Конспектісі Павлодар Лист утверждения методических указаний

Дәрістердің тірек

конспектісі

Кафедраның отырысында қарастырылған «__»_______________________2008ж.

№_____ хаттама

Кафедра меңгерушісі _____________ Ж.К.Нұрбекова

(қолы)
Факультеттің әдістемелік кеңесінде құпталған

«___»_______________2008ж. №____ хаттама

ӘК төрайымы _____________ А.З.Даутова

(қолы)

Маркетинг дегеніміз - нарыќ жаѓдайында µндірісті наќты бір т±тынушылардыњ наќты бір ќажеттіліктерін ќанаѓаттандыруѓа баѓыттайтын басќару концепциясы.

Маркетингілік ќызметтіњ єдістері:

• 
  ¤ндіріске ќатысты сыртќы ортаны тек нарыќќа ѓана емес, саяси,єлеуметтік,ьєдени жєне т.б. жаѓдайларѓа байланысты талдау. Талдау комерциялыќ табысќа жетлізетін немесе оѓан кедергі жасайтын факторларды аныќтауѓа м‰мкіндік береді. Талдау нєтижесінде ќоршаѓан орта мен оныњ м‰мкіндіктерін баѓалауѓа арналѓан мєліметтур ќоры ќ±рылады.
  
• 
  Наќты бір жєне жалпы т±тынушыѓа талдау жасау. Сатып алушардыњ демографиялыќ, экономикалыќ, єлеуметтік, географиялыќ жєне т.б. жаѓдайлары сонымен бірге біздіњ тауарѓа немесе бізге бєсекелі тауараѓа не болу ќажеттіліктері зерттеледі.
  
• 
  Ќазіргі бар тауарларды зерттеу болашаќ тауарларды жоспарлау, яѓни асортименттерімен кейбір параметрлерін, орау-буу (упаковка) т‰рлерін ескере отырып жања тауар жасау немесе ескі тауарды жањарту. Ескірген, пайда бермейтін тауарлар µндіріс пен нарыќтан алынып тасталынады.
  
• 
  Тауардыњ ќозѓалысы мен сатылуын, сонымен бірге таратудыњ µз тараптарын (д‰кен, ќойма, агенттіктер) жоспарлау.
  
• 
  Сатып алушыларѓа, агенттер мен сатушыларѓа баѓытталѓан єрт‰рлі материалдыќ стимулдар мен жарнама, жекелей сату, комерциялыќ емес шаралар арќылы тауарѓа с±ранысты ќалыптастыру жєне µткізуді стимулдау.
  
• 
  Ќойылатын тауардыњ баѓа ж‰йесі мен баѓалау дењгейлерін жоспарлайтын жєне баѓа, кредит, баѓаныњ т‰сіруі (скидка), технологияларын аныќтайтын баѓалау саясатын ќ±ру.
  

Ал енді маркетингтіњ аќпараттыќ аспектілерін ќарастырайыќ. Маркетингтік зерттеулер ж‰ргізгенде алѓашќы жєне 2-ші мєліметтерден алынѓан аќпарат пайдаланылады. Алѓашќы мєліметтер наќты бір маркетингтік мєселені шешу ‰шін ж‰ргізілген арнаулы маркетингтік зерттеулер нєтижесінде алынады. Соњѓы мєліметтер - наќты бір арнаулы зерттеулер нєтижесі емес.

Аќпараттыњ сыртќы кµзіне жатады:

• 
  халыќаралыќ ±йымдардыњ мєліметтері (халыќаралыќ валюта ќоры, Б¦¦);
  
• 
  Мемлекеттік органдардыњ каулылары, зањдары, н±сќаулары;
  
• 
  Мемлекеттік,саяси, ќоѓамдыќ ќайраткерлердіњ баяндамалары;
  
• 
  Ресми статистиканыњ, мерзіді басылымдардыњ мєліметтері;
  
• 
  Ѓылыми зерттеу нєтижелері.
  

1) Кµпшілікке ќол жетімді ресми жарияланѓан аќпарат.

2) Кµпшілікке мєлім болмайтын жекелей мекемелер шыѓаратын синдикативті аќпарат. Б±л аќпарат аќылы болады.

Синдикатты аќпараттыњ жетістігі: б±л аќпаратќа жазылушылар бірнешеу болѓандыќтан оныњ ќ±ны (баѓасы) ‰леске бµлінеді (долевая стоимость). Синдикативті аќпарат бірнеше рет жинаќталѓан кµп ењбекке негізделген, сондыќтан оныњ сапасы жоѓары болады.

Синдикативті аќпараттыњ кемшілігі: жазылушылар жинаќталѓан аќпаратќа ыќпал ете алмайды. Синдикативті мєлімет беруші жазылушы мен ±заќ мерзімді келісім-шартќа отырады (бір жылѓа). Синдикативті мєліметтерге осы саладаѓы бєсекелес фирмалар ќол жеткізе алады.

Интернет ресурстары маркетингтік зерттеу кезінде мына баѓыттарда пайдаланылады:

• 
  интернеттіњ іздеу серверлері мен каталогтарын пайдалану;
  
• 
  µз серверіње ќатысушыларѓа сауал ж‰ргізу;
  
• 
  телеконференциялардыњ нєтижесін пайдалану;
  
• 
  басќа серверлерде ж‰ргізілген сауалдардыњ мєліметтерін пайдалану.
  

Нарыќты зерттеу кезінде компанияныњ серверіне кім ќатынасатынын білу пайдалы.

Аќпарат кµздеріне єркімніњ ќолы жететіндіктен, ол аќпарат м±ќият ќадаѓаланып, жинаќталады, баѓаланады. Бірнеше аќпарат кµзін салыстырѓан соњ ќ±нды ќорытындыѓа келуге болады.

Интернет єлемдік аќпараттыќ ќоѓамнын ќалыптасуы мен дамуына к‰шті ыќпал етуде.

Интернет - текстіњ графикалыќ, аудио-бейне аќпаратпен ауысуды, территориялыќ жєне ±лттыќ шекараѓа ќарамай онлайн ќызметіне ќол жеткізетін акуќымды коммуникациялыќ технология. Б±л бизнес пен сауданыњ дамуын баќылауѓа тиімді ќ±рал. Интернеттіњ технологиялыќ м‰мкіндіктері єлемдік аќпарат ќоѓамыныњ тез дамуына жаѓдай жасайды. Оныњ дамуымен бірге бизнес пен маркетингті басќарудыњ єдістері де µзгеріледі.

Аудитория саны бойынша Интернетті дєст‰рлі БАЌ-пен салыстыруѓа болады. Сондыќтан, маркетингтік стратегия ќ±руда мына мєселені білу ќажет:

- Интернет пайдаланушылары маќсаттаѓы аудитория бола ала ма?

-Интернет арќылы оѓан ќол жеткізуге бола ма?

Интернеттегі маркетинг туралы жарияланымдардыњ басым кµпшілігі “Желіні” жарнамалауѓа арналѓан. Интернеттегі жарнама наќты бір т±тынушыѓа арналѓан, ‰немі “кµз алдыда”. Интернеттіњ мына маркетиніктік м‰мкіндіктерін ќарастыруѓа болады:

1.Нарыќты тану, аќпараттыќ маркетинг.

2.Товар µндіру немесе ќызмет кµрсету.

3.Ж‰зеге асыру (реализация).

4.Сервис немесе сатудан кейінгі іс-єрекет.

