құрылысшының және тоқымашының қасиеттері Платонның ойы бойынша олар азық-түлік, үй және киім-кешек қажеттіліктерінен туындайды. Содан кейін полис мемлекетінің өсуімен басқа мемлекеттермен қақтығыстар туындап, жауынгерлердің кәсіби қоғамы қалыптасады. Сонымен, қазірдің өзінде екі сынып бар: өндірушілер мен жауынгерлер. Ал үшіншісі, билеуші-философтар мемлекеттік формалардың айналымына жол бермеу үшін ең жақсы заңдарды жасайды - Сократтың «білетіндер билігіне» ұқсастық. Сонымен Платонның саяси идеалы – мемлекеттің тұрақтылығы. Оның тұрақты болуы үшін қоғамда тұрақтылық керек, әркім өз ісімен айналысады – бұл әділеттілік. Меншіктердің теңсіздігі де қалыпты жағдай, өйткені саясаттың бақыты үшін жеке адамның бақыты ештеңені білдірмейді. Ежелгі Грекиядағы кең көлемдегі саяси-құқықтық түсініктердің қалыптасуы Перикл, Пифагор, Гераклит, Демокрит және софистердің есімдерімен байланысты. Құқық, саясат, мемлекет туралы ілімдер Сократтың, Платонның, Ксенофонттың еңбектерінен айқын көрінеді. Орта ғасырларда басқа аймақтарда, әсіресе Еуропада саяси білімдердің дамуы біраз қиындықтар кешті. Еуропада бұл кезеңнің саяси тұжырымдары діни сипатта болды. Бұның басты себебі:христиан шіркеуі билік үшін кұресте үстемдік көрсетіп, зорлық-зомбылық жасап, халықты діни соғыстарға ұшыратты. Ғылым христиан, кейін католик дінінің қызметшісіне айналып қарқынды дами алмады. Қоғамның осындай саяси жүйесін насихаттаушылар Ұлы Василий, Иоан Златоуст, Григорий Нисский,Ориген христиандық әлеуметтік-саяси идеяларының «әкелері» және «ұстаздары» деп аталды. «Билік жүйесінен басқа барлық адамдар өмірдің бишаралары»деген көзқарас қалыптасты. Орта ғасырдағы ойшылдардың ішінде Фома Аквинский ерекше орын алады. Басты еңбегі – “Теологияның жиынтығы”. Фома Аквинский: «заң - белгілі мақсатқа сәйкес тиісті тәртіпті айқындаушы ереже», адам үшін бұл ереже «рахат» деп түсінді. Фома билік құдайдан туындайды деп тұжырымдайды. Ал «Құдай жауыздықтың емес, қайырымдылықтың көзі, сол себепті билікті құрайтындардың бәрі мейірімділіктен туындайды, Құдайдан шығады, ал жамандықтың бәрінің шығу тегі адамдардан» деп түсіндіреді Аквинат.Фома монархияны жақтады, оның ойынша, саяси монархия шіркеуге, папаға емес, заңға сүйенеді. Келесі құдайшыл ойшыл орта ғасырлық Мартин Лютер (1483-1546). Оның еңбектерінде әртүрлі таптардың наразылығы көрініс тапты, олар: серілік құрушылар, қала тұрғындары, князьдар мен төменгі дін иелері өкілдері арасындағы келіспеушіліктер Римдік-католик дініне қарама-қарсы Лютер адам және оның зайырлы өмірі негізінен күнәлі деп қаралмауы тиіс екендігін дәлелдеуге тырысты. Ол адам мен құдай арасындағы шіркеу мен дін иелерінің жарастырушылық ролін теріске шығарды. Лютер өзінің міндетін алғашқы христиандыққа қайта оралу деп есептеді, бірақ бұл жолды тек дін саласында жүргізуді уағыздады. Лютердің саяси іліміндегі негізгі тезис – екі әлемнің болуы. Христианшыл Лютердің пікірі бойынша, адам бір мезгілде екі әлемде: рухани (аспандағы) және нәрселік (жердегі) әлемде өмір сүреді.Саяси білімдер дамуының ерекше маңызды кезеңі – Қайта өрлеу дәуірі. Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси - әлеуметтік ғылымдардағы жарқын жұлдыздардың біріне италиялық Никколо Макиавелли жатады. Оның саясатқа байланысты шығармалары: “Тақсыр”(«Государь»), “Соғыс өнері”, “Флоренцияның тарихы”. Макиавелли діни саясатқа қарсы шықты. Шындықтың белгісі – сенім емес, тәжірибе деп білді. «Адамдар мен қоғамның өмірі, тағдыры құдайдан» деп күтіп отырмай, саяси ойды, саясатты қоғамдағы мәселелерді шешуге бейімдеу керек. Адамдардың өмірін жақсарту үшін «елді басқаруға қабілеті бар билік, мемлекет ұйымдастыру керек» – деп түсініп осы мақсатқа