Көркем мәтіндегі синоним кинемалар

Ғалым Ә. Болғанбайұлының айтуы бойынша: «Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоционалдық сәл ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер» /2, 23/.

І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев: «Синоним дегеніміз – мағынасы жақын болғандықтан белгілі бір контексте бірін-бірі алмастыруға жарайтын сөздер», - деп тұжырымдаса /3, 68/, «Синонимдердің стильдік мәні әр халықтың өзінің сөйлеу ерекшеліктерінен туады» /4, 11/ – дейді, қазақ тілінің стилистикасын зерттеуші ғалымдар.

Синоним сөздерді таңдап-талғап, ең қажеттісін керекті жерінде қолдану – шын қалам шеберлеріне тән іс. Сондай-ақ синонимдер көркем әдебиет тілінде өте көп қолданылып, суреткер ойын терең де мағыналы сөздер арқылы жеткізеді. Оның өзі синонимдердің мағыналық қырларын орынды пайдалану болып табылады.

Өзара мәндес бейвербалды амалдардың мағыналық реңктерінде белгілі бір айырмашылықтар болады. Жазушының басты мақсаты – мәндес, мағыналас бейвербалды амалдардың арасынан бейнелі сурет жасауда келісті, орынды амалдарды айнытпай табу.

Адам баласына қуаныш, қорқу, ашу, табалау, уайымдау, өкіну, қайғыру, сасқалақтау сияқты эмоциялар тән. Бұндай эмоциялардың барлығы адамның бет әлпетінен, қимыл-қозғалысынан ишарасынан, дене қалыбынан, даусы арқылы білінеді. Эмоция жайлы психологиялық, лингвистикалық зерттеуде айтылған анықтамалар, қағидалар, тұжырымдар баршылық. Орыс ғалымдары К.К.Платонов, Г.Г. Голубев: “эмоциялар – психикалық бейнеленудің қарапайым формалары, ал сезімдер – тек адамға ғана тән күрделі формалар”, – деп есептейді /5, 111/. Ғалым Қ.Жарықбаев болса эмоцияны бірнеше топқа жіктейді:

1. 
   жағымды, ұнамды эмоциялар;
   
2. 
   жағымсыз, ұнамсыз эмоциялар;
   
3. 
   қарапайым эмоциялар.
   

Көркем мәтінде кездесетін адамның қуанған кезіне сәйкес келетін синонимдік қатарлар мынадай:

1) Бөркін аспанға ату;

2) Бетінен сау-тамтығын қалдырмай сүю;

3) Қол шапалақтау;

4) Санын шапалақтау;

Көркем мәтіннен ашулану эмоциясына байланысты синонимдер қатарын да кездестіруге болады. Ашулану психологиялық процесс ретінде, ең алдымен, адамның бет пішінінен аңғарылады. Ашуланғанда адам ернін қатты қысып, тілін тістеп, қасын керіп, қабағын түйеді. Басын тік ұстап, кеудесін керіп, бұлшық еттерін қатайтып, нық басып жүре бастайды. Ч.Дарвин осы күнгі адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің ата-бабаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді, қабағын түйіп булығады, демін әзер алып, танауы делдиіп кетеді, жүрегі тарс-тарс соғады. Осындай мәнерлі қозғалыстардың әр қайсысының өзінше шығу тарихы бар. Мәселен, жазушы прозасында ұшырасатын ашулануға қатысты синонимдердің тағы бір үлгісі мыналар:

1) Қабағын шыту;

2) Ернін жымқыра тістеу;

3) Тізесін тоқпақтау;

4) Тісін шақұр-шұқыр қайрау;

5) Жұдырығын тию;

6) Асасымен жер сабалау;

7) Қолы дір-дір ету;

8) Көзі қанталау;

9) Отының басын сабалау;

10) Шашын жұлу;

11) Столды салып қалу;

12) Өңі сұп-сұр болу;

13) Түлен тұту

1. - Сенейін, сенбейін алдыма арыз түскен соң тексеруім керек қой. – Тексер, - деді Дархан қабағын шытып («Өз отыңды өшірме»).

2. - Өй, бітім шайыңның ішін ұрайын, - деп әкем ашуланғандағы әдеті бойынша астыңғы ернін жымқыра тістеп сарт-сұрт шыға жөнелді («Маңдайдан бағың шайқалса»).