Қазіргі кезеңнің ерекшелігі басты ресурсы ақпарат болып табылатын ақпараттық экономикадағы үлкен көлемді материалдық және шикізат ресурстарын қолдануға негізделген индустриалды экономикаға көшу болып табылады. Әлеуметтік өмірдің барлық аспектілерінде алмастыру процесстері мен ақпаратты жасаудың маңыздылығын арттыру қазіргі кезең дамуының ең басты ауқымы болып табылады. Ақпарат глобальді, әрі адамзаттың сарқылмайтын ресурсына айналды.Ақпарат қағамның эволюциялық дамуының басты факторларының бірі болып келе жатыр. Бұл ауқымды зерттеушілер технологиялық және әлеуметтік революция екенін айта отырып, болшақ қоғамға "ақпараттық" деген атау береді. Ақпараттық қоғамның басты ерекше белгілері келесі:

• 
  глобальды ақпараттық кеңістік құру;
  
• 
  білім мен ақпарат нарығын капитал, еңбек және табиғат ресурстары нарықтарына қосымша өндіріс факторлары ретінде жасау және дамыту.
  
• 
  ақпараттың тауарға айналуы;
  
• 
  ақпараттық экономика;
  
• 
  қоғамның барлық мүшелерінің ақпаратты қажет етуінің жоғары деңгейі және халықтың басым бөлігінің қажеттілігін қанағаттандыру;
  
• 
  жоғарғы ақпараттық мәдениет;
  
• 
  тек қана жеке тұлғаның, қоғамдық топтардың және жалпы қоғамның ақпараттық қауіпсіздігімен шектелген ақпаратқа қоғамның әрбір мүшесінің жеңіл қол жеткзуі.
  

Қазіргі заман шарттарына сай бұл үрдіс маңызды саяси фактор алады. болып табылады және дамыған елдер үшін мемлекеттік саясатының негізі.

Ақпараттық қорларды қолдануға мүмкіндік беретін құралдар, үлгілер мен шарттар жиынтығы қоғамның ақпараттық потенциалын құрайды. Ақпаратты жіберу мен өңдеудің замандас құралдарын және үлгілерін өндіру өнеркәсіпті-технологиялық кешені ғана емес, сонымен қатар замандас ақпараттық технология базасында ақпараттық қызмет етуді қамтамасыз ететін, ғылыми-зерттеу, оқулық, әкімшілік, саудалық пен басқа ұйымдар желісі.

Ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығының маңызды компоненттері болып келеді:

• 
  техникалық және технологиялық құрастырушы - замандас ақпараттық жабдықтау, қуатты компьютерлер, дамыған компьютерлік желі мен оған сәйкес ақпаратты жөңдеу технологиясы;
  
• 
  нормативті-құқықтық құрастырушы - заңгерлік құжаттар: ақпараттық нарықта мәдениетті қарым қатынасты қамтамасыз ететін заңдар, қаулылар;
  
• 
  ақпараттық құрастырушы – керек ақпаратты табуға көмектесетін мәлімет-навигациялық құралдар мен құрылымдар;
  
• 
  ұйымдық құрастырушы – бұл ақпараттық өнімдер мен қызметтердің таратушылары мен өндірушілерілердің өзара әрекеттесетін мемлекеттік реттеу элементтері.
  

Ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығының бес секторын ерекшелеуге болады:

а) іскер ақпарат:

1) биржалық пен қаржылық ақпарат – бағалы қағаздардың кесулері, валюталық бағыттар, есептік ұтыс тігулер, тауар мен капитал нарығы, инвестициялар, бағалар. Жабдықтаушылары биржа мен қаржы ақпаратының арнайы қызметтері, брокерлік компаниялар, банктер болып келеді;

2) статистикалық ақпарат – динамика қатарлары, экономикалық, әлеуметтік, демография облысы бойынша болжамдық бағалар мен үлгілер. Жабдықтаушылары мемлекеттік қызметтер, компаниялар, консалтингтік фирмалар болып келеді;

3) экономика мен бизнес саласындағы іскер жаңалықтар, басшылар, байланыстар, қаржылық жағдай туралы; корпорациялар, фирмалар, компаниялар бойынша жұмыс бағыты мен оның өнімдері, бағалары туралы коммерциялық ақпарат. Жабдықтаушылар арнайы ақпараттық қызметтер болады;

б) мамандарға арналған ақпарат:

1) кәсіпшілік ақпарат – заңгерлерге, дәрігерлерге, фармацевтерге, оқытушыларға, инженерлерге, геологтарға, метеорологтарға және т.б. арналған ақпарат пен арнайы деректер;

2) ғылыми-техниаклық ақпарат – адам қызмет сфераларында және өндіріс салаларында табиғи, техникалық пен қоғамдық ғылымдар облысындағы құжаттық, библиографиялық, рефераттық және мәліметтік ақпарат;

3) бірінші қайнар көздеріне рұқсат ету – кітапханалар мен арнайы қызметтер арқылы ақпарат көздеріне рұқсат ұйымы, бірінші қайнар көздерді түрлі формаларда кітапхана арасындағы абонемент бойынша алу мүмкіндігі;

в) тұтынушылық ақпарат:

1) жаңалықтар мен әдебиет – энциклопедиялар, анықтамалар, электрондық журналдар, пресса агенттіктері мен жаңалықтар қызметтер ақпараттары;

2) тұтынушылық ақпарат – көлік кестесі, қонақ үйлерінде орын мен билеттерді тіркеу, тауар мен қызметтерді тапсыру, банктік операциялар мен т.б.;

3) көңіл жадыратын ақпарат – ойындар, телетекстер, видеотекстер;

г) білім қызметтері – білімнің барлық формалары мен деңгейлерін қосады: мектепке дейінгі, мектепкі, мамандырылған, орташа мамандырылған, жоғарғы, квалификацияны жоғарлату мен қайта дайындау. Ақпараттық өнім компьютерлік немесе компьютерлік емес түрде көрсетілуі мүмкін: оқулықтар, үлгілік өңдеулер, практикумдар, дамытушы компьютерлік ойындар, компьютерлік үйрету оқулары мен бақылау жүйелері, оқыту үлгілері мен т.б.;

д) қамтамасыз ететін ақпараттық жүйелер мен құралдар:

1) бағдарламалық өнімдер – түрлі біліммен бағдарламалық кешендер – компьютерді кәсіпқой пайдаланушыдан компьютерді аз білетін пайдаланушыға дейін: жүйелік бағдарламалық қамтамасыз ету, жалпы хабар болу бағдарламалары, бұйымның нақты облысында функцияны шығру бойынша, математикалық үлгілермен типтік есептерді шығару бойынша және т.б. қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз ету;

2) техникалық құралдар - компьютерлер, телекоммуникациялық жабдықтау, оргтехника, ілеспелі материалдар и жинақтаушылар;

3) ақпараттық жүйе мен технологияларды жүргізу мен өңдеу – ақпараттық ағымдарды табу мақсатымен ұйымды тексеру, концептуалды ақпараттық үлгілерді өңдеу, бағдарламалық комплекстің құрылымын өңдеу, деректер базасын тудыру мен жүргізу;

4) ақпараттық өнеркәсіптің түрлі аспектілері бойынша кеңсу – қандай ақпараттық техникаға ие болу, кәсіпшілік қызмет орындау үшін, қандай бағдарламалық қамтамасыз ету керек, ақпараттық жүйе керек пе және қандай, өз қызметін қандай ақпараттық технология базасында ұйымдастыру жөн және т.б.;

5) ақпараттың қайнар көздерін дайындау – берілген тақырып, облыс, құбылыс пен т.б. бойынша деректер базасын құру.