жеткізетін әртүрлі әдіс-тәсілдерді көрсетті. Макиавелли саяси ғылымның мәнін, қызметін, мақсатын айқындауға жол ашты. Макиавеллидің шығармаларында саяси ойдың басқа да көптеген мәселелері зерттелді. Мысалы, табиғат жағдайының адамдардың мінез-құлқына әсері, мемлекетті басқару түрлерінің алмасу заңдылықтары туралы бағалы пікір айтты. Макиавелли халық пен меншік иелерінің арасындағы мүдделердің қарама-қайшылығын көрсетті. «Адамдар табиғатынан жауыздықпен жаралған, саясатпен айналысушы ең алдымен осыны ескеруі қажет» деп есептеді. Италиялық ғалым бір орталықтан басқарылатын мемлекетті жақтады. Оған мемлекеттің тұтастығын әлсіретіп күйрететіннің бәрі жат, жамандық болып көрінді. Алауыздықтың, бақталастықтың себебі болатын дворяндар мен шіркеуге қарсы болды. Макиавелли мемлекетті негізгі екі түрге: монархия мен республикаға бөліп, “Тит Ливидің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар”атты еңбегінде республиканы монархиядан жоғары қояды. Ең ұтымдысы - республика: билікте халық өкілдері, ақсүйектер мен сайланбалы мемлекет басшысы болуы керектігін көрсетті. Макиавеллидің пікірі бойынша республикада еркіндік пен теңдікті жеңіл жүзеге асыруға болады. Макиавеллидің көптеген ой-пікірлерінің ішіндегі саяси білімдер дамуына қосқан үлкен үлесі – саяси мәселелерді діни, жалпы этикалық - философиялық көзқарастан ажыратып, бөлек сала ретінде түсіндіріп саяси ғылымды біздің қазіргідей түсінуімізге жол ашуы. Макиавеллиден кейінгі кезеңде саяси ғылымның дамуы тәжірибе мен ғылыми көзқарасқа негізделді. Нәтижесінде саяси салаға мыңдаған ғалымдар, ойшылдар өздерінің ой-пікірлерін, идеяларын, тұжырымдамаларын ұсынды, жаңа жағдайларға бейімделген институттар пайда болады. Саяси зерттеулердің даму нәтижесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында саясаттану өз алдына жеке пән болып қалыптасты. 1857 жылы АҚШ-тың Колумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профессор Фрэнсис Либер “Тарих және саясаттану” кафедрасын ашты. Яғни, саясаттану ғылымы тарихта алғашқы рет академиялық пән мәртебесін алды. Осы колледжде 1880 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. Саясаттанудың қоғам өміріндегі рөлінің өсуіне байланысты 1880 жылы АҚШ-та “Саяси ғылымдар” атты журнал шықты. 1872 жылы АҚШ-тағы сияқты Францияда да мемлекеттік аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы АҚШ-та «Саяси және әлеуметтік ғылымдар» академиясы, 1903 жылы «Америкалық саяси ұйымдар ассоциациясы» құрылды. Қазіргі кезде осы ассоциацияның құрамында бірнеше бөлімдері, мыңдаған мүшелері бар. ХХ ғасырдың басында саясаттану жеке академиялық пән ретінде толық бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып, толық қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басшылығымен 1949 жылы құрылған «Саяси ғылымдар халықаралық ассоциациясының» қосқан үлесі жоғары. Сөйтіп, саяси ғылым халықаралық статусқа ие болды. Бүгінгі таңда Америка, Еуропа, шығыс елдерінің барлық жоғары оқу орындарында саясаттану жеке пән ретінде барлық факультеттерде міндетті түрде оқытылады, ал әлемнің ең ірі университеттері саясаттанушы мамандарын дайыдайды. Мысалы, АҚШ-та саясаттануға мамандандырылған 30-ға жуық сала бойынша білім беріледі. Көптеген өркениетті елдерде бұл ғылымның қолданбалы түрінің қалыптасуы кең өріс алған.Бұрынғы Кеңес өкіметі саясаттануға «халыққа қарсы», «буржуазиялық ғылым» деп айдар тағып, оқытпаған болатын. Кеңес өкіметі шын мәніндегі саяси сауатты мамандар даярлауға мүдделі болмады, себебі мемлекеттің саяси билігінің өзі демократиялық (халықтық) емес болатын. Қазақстанда саясаттану пәні 1991 жылдан бастап оқу орындары бағдарламасына енгізілді. Қазір Қазақстанның барлық жоғары оқу орындарында бұл ғылым жеке пән ретінде оқытылуда. 