Ақпараттық нарық түрлі концепциялары мен оның инфрақұрылымына сәйкес көзқарастарға қарамастан өмір сүреді және дамиды, сондықтан сауда мен делдалдылық қана емес, сонымен бірге өндіріс ұғылатын ақпараттық өнім мен қызметтер бизнесі туралы айтуға болады.

Қазіргі заманғы қоғамды ақпараттық деп атайды. Байланыс пен есептеуіш машина құралдарының кеңінен таралуы ақпаратты бұрынғы кезде ойға да келмеген көлемде және жылдамдықпен жинауға, сақтауға, өңдеуге және жіберуге мүмкіндік берді. Ақпараттық технологияларға бола адамның өндірістік және өндірістік емес қызметі, оның күнделікті араласу ортасы әлемдік өркениет негізінде жиналған рухани байлық, білім және тәжірибені жинау арқылы шексіз кеңейіп келеді, ал экономиканың өзі ең төменгі деңейінде материалдық игіліктерді өндіру ретінде, ал ең жоғары деңгейінде ақпараттық өнімдер мен қызмет көрсетулерді жасау мен тарату ретінде сипатталады.

Ақпараттық қызмет көрсетулер мен өнімдерді өндіру жаңа ақпараттық технологияларды – есептеуіш машина құралдары мен байланыс негізінде ақпаратты қазіргі заманғы жинау, сақтау және ұсыну әдістерін қолдану арқылы әрі қарай сату (тарату) мақсатымен жеке бір салаға айналды.

Адам өмір сүретін әлем әр түрлі материалдық және материалдық емес объектілерден және де олардың байланыстары мен өзара қарым-қатынастарынан тұрады. Сезім мүшелері, приборлар арқылы танылатын қоршаған ортаның фактілері мәліметтер деп аталады, ал ол нақты бір тапсырманы шешер уақытында ақпаратқа айналады.Тапсырманың шешімін табу негізінде жүйелендірілген, нақты немесе тексерістен өткен, заңдар, теориялар және басқа да көзқарастар мен ой пікірлер жиындары түрінде жалпыланған жаңа білім пайда болады. Алда бұл білімдер басқа бір тапсырманы шешу үшін немесе алдыңғы тапсырманы нақтылау үшін қажет мәліметтер қатарына кіруі мүмкін.

«Мәліметтер», «ақпараттар» және «білімдер» түсініктері әрдайым бір-біріне ұқсағанымен, олардың өзара айырмашылықтары бар. Бұл жердегі ең басты айырмашылық ақпарат пен мәліметтер арасында болуы мүмкін. Егер мәліметтер жеке өзі процесстер мен көріністедің азды-көпті объективтік сипаттамалары болатын болса, онда оның ақпаратқа айналуы шешілуі қажет проблеманың ерекшелігіне байланысты. Сондай-ақ белгілі бір сұраққа жауап беретін ақпарат болып табылатын мәліметтер басқа бір жағдайларда ақпараттық жүктелмес еді. Сәйкесінше, ақпарат белгілі бір сұраққа қатысыты анақталмаушылықты тыятын мәліметтер болып табылады.

Мәліметтер ақпаратқа нақты бір проблеманы шешу кезінде ғана, яғни оларды қолдану барысында айналатынын есекре отырып, ақпарат емес мәліметтер сауда-саттық заты немесе тауар бола алады. Бірақта теория мен тәжірибеде тамырын терең жайған «ақпарат-тауар» сөз тіркесін қолдануға қарсы келуге болмайтыны анық, себебі ақпаратты тауар ретінде елестету мүмкіндігі жоқ шығарылмайды және оған қатаң тиым салындбайды, ақпараттық бизнес пен маркетингті ұйымдастыруға басты талапты ашық белгілемейді: ақпаратты тауар ретінде коммерциялық таратуының жетістігі, ең алдымен, тұтынушыларға ұсынылған мәләметтер оларға қандай дәрежеде ақпарарат болып табылатынына байланысты.

Мәліметтердің ақпараттандырылу дәрежесі ынталандыратын сұраққа қаншалықты толық және тиімді (уақыт, күш-қуат және қаржы жұмсау жағынан) жауап беру мүмкіндігіне байланысты. Ақпараттандырылу мәліметтердің мазмұнына байланысты, яғни мәліметтердегі қажетті мағлұматтар мен фактілердің маңыздылығына және олардың көрсету түріне байланысты, себебі ол нарық бағасы мен тұтыну құндылығына әсер етеді.

Мәліміттер нақты фактілердің көрінісі бола отырып, өздері материалды емес (идеалды) салаға жатады. Бірақ та олар қандай да бір материалдық айналудан тыс өмір сүре алмайды, сондай-ақ олар – жиі басқа мәліметтермен қосылып - тек жай ғана белгілі бір тасмалдаушыларда (мысалы, қағаз және электронды) болмайды, сонымен бірге белгілі бір формаларда – мәтіндер, кестелер, сызбалар және т. б. - құрылымдастырылады. Бұл формалар мәліметтер өндірушісінің қандай да бір ақпараттық моделін тікелей іске асырады – нақты пәндік сала жайында және нақты қандай мәліметтерді және оны қандай түрде барабар көрсете алатын көріністер жиыны. Мәліметтердің ақпаратқа айналуы оны тұтынушының (пайдаланушының) өзінің ақпараттық моделі негізінде жүзеге асырылады.

Мәліметтер олардың болашақ тұтынушылардың өздерімен генерацияланған жағдайда (мысалы, зерттеушімен ғылыми эксперименттер жүргізген кезде) өндіруші мен тұтынушының ақпараттық модельдері әрине сәйкес келеді, ал мәліметтер алдын ала өзінің аса жоғары ақпараттық түрінде көрсетілген. Егер мәліметтер тауар ретінде қарастырылса, онда тұтынушы ақпараттық өнімдеріне – ары қарай тарату мақсатымен мәліметті өндірушілермен ұйымдастырылған мәліметтер жинағына тап болады. Ақпараттық өнімнің немесе онда мәліметтерді көрсету түрінің құрылымы, өз кезегінде, анықтама бойынша тұтынушының ақпараттық моделінен өзгеше болып табылатын оны өндірушінің кейбір ақапараттық моделін іске асырады.

Өндіруші мен пайдаланушылардың ақпараттық моделдерінің сәйкес келмеуі, ең алдымен, пайдаланушыға ақпараттық өнімдегі мәліметтермен салыстырғанда олар басқа көлемде және өзгеше құрылымда қажеттілігінен байқалынады. Осының салдарынан қажетті ақпаратты іздеу тиімділігі төмендейді, сондықтан пайдаланушы ақпараттық өнімдерден мәліметтерді алып шығуда және оларды қойылған сұрақтарға жарайтын жауап үшін бір ақпараттық массивке біріктіруде бір талай маңдай терін төгуі қажет.

Жаңа ақпараттық технологиялар дәстүрлі технологиялардан қарағанда пайдаланушыға тек қана ақпараттық өнімді емес, сонымен қатар оған қол жеткізу құраладарымен (іздеу, өңдеу, көрсету және т. б. құраладары) қамсыздандыруды алдын алады. Бұл құралдар пайдаланушыға құрамында ақпараттық өнімдер іске асырылған копьютерлік файлдардың тек мазмұнын ғана көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар пайдаланушылардың қажеттіліктеріне сай келетін көлемде және форматта ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Идеалды жағадайда қол жеткізу құралдары пайдаланушының қажеттілігіне сәйкес, ол қай жерде болмасын, ақпараттық өнімдерді пайдаланушыға ақпаратты іздеу және көрсету мүмкіндіктерімен қамтамассыз ету керек. Мұндай мүмкіндіктер дәстүрлі түрде ақпараттық қызмет көрсету түсінігімен байланысты.

Ақпараттық қызмет көрсету кең мағынада пайдаланушыға ақпараттық өнімдерді ұсынудан тұрады. Ақпараттық қызмет көрсетулерді шектелген мағынасында жаңа ақпараттық технологиялар арқылы алынатын қызмет көрсетулер ретінде қарастыруға болады.

Қазіргі заманғы ақпараттық қызмет көрсетулердің пайда болуы ақпараттық өнімдерге сұранысты ұлғайтты, себебі мәліметтерді ұсынуды даралауға, оның белгілі бір пайдаланушылардың жеке қажеттіліктеріне жақындауына ат салысты және сол арқылы өндіруші мен пайдаланушылардың ақпараттық моделдерін жақандата түсті. Сонымен қатар пайдаланушыға ақпараттық өнімнің барлығын түгелдей қамтып алу қажет емес, ал бұл өз кезегінде нақты алынған ақпаратты арзандатады.

Ақпараттық қызмет ақпараттық өнімсіз өмір сүре алмайтыны айдан анық. Және ақпараттық өнім де оған сәйкес ақпараттық қызметтерсіз бола алмайды. Қолда бар өнімге қандай да бір басқа қызмет көрсетудің қосымшасы пайдаланушыға арналған мәліметтерді көрсету пішіндерінің өзгеруіне және соның негізінде алдыңғысына ұқсас және дәл сондай мәліметтерден тұратынына қарамастан, ақпараттандыру деңгейі өзгеше жаңа өнімнің пайда болуына алып келеді.

Сонымен, жаңа ақпараттық технологиялар арқылы жасалатын және таратылатын басты тауар АӨҚҚ (ақпараттық өнімдер мен қызмет көрсетулер) болып табылады. Бірегей болса да мәліметтердің өз бетінше бар болуы коммерциялық жетістікке ие болатынына кепілдік бермейді, егер пайдаланушы оларды толық қолайлы түрде ала аламаса.
4 тақырып. Нарықтың ақпараттық өнімі

Ақапарат инфрақұрылым мен өндірістің барлық саласына айтарлықтай әсерін тигізеді; ақпараттық қоғамның нарықтық механизімінің іс әрекетінде оны индустриалды нарық дәуірінен еркшелейтін жаңа келбетке ие болып жатыр. Осы уақытқа шейін тек жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік мүмкіндіктер сияқты ресурстарды ғана ерекшелуде. Индустриядан кейінгі өркениет экономикалық өсудің маңызды факторы болып келе жатқан ақпаратты олармен бірге бір қатарға қояды.

Дамыған елдерде ақапараттық қызметтің маңызды бөлігі соңғы екі он жылдық ішінде нарықтық қатынастар ретінде қарастырылған және қызмет көрсету, іске асыру, нарықтық қатынастардың дамуы бойынша нарықтық инфроқұрылымның маңызды элементтерінің бірі ретінде, сондай-ақ ерекше тауарлар мен қызмет көрсетулер ұсынылатын нарықтың жеке мамандандырылған секторы ретінде қарастырылады.

Нарықтық экономикада тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіретін тәуелсіз, дербес өндірушілер, сонымен қатар «ғылым-техника-өндіріс-өтім -тұтыну» цикілін үздіксіз қаматамассыз ететіндердің барлығы ақпаратқа ие болмай нарықта тиімді жұмыс істей алмайды. Кәсіпкерге өндірушілер, пайдаланушылар, жабдықтаушы, бағалар, тауар нарығы мен капитал нарықтарының жайы, елдегі және әлемдегі жалпы экономикалық және саяси жағдай, экономиканың ұзақ уақыт даму тенденциясы, ғылым мен техника дамуының болашағы, шаруашылықтың құқықтық шарттары және т. б. жайлы ақпарат қажет. Осыған байланысты қызмет көрсетулердің маңызды бөлігі іскерлік ақпарат саласына жататын ақпараттық нарықты талдау керек.

Қазіргі заманғы ақпараттық нарыққа өзара қарым қатынасты үш обылыс жатады:

• 
  ақпарат;
  
• 
  электронды келісімдер;
  
• 
  электронды коммуникациялар.
  

Электронды келісім нарығы (операциялар, транзакциялар) қонақ үйлердегі орындар мен билеттерді, тапсырыстарды, тауарлар мен қызмет көрсетулерді сату және айырбастау, банктік және есеп айырысу операцияларын резервтеу жүйесін қамтиды.

Электронды коммуникациялар нарығында қазіргі заманғы байланыс құралдары мен адамдар қарым-қатынасының әртүрлі жүйелерін қарастыруға болады: мәліметтерді жіберу желілерін, электронды почтаны, телеконференцияларды, хабарландырулар мен бюллетендердің элетронды тақталарын, мәліметтер қорына алыс сұхбаттық қол жеткізуінің желілері мен жүйелерін және т. б.

Әлемдік ақпарат нарығында келесі басты секторлар қарастырылады:іскерлік ақпарат секторы, мамандарға арналған ақпарат секторы, тұтынушылық ақпарат секторы. Кәсіпкерге үш сектордың барлығынан да ақпарат қажет, бірақ қызметінің жетістігі өз уақытында іскерлік ақпаратты қолданумен анықталады.

Іскерлік ақпарат секторы келесі түрлер және дерекнамалар ретінде көрсетілген:

• 
  биржалық және қаржы ақпараты (бағалы қағаздардың бағасын белгілеу, валюта курсы, есеп ставкалары, тауарлар және капиталдар нарығы, инвестициялар, бағалар жайлы ақпарат). Мұндай ақпараттың коммерциялық бағалығын қамтамассыз ететін басты факторына оның толық болуы, нақтылығы және жылдамдылығы жатады;
  
• 
  экномикалық және статистикалық ақпарат (сандық экономикалық, демографиялық және әлеуметтік ақпарат). Оның маңыздылығы тұтынушының бұл ақпаратқа қол жеткізе алуында (жасырын емес болуы) көрінеді;
  
• 
  коммерциялық ақпарат – салалар, кәсіпорындар және олардың жауапты қызметкерлі жайлы мекен-жай-реквизитті мәліметтер( қызмет бағыты, шығарылатын тауардың ассортименті, бағалар және т. б.жайлы мәліметтерді қоса алғанда). Ақпараттың тауарлық бағалығын анықтайтын басты фактор болып мәліметтердің толық болуы мен нақтылығы (болып жатқан өзгерістерге сәйкес келуі) табылады;
  
• 
  әр түрлі әлеуметтік топардың өкілдерін,әсіресе кәсіпкерлерді қызықтыратын саясаттық, экономикалық, әскери және басқа да хабарлар. Бұл жердегі жетістіктің басты факторы болып болжамдардың жылдамылығы, нақтылығы және сенімділігі табылады.
  

Тұтынушылық (тұрмыстық- әлеуметтік және сервистік) ақпарат секторы адамдардың жеке қажеттіліктерін қаматмассыз етуге арналған.

Жаңа технологияларды қолданудың нәтижесі пайдаланушыға ақпараттық өнімдер негізінде ақпараттық қызмет түрінде оны қызықтыратын мәліметтерді беру болып табылады. Және де мәліметтер кез келген түрде көрсетілген, кез келген ақпаратты және компьютерлік өңдеу жасауға болатын оқиғалар, жазу немесе инструкция ретінде анықталады.Өндірушілерімен ары қарай тарату мақсатында құрастырылған мәліметтер жинағы ақпараттық өнім немесе заттық және заттық емес түрде өмір сүре алатын ақпараттық қыземттің өнімі деп аталады. Ақпараттық өнімдерге алгоритмдар, қолданбалы бағдарламалар пакеті, мәліметтер қоры, ақпараттық қызмет көрсетулер жатады.