2.Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алады. Ол саясатпен тығыз байланысты және саясаттың, саяси институттар мен барлык саясат әлемінің мәнін түсініп-білуге мүмкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі мәселесі — билік, ал мазмұны — билік үшін күрес және билікті жүргізу. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332—1406) адамның басқа жан- жануарлардан ерекшелігі — ол билік үшін күреседі деген екен. Билік адамзат қоғамымен бірге пайда болады және оның даму барысында бола бермек. Ол ең алдымен коғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Онсыз барлык, катысушы адамдарды біртұтас ерікке бағындыру қиын. Билік адамдар арасындағы қарым-қатынастарды, адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси институттар арасындағы қатынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның тұтастығы мен бірлігін қолдау үшін керек. Әдетте, "билік" деген сөз әр түрлі мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына, объектісіне байланысты былай етіп бөледі: ата-аналар билігі, мемлекеттік, экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, әскери, рухани билік және т.т. Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің ең басты түріне жатады. Биліктің басқа түрлерімен салыстарғанда саяси биліктің мынадай ерекшеліктері бар: оның өктемдік сипаты (ол басқа биліктерден жоғары тұрады, оның шешімдерін қалғандары орындайды), оның бүкіл қоғамның атынан билік жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың ерекше тобының болуы, оның көпшілік адамдардың мүддесін козғауы, басқа мекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс тәртібін белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана алуы және т.б. Саяси билік бар жерде теңсіздік бар. Мұнда біреулер билік етуге құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Ол үшін саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Оған жататындар: Экономикалық күш. Қандай саяси билік болмасын оған каржы-қаражат керек. Мысалы, сайлау науқанын өткізу үшін ондаған миллион ақша жұмсалады. Мемлекет тарапынан бөлінген қаражат жетіспегендіктен шет елдерде үміткерлер жеке бай адамдардың, бірлестіктердің көмегіне сүйенеді. Экономикалық қорға қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа да материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы қазба байлықтары және т.б. кіреді. Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді. Ондай рөлді ең алдымен оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол қызметтерді аткаратын, көптеген жеңілдіктермен пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған жататындар: әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура және т.т. Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси қайраткерлер кім теледидарды бақыласа, сол бүкіл елді бақылай алады деп санайды. Шынында да, олардың мүмкіншіліктері мол. Ақпарат құралдарымен қатар билікті жүргізуде информацилық қордың да маңызы зор. Білім мен ғылыми мағлұматты алу, оларды тарату бүгінгі танда алдыңғы қатарлы орындарға шығуда. Кейбір ғалымдардың (жапондықтардың) айтуынша, информация кімнің қолында болса, XXI ғасырда билік соның қолында болады дейді. Саяси билік әлеуметтік институттар арқылы жұмыс істейді. Ол ұйымдар, мекемелер, техникалық, информациялык, адамдық жайттар, қоғамдық катынастарды ұйымдастыру мен реттеуді қамтамасыз ететін ережелер аркылы іске асады. 3.Саяси жүйе - билікті жүргізуші әлеуметтік топтар, таптар, ұйымдар мен мемлекеттер арасындағы өзара қатынастарды реттейтін, қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер мен институттар жиынтығы. Оның негізгі элементтеріне мемлекет, саяси партиялар, дін орындары, қоғамдық-саяси ұйымдар және т.