Ақпаратты басқа тауарлардан түбегейлі айыратын ақпараттық өнімнің басты ерекшеліктері келесілер:

• 
  ақпарат қолдану барысында жоғалмайды, ол бірнеше рет қолданыла береді. Ақпараттық өнім өзінің ішіндегі ақпарат неше рет қолданғанына қарамастан оны сақтайды;
  
• 
  ақпараттың өнім уақыты келе өзіндік «рухани тозуға» тап болады.Ақапарат қолдану барысында тозбайтындықтан, беретін білімнің актуалдылығы төмендеген сайын ол өзінің бағалылығын жоғалатады.
  
• 
  ақпараттық тауарлар мен қызмет көрсетулердің әр тұтынушыларына ақпаратты берудің әртүрлі әдістері ыңғайлы болып табылады, ал ақпараттық өнімді тұтыну үшін бірталай күш жұмсау керек. Бұл жерде ақпараттың мекен-жайлық қасиеті көрінеді;
  
• 
  ақпаратты өндіру материалды тауарларды өндіруден қарағанда тираждауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда бірталай шығындарда қажет етеді. Белгі бір ақпараттық өнімді көшіру, әрине оны өндіруден қарағанда арзанырақ шығады. Ақпараттық өнімнің бұл қасиеті - өндірудің ауырлығы және тираждаудың қатыстық қарапайымдылығы – ақпараттық қызметтің саласы шегінде жеке меншік құқығын анықтаумен байланысты көптеген проблемалар тудырады.
  

Әрине, коммерциялық өнімдерді өндірушілер өздерінің моделдерінде пайдаланушыларды қызықтыратын пәндік облысы жайлы көз қарастарын да қарастырады. Әйтседе өндірушілер мен пайдаланушылардың моделдері ешқашан бірдей болуы мүмкін емес, себебі пайдаланушылар нақты ақпараттық моделдерде өздеріне қажетті ақпараттар жайлы тұманды көзқарастарын (айқын немесе жасырын түрде) білдіре қоймайды, ал бұл өз кезегінде өнімнің концепциясында осы көзқарастарды ескеруге бөгет болады.

Өндіруші мен пайдаланушылардың ақпараттық моделдерінің сәйкес келмеуі, ең алдымен, пайдаланушыға ақпараттық өнімдегі мәліметтермен салыстырғанда олар басқа көлемде және өзгеше құрылымда қажеттілігінен көрінеді. Дәстүрлі ақпараттық технологиялар кезінде мұндай сәйкес келмеуліктер кәдімгі жағдай болып саналады.

Жаңа ақпараттық технологиялар дәстүрлі технологиялардан қарағанда пайдаланушыға тек қана ақпараттық өнімді емес, сонымен қатар оған қол жеткізу құраладарымен (іздеу, өңдеу, көрсету және т. б. құраладары) қамсыздандыруды алдын алады. Бұл құралдар пайдаланушыға құрамында ақпараттық өнімдер іске асырылған копьютерлік файлдардың тек мазмұнын ғана көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар пайдаланушылардың қажеттіліктеріне сай келетін көлемде және форматта ақпаратты алуға мүмкіндік береді.

Идеалды жағадайда қол жеткізу құралдары пайдаланушының қажеттілігіне сәйкес, ол қай жерде болмасын, ақпараттық өнімдерді пайдаланушыға ақпаратты іздеу және көрсету мүмкіндіктерімен қамтамассыз ету керек. Мұндай мүмкіндіктер дәстүрлі түрде ақпараттық қызмет көрсету түсінігімен байланысты.

Ақпараттық қызмет көрсетулердің пайда болуы ақпараттық өнімдерге сұранысты ұлғайтты, себебі мәліметтерді ұсынуды даралауға, оның белгілі бір пайдаланушылардың жеке қажеттіліктеріне жақындауына ат салысты және сол арқылы өндіруші мен пайдаланушылардың ақпараттық моделдерін жақандата түсті. Сонымен қатар пайдаланушыға ақпараттық өнімнің барлығын түгелдей қамтып алу қажет емес, ал бұл өз кезегінде нақты алынған ақпаратты арзандатады. Сонымен ақпараттық қызмет көрсету ақпараттық өніммен қатар жаңа ақпараттық технологиялардың маңызды сипаттамасы болып табылады.

Ақпараттық қызмет көрсетулер мәліметтердің компьютерлік немесе компьютерлік емес нұсқасы бар болған кезде ғана пайда болады.

Мәлімттер қоры – байланысты мәліметтер жиыны, оларды ұйымдастыру ережелері мәліметтерді жалпы суреттеу, сақтау және манАӨҚКляциялау принциптеріне негізделеді.

Мәліметтер қоры ақпараттық қызмет көрсетулерді сәйкес қызметтермен дайындау барысында дерекнама және өзінше жартылай фабрикат болып табылады. Мәліметтер қоры, олар олай аталмағанымен, компьютерлік кезеңге дейін кітапханаларда, архивтерде, қорларда, анықтама бюролрында және осыларға ұқсас басқа да ұйымдарда болды. Оларда оқиғалар,құбылыстар, объектілер, процесстер, басылымдарда және т. б. туралы мәліметтер сақталады. Компьютерлердің пайда болуымен сақталынатын міліметтер қорының көлемі айтарлықтай ұлғайды және сәйкесінше ақпараттық қызмет көрсету кеңістігі кеңейді.

Адамдар қор мен өнімдердің дәстүрлі түрлерін қолданғанда, ақпараттық қорлардың қайда болуын, олар қанша тұратынын, кімдер ие болатынын, кімдер мұқтаж болатынын және олар қаншалықты қолайлы екенін білу керек. Егер ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығы болса, онда осы сұрақтарға жауап алуға мүмкін.

Ақпараттық өнімдер мен қызметтердің нарығы (ақпараттық нарық) – сауда негізінде ой еңбек өнімдернің саудасы бойынша ұйымдық, заңға сүйінген және экономикалық қарым қатынастардың жүйесі.

50-ші жылдардың ортасынан бастап ақпараттық қызметтердің тұрақты нарығын құру. Ақпараттық қызметтердің негізгі жабдықтаушылары академиялық, кәсіпшілік пен ғылыми-техникалық қоғамдар, мемлекеттік мекемелер мен оқу орындардың ақпараттық қызметтері болып келеді. Негізгі тұтынушылар – ғылым мен техника облысындағы ғалымдар мен мамандар.

60-шы жылдардың басында ақпараттық қызметтердің нарығымен бірге электрондық өңдеу мен ақпаратты жіберу қызметтер нарығы құрыла бастады.

60-шы жылдардың ортасынан бастап 70-ші жылдардың ортасына дейін компьютерлік техниканы кең енгізу нәтижесінде, ақпараттық қызметтердің маңызды түрі білімнің алуан салары бойынша, әр түрлі ақпарат түрлерін қамтитын деректер базасы болып келеді.

70-ші жылдардың ортасынан бастап деректер жіберудің ұлттық және глобальды желілер құруымен бастап, ақпараттық қызметтердің бастаушы түрі деректер базасының пайдаланушылардан жойылған сұхбаттық ақпарат іздеуі болып табылады.

80-ші жылдарда ақпараттық өнеркәсіп қоғамның экономикалық және әлеуметтік өміріне ықпал етеді.

80-ші жылдардың ортасына дейін ақпараттық қызметтер нарығында басқа елдердің маңызды алшакпен АҚШ елі алдыңғы орынға ие болатын. Мемлекеттік саясат нарықтың рөлін жоғарлату мен мемлекеттің рөлін қысқартуға ыңғайын тапқан болатын. 80-ші жылдардың ортасынан бастап Жапония мен Батыс Еуропа елдері мемлекеттік сектор басымдылығымен барлық ақпарат өнеркәсібі экономиканың аралас міңезі арқасында АҚШ елін қуып жетті. Қазіргі кезде ақпараттық нарықта АҚШ Жапония мен басқа елдердің ақпараттық қызметтердің өсу темпінен қалу байқалады, сондықтан АҚШ үкіметі ғылыми-техникалық коммуникация жүйесінің қосымша қаржылау мен мемлекеттік реттеуді өсу жағына мемлекеттік саясатты түзету мен бірқатар шараларды қолдану.

Ақпараттық нарық айқын өнім мен қызметтер, баға, шарттар мен механизмдер құрылымымен мінезделеді. Материалды-заттай формада болатын жай тауар саудасынан, мұнда затты сату мен айырбастау сапасында ақпараттық жүйелер, ақпараттық технологиялар, лицензиялар, патенттер, тауарлық белгілер, ноу-хау, инженерлі-техникалық қызметтер, түрлі түрдегі ақпарат пен тағы басқа ақпараттық қорлар.

Замандас қоғамда ақпараттық қызмет көрсету үшін ақпараттың негізгі қайнары деректер базасы болып келеді. Олар өзінде жабдықтаушылар мен тұтынушылардың ақпараттық қызметтерін, олардың арасындағы байланыс пен қарым-қатынасын, ақпараттық қызметтердің сату мен сатып алу шарты мен тәртібін интегралдау.

Ақпараттық өнімдер мен қызметтердің жабдықтаушылары болуы мүмкін:

• 
  деректер базасы жасалатын және сақталатын, сонымен қатар онда ақпараттың тұрақты қорлану мен жөңделу орталықтары;
  
• 
  түрлі деректер базасы негізінде ақпаратты жіктейтін орталықтар;
  
• 
  телекоммуникация мен деректер жіберу қызметтері;
  
• 
  нақты сала қызметінде жобалау, жоспарлау, талдау үшін ақпараттың қайда өтуін арнайы қызметтер, мысалы консалтингтік фирмалар, банктер, биржалар;
  
• 
  коммерциялық фирмалар;
  
• 
  ақпараттық брокерлер.
  

Байланыстағы ақпарат өзінің уникалды қасиеттерімен қор мен өнім сияқты танылмайды. Біріншіден, ақпаратқа меншіктік принципі өңделмеген. Өзіндік мағынасы бойынша екілік мағынаны білдіреді – қоғамдық және меншік, өйткені ақпаратты бір пайдаланушы қолданылуын, оның басқа немесе басқалармен қолдануына әсер етпейді. Ақпараттық өнімнің өзіндік қолдануунда салынған білімдер ұзақ кезең аралығында құпия түрінде сақталуы мүмкін емес. Ақпараттық өнімдер басқа өнімдерге қарағанда өндірушінің өнеркәсібі мен тұтынуы иелігінен айырылмайды. Сатушы тауардан айырылмайды, ал сатып алғаннан кейін оған рұқсат алып, оны пайдаланушылар арасында таратады. Қазіргі уақытқа дейін тарату үшін экономикалық шек қоюмен қоғам мен жеке қолдану үшін ақпарат қажеттігі туралы шешілмеген сұрақ қала береді.

Екіншіден, принципте барлық материалды өнімдерге белгілі «шығындалу» қасиеті жоқ. Ақпараттың ерекшелігі басқарудың айнымалы құралдарының бөлігі немесе қор сияқты және біруақытта оның бөліктері негізгі құралдары мағынасында қолданылады. Бұл пайдаланушыларға қызмет көрсету құнын анықтау мен ақпараттық өнімдерді қолдану кезінде анықталған қиыншылықтарды тудырады.

Үшіншіден, интеллектуалды өнімдерді сатқанда, оған жататын ақпараттық та, ақпараттың құнының бағасына тіреледі. Бірақ берілген проблема әлі шешілмеген. Түрлі өнімдерді өндіргенде қолданылатын «құн-баға» арақатынасы ақпараттық өнімдердің өмірлік циклдің динамикалық өзгеруінен, әрқашан да бір мағыналы шешім болады. Материалдық өндірістен қарағанда ақпараттық қызмет мағыналы, бірақ біржайлық шығындарды қажет етеді және сол уақытта ақпаратты тарату пайдаланушымен арзанға келеді.

Төртіншіден, тұтынушылық тауардан қарағанда ақпараттық өнімдер нарығында маңыздысы қосылған құнмен қосымша қызмет пен өнімдерді көрсету мен өңдеу көмегімен, олардың арасында шектеу шарттары болып келеді. Дайындалмаған пайдаланушы үшін дамыған меню жүйесін жөңдеу, спецификалық үрдістерге қызмет көрсету, қосымша ақпаратты өңдеу және т.б. туралы сөз болу керек.

Бесіншіден, ақпараттық өнімнің өмір сүрген бағалар ақпараттың бағалығын өлшеуге бермейді. Қазіргі уақытқа дейін ақпараттың өлшеуіштері мен өлшемдері, мысалы бит, хаттама саны, жазба мен т.б. өңделмеген, ақпараттың материалды түрін көрсету үшін ғана жарайды және оның бағалығына тәуелді емес. Содан басқа, ақпараттық қамтамасыз ету эффектілігін анықтайтын ортақ критерийлері жоқ болуы.

Бағдарламалық қамтамасыз ету мен техникалық даму өнімнің бағасы туралы сұрағы сату мен сатып алу негізінде нормалар мен калькуляция негізінде қойылатын тіркелген бағадан пайдаланушылар мен өндірушілердің келісім қатынасына өтуімен, нарықтық қатынастарды енгізу байланысымен ерекше қызығушылық пайда болды.

Ақпараттық-есептік қызметтерге баға белгілеуіне жол бар, икемді экономикалық әдіспен баға белгілеудің әкімшілік әдістерді ауыстыруға бағытталған. Берілген үлгі өндіруші мен пайдаланушының қызығушылығын баланстау мен бір жақтың басқа жаққа қатынасының басушылығын жоюға мүмкіндік береді деген мағына бар.

Пайдаланушылардың есеп шешуі бойынша ақпаратты-есептеуіш қызметтерге баға үлгісі (С) (1) формула көмегімен есептеледі:

, (1)

осында - есептеуіш, еңбекті және материалды қорлардың қажетті объективті шығындар;

Пайдаланушы сапаға сәйкес және мерзімде ақпаратты алып, өндірістің шығындары мен максималды кірісті жабу керек. Өз орында пайдаланушыға қызмет көрсетуі кешігуі тұтынушылық құнға әкеледі, нәтижесінде тауардың бағасы біріншіден төмен, бірақ оның құнынан жоғары болу керек. Басқа сөздермен ақпаратты мерзімде әкелуін бұзылуы мен мерзімінің жоғалуы пайдаланушымен төленеді.

Ақпараттық қызметтің теория мен практикасының дамуы, оған сәйкес техникалық, ұйымдық және экономикалық білімдерді шығару бойынша саудалық қатынастар интеллектуалдық еңбектің өніміне бағаның құрылуына түзетулерді енгізуге итермелейді.