б. жатады. Саяси жүйелердің жіктелуі Саяси жүйелердің жіктелуі жөнінде ғалымдар арасында ортақ пікір жоқ. Саяси жүйені жіктеу зерттеушілер таңдаған өлшемге байланысты. Саяси жүйені жіктеудің ең кең тараған түрі, оның саяси тәртібіне қарай тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық деп бөлінуі. Француз саясаттанушысы Ж.Блондель саяси жүйені басқарудың мазмұны мен түрлеріне сай оны 5 түрге бөледі: либералдық демократия. Ол саяси, мемлекеттік шешімдерді қабылдағанда меншікке иелік етуі, жекешілдік, еркіндік сияқты құндылықтарды басшылыққа алады; коммунистік жүйе. Ол әлеуметтік игілікті тең белуге бағдар ұстайды; дәстүрлі саяси жүйе. Ол ат төбеліндей ақсүйектердің саяси және экономикалық үстемдігіне негізделеді; Дамып келе жатқан елдерде қалыптаса бастаған саяси жүйе. Онда авторитарлық басқару белең алады; авторитарлы-консервативтік жүйе. Онда әлеуметтік және экономикалық теңсіздік сақталады, халықтың саяси билікке қатысуына шек қойылады. Г.Алмонд саяси мәдениет деңгейі мен құндылықтар жүйесінің негізінде саяси жүйені: ағылшын-американдық, құрылықтық-еуропалық, жарым- жартылай индустрияланған, тоталитарлық деп жіктейді. Саяси жүйенің ағылшын-американдық түрі ондағы саяси мәдениеттің бірыңғайлылығымен, біртектілігімен сипатталады. Құрлықтық-еуропалық саяси жүйенің саяси мәдениеті, ұстанатын құндылықтары әр түрлі келеді. Жарым-жартылай индустрияланған саяси жүйеге аралас мәдениет тән. Тоталитарлық саяси жүйеде саяси мәдениеттің таптық сипаты бар. Қоғамның саяси жүйесі Қоғамның саяси жүйесі Елдің саяси қызметіне қатысып, саяси билікті жүзеге асыратын саяси институттардың, ұйымдардың, топтар мен жекелеген адамдардың жиынтығы. Бұл барлық органдары бар мемлекет; қызметтерінде айқын саяси бағыты бар партиялар мен қоғамдық ұйымдар, қатаң саяси реңкі болмаса да, мемлекеттің саясатына манызды әсер ете алатын, (кәсіподак, кооперативтік, діни және т.б.) қоғамдық, ұйымдар, сондай-ақ өскелен ұрпакты тәрбиелеу мен білім беруді (мектеп, институт, театр) жүзеге асыратын барлық мекемелер. Кейбір саясаттанушылар қоғамның саяси жүйесіне заңға енгізілген идеялар, принциптер, идеологиялар моральды, сондай-ақ саяси мақсатты көздеген жекелеген адамдардын қызметін қосады. Саяси жетекші; саяси көшбасшы Саяси жетекші; саяси көшбасшы (ағылш. political leader) - мемлекеттің, саяси партияның, коғамдық ұйымның жетекшісі; саясат, мемлекеттік қызмет саласында ықпал етуге қабілетті тұлға. Саяси режим, саяси тәртігі Саяси режим, саяси тәртігі (lang-en|political regime) Экономикалық және мемлекеттік билікті (демократия, тоталитаризм, авторитаризм және т.б.) жүзеге асыру тәсілдері мен құралдарынын жиынтығы. Саяси қатер, саяси тәуекелдік Саяси қатер, саяси тәуекелдік (ағылш. political rick) Әскери әрекеттер, үлттық меншіктендіру, тәркілеу, шектеу енгізу және эмбаргомен байланысты кредиттік тәуекел. Саяси баспана Саяси баспана (ағылш. political asylum) Халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған нормаларының негізінде, Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасының заңнамаларына және Ережесіне сәйкес, Қазақстанның шетелдік азаматтарға және азаматтығы жоқ адамдарға саяси баспана беруі. Азаматтық алған және немесе тұрып жатқан елде қоғамдық-саяси қызметі, нәсілі немесе ұлты, діни нанымдары үшін қудалаудан немесе қудалаудың құрбаны болудын шын қаупінен баспана іздеуші немесе қорғауды қажет ететін, сондай-ақ халықаралық құқықтын нормаларында көзделген адам құқықтары бұзылған жағдайда тұлғаларға және олардың отбасы мүшелеріне саяси баспана беріледі. Саяси жүйенің міндеттері: а) əлеуметтік