Замандас практика бағдарламалық өнімдермен саудалау баға құнның ақшалай көрінісі мен шығындалған жалпы қажетті еңбектің жанама көрсеткіші болып келеді деген тұжырымды дұрыс емес екенін айтады. Бірдей функционалдық толтырулармен бағдарламалық өнімдер бағамен ерекшеленеді, кейде берілген ерекшелік тәртіпті құрайды. Құнды анықтағанда сату-сатып алу объектісінің ерекшелігі, пайдаланушы тапсыған өнімді басқаға ауыстыруын әкелетін шығындарға, ұқсастықтармен салыстырғанда сапасы көбірек, мерзімдік деңгейі мен қажеттілік айқындығына ерекше мағына береді. Интеллектуалдық өзіндіктің баға белгілеу факторлар тізімін қарастырғанда, бағдарламалық өнім қандай болуына өндірудің қандай да бір шығындар көрсеткіштерінің жоқ болуына көздейді.

Баға белгілеу үрдісі ірі диверсификациялық кәсіпорындар үшін анықталған пайдалылығы туу мен нарықта бәсекелестік жарысты туғызатын, өндіруші күштеріне сәйкес байланысты болады. Монопольды нарық шартында баға құрылымының механизмі монополистік пайда алуымен байланысты, бірақ ол тұрақты мен маңызды мінезінің (анау немесе мынау жаққа) құнынан ауытқуы мүмкін. Таза символикалық деңгейде бағасы құрастырылатын жалпыға ие болатын қолданбалы бағдарлама мысал бола алады.

Нарықтық экономика шартында негізгі заңы барлық тауарлар мен өнімдердің баға деңгейін анықтайтын құн заңы болып келеді. Бірақ бұл баға әрқашанда құнымен сәйкес келеді және өндірістің шығындары әрбір өнімнің баға шамасын міндетті түрде анықтайтының білдірмейді.

Бағдарламалық өнімдердің бағаның құрылуында кейбір қиыншылықтар пайда болады, сонымен келесі анықтамалармен түсіндіріледі.

Біріншіден, ақпараттың құны мен оның ішіндегі білімдері санмен өлшеуге өте қиынға түседі. Осыған байланысты нарықты талдау мен танысу үшін, ұсыныс пен сұраныстың қисығын салу қиын. Нақты бағдарламалық өнімнің құндылығын оны пайдаланушы қолданғаннан кейін ғана өлшеуге болады, онда оған деген сұраныс сатып алынатын өнімнің пайдалылығы (құндылығы) туралы пайдаланушыдан тәуелді болады. Берілген деректер үлкен түрлілігмен мінезделеді, өйткені жүйелендірілмеген, жұлынған, толмаған және де субъекті мәліметтерде негізделеді.

Екіншіден, бағдарламалық өнімдерді жасаудың шығындардың есеп айыру қиындығы жөңдеушілер мен пайдаланушылар үшін ерекше бағалылықты көрсететін практикалық опыт пен бірқалыпты навыктарды толтыруы болатын жаңа енгізулерді нақты технология рамкасында пайдаланушыларға арналады және қасында келе жатқан тауарға байланысты болады. Саудалық бағытпен бағдарламалық өнімдердің ерекшеліктерінің бірі оларды ішкі қолдануға емес, ал нарықта тарату үшін шығару. Осы көзқарастан тауар-өнімге қарым-қатынасы материалдық өнімді шығарудан айырмашылығы жоқ. Бірақ материалдық өнімді сатудан қарағанда, ақпараттық өнімдерді тарату техникалық, ұйымдық және экономикалық факторлардың байланысымен қиындық болуы мүмкін, сонымен бірге:

• 
  пайдаланушылардың дайын еместігі мен олардың аппараттық пен бағдарламалық орталары;
  
• 
  бағдарламалық өнімдерді жарнамалау мен сату дағдысының жоқ болуымен;
  
• 
  өнімнің алғашқы жоғары бағасымен және т.б.
  

Сондықтан құнның сандық анықтау қиындығы, тудыру мен жаю мінезі және де монопольды пайданы өзіне қосудың уақытша мінезі кәсіптік пен тұтынушылық тауарлардың қатарынан ақпараттық өнімдерді ерекшелейді.

Ақпараттық өнім экономикалық табиғаты көп ерекшеліктерге ие болатын спецификалық тауар болып келеді және бұл спецификалық тауардың айналымы құн заңына бағынады. Бұның қабылдауы құнының тұтыну кезінде басқа өнімдер мен қызметтерге тасымалдау мүмкіндігі қызмет етеді.

Тағы да маңызды ерекшелігін белгілеу керек. Оның мағынасы бағдарламалық өнімнің құны баяу құрылады, ол жоғары анықталмаған деңгейге ие, оның құрылуына тууына шығындар маңызды рөл атқарады, ал өндіру мен қайта өндіру емес. Өнімді тудыруына еңбектің шығындары әрбір бірлікке жеке емес, ал анықталған уақыт кезеңіне тудырған барлық жоба жиынтығына есептеледі. Өйткені шығындар бүтіндей ақталу керек, бұл бірлікпен сатқанда ақталуы керек екенін мағынасын бермейді.

Ақпараттық өнімдердің тауарлық айналымының тағы да бір ерекшелігін көрсету керек: оларды түрлі пайдаланушылармен көп рет қолдану мүмкіндігі. Осындай өнімнің бағасы пайдаланушылардың ортаны кеңейтуі тез төмендейді. Өндіруші өзінің өнімдерін қолданбауынан сақтау – санкцияланбаған көшірме мен тарату, өйткені иеленуші нәтижесінде жоғары кіріс пен потенциалдық пайдадан айырылуын сақтайды.

Бұл тағы да бір бағдарламалық өнімнің бағасына авторлық құқықпен ықпал етумен байланыстысұрақтар комплексі (қазіргі уақытқа дейін зерттелмеген). Бағдарламалық өнімдерге бағаны қалыптастыру құқықтық аспектілерді қысқаша қарастырамыз.

Материалдық өнімдер есептік техника, перифериялық құралдар мен т.б. патенттермен, тауарлық маркамен және құқықтық мемлекеттің басқа атрибуттарымен қорғалады. Көптеген дамыған елдерде ақпарат, интеллектуалдық меншікті қорғау туралы заңды қабылдау жекелік адамды түрлі қауіптен қорғайды. Монопольды жоғары бағалы түрде потенциалды пайдаларды алуына ұмтылу материалдық өнімді өндірушілерден жеңілдеу, өйткені меншік құқығы басқа өндірушілерден тартуды итермелеуге көмектеседі.

Материалдық емес өнімдер, сонымен бірге ақпараттық үшін санкцияланбаған көшіру мен тарату қаупі аса нақты және көбірек кезеседі. Өндірушілер өнімді тудырғанда олардың қолдануынан оң эффектілігінің көп үлесін алуын қамтамасыз етуіне тырысады. Осы үлесті үлкейтуге тырысуы мәдени немесе табиғи монополиялар – патенттер, сонымен бірге саудалық құпиялар, саудалық маркалар мен т.б. қолдануымен қамтамасыз етіледі. Өнімдер санкцияланбаған тарату мен көшіру кезінде монопольды жоғары бағамен таратылады, одан көбірек төмен жиірек, сондықтан өте жоғары пайданы алуды қамтамасыз етеді. Қарақшылық-кәсіпорындар өз өнімнің идентификациясына бағытталған мағыналы қорлар мен ғылыми-зерттеулік жұмыстардың уақытына, жарнамаға, тауарлық маркалар мен басқа шараларды қорғау шығындалмайды, ал бағдарламаларды тираждағағ ғана шығындар болады.