қызығушылықтар мен үстемдік ететін институттардың өзара əрекетін орталықтандыру; б) қоғам мүшелерінің қызығушылықтарын тасымалдау жəне оларды қоғамдасты қызығушылықтарымен келістіру; в) саяси жетекшілік; г) қоғамның бүтіндігін сақтау үшін қоғамның саяси күштерін біріктіру; д) қоғамда қабылданған жəне басым идеалдарға бағытталған саяси қатынастардың белсенді қатысушыларының əлеуметтік базаларын кеңейту; Саяси жүйенің басты қызметтері: а) қоғамның даму бағдарламасын, мақсатын анықтау; б) алға қойған мақсаттарға жету үшін ресурстарды мобилизациялау; в) ортақ мақсаттар мен құндылықтарды насихаттау арқылы қоғамның барлық элементтерін біріктіру; г) индивидтерді саяси əлеуметтендіру; қоғамның барлық мүшелерін қатысуға тарту; д) олардың қызығушылықтарын артикуляциялау; е) нормаларды (заңдарды) дайындау; оларды орындау мен сақтауды қадағалау; Саяси жүйелердің жіктелуі. Түріне қарай қоғам дəстүрлі, модернизацияланған жəне тоталитарлық болып бөлінеді (Р. Арон, У. Ростоу жəне т.б.). Ортамен өзара əрекеті бойынша - ашық жəне жабық болып бөлінеді. Саяси мəдениеті бойынша жəне оның билікті ұйымдастыру формаларында көрінуіне орай - ағылшын-американдық, континенталды- европалық, индустрияға дейінгі жəне жартылай индустриалды, тоталитарлық болып бөлінеді (Г. Алмонд). Саяси тəртіп бойынша - тоталитарлық, авторитарлық, демократиялық (тəжірибеде бірде бір тəртіп таза күйінде болмайды). Саяси жүйенің демократиялық түрі мыналармен сипатталады: а) саяси əрекетке қатысушылардың əлеуметтік базаларын кеңейтумен, олардың құқығы мен еркін қамтамасыз етумен, жоғарғы өмір сүру деңгейімен, орта кластың басым рөлімен; б) саяси бəсекелестікпен, саясатқа қатысудың жарыстық түрімен жəне басқарудың көп партиялықтүрімен, билікті жүзеге асыруда биліктің институттарының жəне көптеген адамдардың қатысуымен; в) халық еркін парламент арқылы білдірумен, заң шығару органдарының сайлануымен жəне олардың төмен жақтан жоғарыға дейін есеп беруімен; г) азшылықтың құқығы мен қызығушылықтарын сыйлай отырып, саяси шешімдерді көпшіліктің қабылдауымен; д) дамыған азаматтық қоғаммен, бұқаралық қоғамдық бірлестіктер мен одақтардың құрылуымен; е) демократиялық саяси мəдениетімен, пікірлердің, көзқарастардың алуан түрлілігімен, ашықтығымен. Саяси жүйенің тоталитарлы («totalis» - лат. «толық, барлық, бүтін») түрі былайша сипатталады: а) бір көшбасшының немесе адамдардың шағын тобының (хунта) қолында биліктің гиперорталықтануы; б) билік басында бір ғана көшбасшысы болатын, қатаң тəртібі бар бірпартиялы негіздегі билік құрылымының механизмі; в) барлық саяси институттар мен билік құрылымының басқарушы партия мен оның көшбасшысына міндетті бағынуы; г) барлық қоғамдық өмірді (экономика, мэдениет, білім, медицина жəне т.б.) бір орталықтан тотальді бақылау, реттеу, плюрализмнің, оппозицияның барлық түрлерін жою, азаматтардың жеке өміріне қол сүғу; д) қоғамға бір ғана ресми идеологияны мойындату, басқаша ойлауды жаншу, тотальді саяси бақылау, бұқаралық ақпарат құралдарындағы цензура; е) əлеуметтік-саяси демагогия; Саяси жүйенің авторитарлық түрі: а) саяси шешімдерді қабылдаудың бірегей орталығында саяси биліктің толықтығының концентрациясы; б) орындаушы биліктің құзырының неғұрлым кеңеюі; в) үкіметтік емес партиялар мен қозғалыстардың шектелген саяси қатысуы; г) билікті бақылаусыз қолдану жəне халықтың барлық қабатының мінез- құлқын бақылау; д) номенклатуралық қағиданы тарату, яғни жоғарғы билік еркі бойынша барлық деңгейдегі басқарушы, жетекші мамандарды орналастыру жəне ауыстыру. Жалпы алып қарастырғанда, саяси жүйенің авторитарлық түрінде атрибут ретінде биліктің орталықтануы, оппозициялық партиялар мен ұйымдардың іс- əрекетін шектеу, азаматтардың құқығы мен еркін шектеу болады. 