Баға құрылуы өндіруші мен пайдаланушылар өзара әрекетінің үрдісі қарастырады, бірақ соңғылары өнімнің бағалығын түрлі ұғынуымен, кейде өндірушінің авторлық құқықтарын қорғау қатынастарымен ерекшеленеді. Осыған байланысты өндірушілер жоғары пайданы алуға өзін потенциалдық жоғалудан қорғауға ұмтылады және бағаны құрғанда қауіптік қосымшаны жиі қолданылады. Бірақ қауіптік қосымша санкцияланбаған бағдарламаны қолдануды шектеуге бағытталған ұйымдық, технологиялық және құқықтық шараларды шығаруға сәйкес шығындармен жүреді.

Бағдарламалық өнімдерге бағаны қоюды шектеулігін қарастырайық. Бағаның төменгі шегі шығындар болып келеді, өйткені олар шығындармен айырбасталады. Бірақ бұл көрініс жақтан (яғни, өзіндік өндіріс) қарағанда бағдарламалық үлгілер мен құралдық орталарды әкелмеу, өнімді өзіндік талаптармен тудыру бойынша шығындары ақталады деген ой жататын оқиғалар әділетті болады. Бірақ берілген шығындардың шамасы мағыналы болуы мүмкін, сондықтан өндіруші бағаға келесі факторлармен байланысты жіберіп алған пайданы қосуға ұмтылады:

• 
  нарықта дербес әрекетті қабыл алмау (онан арғы тарату үшін, делдалдарға өнімді тапсыру);
  
• 
  пайдаланушыны келешек бәсекешіге айналдыру мүмкіндігі (сатып-алу келісім шартында айтылған, одан әрі даму мен тарату мүмкіншілігімен негіздік және аспаптық құралдарды сату);
  
• 
  санкцияланбаған көшіру мен тарату мүмкіндігі мен өнімді толтыру функционалдығын айту кезінде қауіптің өсуі.
  

Бағаның жоғарғы шегін құруға қиын, өйткені олар бірнеше көрсеткіштер болуы мүмкін. Бұл бірнеше факторларға байланысты. Біріншіден, өнімді қолдану нәтижесінде алатын пайдаланушы, өндіруші пайда өсімінің (экономдаудан, эффектіліктен) баға есеп айырудан шығады. Екіншіден, егер өндіруші ерекше емес бағдарламалық өнімді берсе, ал нарықта таратуды алатын және бірнеше өндірушілермен берілетін, онда нарықтың анықтамалық бағалары болады. Сондықтан өндіруші-бәсекешінің бағасы өзіндік ерекшелігі мен бағаның жоғарғы шегінің басқа тең шарттарында болады. Үшіншіден, пайдаланушы үшін басқа жақтардан мамандарды шақыру өнімнің өзіндік жөңделу мүмкіндігі ескертілмейді. Пайдаланушы үшін шектік бағасы жөңдеу мен қолдануға өзіндік шығындар шығады. Соңғы фактор интеллектуалдық жеке меншік туралы заңдары мен авторлық құқықтарын пайдаланушымен саналы түрде бұзумен байланысты. Егер пайдаланушы осындай жолмен жүрсе, онда сатып алу шығыны өнімді заң тәртібімен алуды салыстырғанда аз болады. Сондықтан өнім қорғаулылығының бағалау деңгейі баға белгілеудің маңызды критериі болып келеді.

Жоғары айтылғандарды жалпылай, алғашында ескерілмеген бағдарламалық өнімнің бағасының негізгі компоненттерін ерекшелейміз:

• 
  жоғалтып алған пайда мен онымен байланысты монополистік пайда;
  
• 
  жабдықтар, спецификация, технологиялық сызбалар, құжаттылықтар мен т.б. өту шығындары;
  
• 
  пайдаланушылар тобын кеңейту шамасымен бағаны төмендету мен тұтыну үрдісінде материалдық қанаудың жоқ болуы;
  
• 
  өнідрушілердің бәсекенің бар болуы мен болмауы (монополия немесе олигополия).
  

• 
  өнімді қолдану нәтижесінде пайдаланушының пайданың (экономдауы) өсімі;
  
• 
  бәсекешіден сәйкес өнімді алу құны;
  
• 
  өзіндік жөңдеудің шығындары. Пайдаланушы сол бағаларды қолданады, бірақ кері ретте;
  
• 
  өнімді жөңдеуге өзіндік шығындары немесе тауарлық марка мен патенттің жүруі;
  
• 
  басқа өндірушіден сатып алу жағдайында сәйкес өнімнің құны;
  
• 
  өнімді алу есебінен кірістің өсімі (немесе экономдауы);
  
• 
  интеллектуалдық қарақшылықтың құны.
  

Көп жағдайларда баға белгілеу пайдаланушы үшін өнім немесе қызметтің пайдалылығы (бағалығы) негізінде бағаны қою, не өндірістің шығындарында қиындайды. Біріншіден, баға пайдаланушы үшін өнімнің пайдалылығына (бағалығына) тәуелді болу керек. Сондықтан орташа пайдаланушыға өнім мен қызметтердің бағалығы мен пайдалылығы олардың өндірісінің шығындарынан жоғары болатын өте жоғары бағалар құрылуы керек, ал аз бағалығы бар өнімдерге шығындар шегінен тым жоғары баға қойылады. Өндірістің шығындарында болатын баға белгілеу өндіріс масштабында маңызды экономдауымен өнім өндірісі қосарланған және ақпараттық пайдалылығы көпжақты болғанда пайда болады.

1. 
   Аникеев С.П. Методика разработки плана маркетинга: Практическое руководство. - М., 1996.
   
2. 
   Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методология и практика. - М., 1998.
   
3. 
   Иванова Т.Е., Платова Т.В. Основы информационного маркетинга. - Ярославль, 1990.
   
4. 
   Майоров С.И. Информационный бизнес: коммерческое распространение и маркетинг. – М.: Финансы и статистика, 1993. - 128 с.
   
5. 
   Богданова E.JI. Информационный маркетинг: Учебное пособие. - СПб: Альфа, 2000.
   
6. 
   Маркетинг: Учебник / А.Н. Романов, Ю.Ю. Корлюгов, С.А. Красильников и др.; Под ред. А.Н. Романова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996. – 560 с.
   

1. 
   Гончарова К.П., Перерова П.П. Маркетинг инновационного процесса. – Киев, 1998.
   
2. 
   Данько Г.П. Управление маркетингом. - М., 1997.
   
3. 
   Диксон Л. Управление маркетингом. - М., 1998.
   
4. 
   Информатика: данные, технология, маркетинг. - М.: Финансы и статистика, 1991.
   
5. 
   Крылова Л.Д., Соколова М.М. Маркетинг. - М., 1996.
   
6. 
   Лазарева А.Г. Маркетинг информационных продуктов и услуг: Научно-аналитический обзор. - М.: ИНИОН, 1989.
   
7. 
   Линтон И. Маркетинг по базам данных. – Минск, 1998.
   
8. 
   Морозов Ю.В. Основы маркетинга: Учебное пособие. - М., 2000.
   
9. 
   Майоров С.И., Поляков Л.А. Маркетинг в информационной сфере. - М.: ВНИИПАС, 1989 – 42 с.
   
10. 
    Успенский И. Интернет как инструмент маркетинга. - СПб., 1999.
    
11. 
    Эванс Д. Р., Берман Б. Маркетинг: Пер. с англ. - М.: Экономика, 1990.
    
12. 
    Котлер Ф. Основы маркетинга: Пер. с англ. – М.: «Росинтэр», 1996. – 704 с.
    
13. 
    Бралиева Н.Б., Тимошенко В.Ф., Гагарина Н.Л. Информационные системы бизнеса. Учебное пособие для студентов экономических специальностей. – Алматы: РИК, 1994. – 120 с.