4. Мемлекеттік (саяси-құқықтық) режимнің түсінігі дегеніміз – қоғамдағы мемлекеттік билікті іс жүзіне асыру жолдарының әдістерінің жиынтығы. Саяси режимде көпшілік, бірақ олар демократиялық (консервативтік, либералдық) және антидемократиялық (диспотиялық, тоталитарлық, авторитарлық, расистік) режимдер қалпында белгіленеді. Мұнда мемлекетті бөлудегі негізгі ерекшелік сол белгі бойынша адам мен азаматтың құқығы мен бостандығының кепілдік деңгейі, сонымен бірге мемлекеттік билікті іс жүзіне асырудағы демократизм мен әдісі, яғни мемлекеттік билікті қалыптастыру мен тексеру процесіне халықтың қатысуындағы белсенділігі мен белсенді еместігін көрсетуші. Антидемократиялық режим – монархиялық, сондай-ақ республикалық басқару нысанында белгіленуі мүмкін. Олар мынадай белгілерімен сипатталады: толық түрде мемлекетті, яғни қоғам өмірінің барлық аясын: экономиканы, саясатты, идеологияны, әлеуметтікті, мәдени ұлттық құрылымдарды тексеруге тырысады; мемлекеттік билікті шексіз бір ортаға біріккен билік түрінде, шын мәніндегі бір өкілдіктегі органға не бірнеше органға біріктіру; бар өкілетті органдардың шын мәніндегі биліктің және органдар жүйесінде жоғары тұратын мемлекеттік биліктің атқару органдары жоқ, сол сияқты жазалау және әскери ұйымдар жоқ; барлық қоғамдық ұйымдарды мемлекеттендіру (кәсіподақты, жастар ұйымын, спорттық, т.б.); шын мәнінде жеке адамдарды субъективті құқықтарынан айыру, формалды түрде, тіпті конституцияда да жариялануы мүмкін. Авторитаризм – демократиялық емес саяси режимдерге тән билік жүйесі, мемлекеттік биліктің бір адамның не органның қолына жиналуымен, негізгі саяси бостандықты тежеуімен, қысым жасауымен (сөз, басылым, жиналыс, т.б.), саяси оппозицияны басуымен сипатталады. Басқару әдістерінің үйлесуімен байланысты бір қалыпты авторитарлық режимнің түрін өзгертуге мүмкіндік бар, классикалық диктатураның демократиялық белгісін формалды түрде сақтау, дегенмен оның террорсыз және қуғын-сүргінсіз. Тоталитаризм – саяси режим ретінде, абсалютті (тоталды) түрде, әр адамның әр түрлі өмірінің жан-жақтарын және барлық қоғамды тұтасымен бақылауға негізделген. Оның негізінің маңызды жағына авторитарлық режимнің шектен шығатын көрінісіне биліктің бәрін қамтуға бәрін тексеруге тырысуы. Ақырғы шектегі антидемократиялық режимге жататындары – тирания және деспотия, сонымен бірге фашизм, расизм, апартеид, сегерегация. Тоталитарлық режимнің бір нысанына, әскери немес төңкерістің нәтижесінде пайда болған – клика не хунта. Демократиялық режим – жеке адамның дұрыс өмір сүріп, барыншы толық дамуын қамтамасыз етуге керек. Мұндағы саяси режимде азаматтардың құқығы мен бостандығы тек мойындалып қоймай, кепілдік беріледі, қамтамасыз етіледі және халықтың қатысуымен құрылған мемлекеттік органда-рымен тікелей және өкілеттік демократияның көмегімен қорғалады. Демократиялық режим мынадай белгілерге тән: жеке адамға экономикалық деңгейде бостандық беру, себебі ондай жағдай қоғамның материалдық жақсылығын құрайды; шын мәніндегі азаматтардың құқығы мен бостандығына кепілдік береді, олардың мемлекеттің саясаты туралы өз пікірлерін айтуға, белсенді түрде мәдени және басқадай қоғамдық ұйымдарға қатынасуға мүмкіндігі; ел тұрғындарының мемлекеттік билікке тікелей ықпал ететін тиімді жүйе құруы; жеке адамның бассыздық пен заңсыздықтан қорғалғандығы, себебі, оның құқығы тұрақты құқық қорғау органдарының қарамағында; биліктің бір деңгейдегі, көпшілік пен азшылықтың мүдделерін қамтамасыз етуі. Мемлекеттік режим заңдарға негізделеді, жеке адамның және қоғамның объективтік қажеттілігін көрсетеді. жүктеу/скачать 47.09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2