3. Бағанадан бері өз тізесін өзі тоқпақтап, әрең отырған кемпір шорт кетті: - Әй, Әкемков, - деді ызадан жарылардай болып («Көк тайынша»).

4. Үлкендер жағы: «Жағыңа жылан жұмыртқаласын, өз басыңа көрінсін, жетпегір жаман ырым бастағаны несің, - деп жер тепкілеп ұрысты («Мынау аппақ дүние»).

5. - Өй, өңшен ғана қоян жүрек қорқақтар деп, тісін шақұр-шұқыр от шығара қайрады да, білегіндегі сағатын шешіп шалға шырқатты («Қар қызы»).

6. Кішкене кісінің мөңкіп, тулағаны қызық екен, титімдей ғана жұдырығын түйіп, тап-тап береді («Бәрі де майдан»).

7. Құлағын кескен шұнақсың, құйрығын кескен шолақсың, - деп, қу бас жалғыздығы мен кем-кетігін санай бастап еді, асасымен қара жерді сабалап, тұлан тұтып ашуланды: қолы дір-дір етеді, көзі қанталаған («Құлашаның шоты еді»).

8. Оны естігенде жұрт шамданып «мыстан кемпірдің жағы қарыссын, қарғысы қара басына көрінсін» деп долданып, өз отының басын өзі сабалайды («Мынау аппақ дүние»).

9. Соғысқа аттанатыныңызды жеңешеме естіртейік. Әй, отының басын сабалап, шәшін жұлып ойбайлайды-ау («Өз отыңды өшірме»).

10. Бөлімше бастығы алақаныменен столды салып қалып: «Алатай қыстағына сен барасың» - деген («Сайтан көпір»).

Адамдар сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде олар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, аяқтың иықтың т.б.) әртүрлі қимыл-әрекеттерінің өзін неше саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен әр түрлі ым-ишара, белгі, бас шайқау, қол сілтеу, иек қағу, бас изеу арқылы да өз ойынан хабар береді. Бейвербалды амалдар арқылы сан қилы ақпарат алуға болады. Негізінен ғылымда «бейвербалды амалдар деп – вербалды амалдарды толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін, коммуникативті актіні жалғастыруға қызмет ететін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз етуге көмектесетін қарым-қатынастың түрін айтамыз» /7, 92/ деген сияқты анықтама беріліп жүр.

Осы бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолы бар:

1. 
   бейвербалды амалдар бір сөзбен беріледі: ыржию, тыржию, қыржию.
   
2. 
   бейвербалды амалдар фразеологизмдер арқылы беріледі.
   

Жазушы бейвербалды амалдары орынды жерінде қолданып, олар арқылы адамның көркем образын жан-жақты бейнелеп отырған. Келтірген бейвербалды амалдардың ішінде қабағын шыту, ернін жымқыра тістеу, тісін шақұр-шұқыр қайрау сияқты кинемаларды жазушы ашуланудың алғашқы белгісі ретінде қолданса, жер тепкілеу, асасымен жер сабалау отының басын сабалау, шашын жұлу, көзі қанталау сияқты бейвербалды амалдардың ашулану эмоциясының ең жоғарғы сатысы ретінде пайдаланған. Қазіргі кезде шашын жұлу, отының басын сабалау, асасымен жер сабалау сияқты бейвербалды амалдар қоғамның дамуына қарай қолданыстан шығып қалған архаизм кинемалар. Отының басын сабалау амалына белгілі этногроф С.Кенжахметұлы өзінің «Әдет, дағды, ишара» атты мақаласында мынадай түсінік береді: «Ел ішінде қиянат, зорлық-зомбылық болмай тұрмайды. Әлі келгендер әлсіздердің немесе жетім жесірлердің малын тартып алатын кездер де болған. Осындай жағдайларда есесін алуға шамасы келмейтін әлсіздер зорлық қылғанының ауылына барып, оның үйін сабайды, отбасын сабап, күлін шашады. Есесі кеткендер бұған қанағат тұтып, өшін алғандай сезімде болады» /9, 67/. Бұндай бейвербалды амал жазушы шығармаларында ер адамдардың ашуланған кейпін беруде қолданылады. «Шашын жұлу» кинемасы гендерлік ерекшеліктерге орай әйел адамдар қарым-қатынасында кездеседі. Бұл кинема екі түрлі жағдайда кездесіп отырады. Біріншісі – қайғы-қасіретке тап болған әйелдер шашын өзі жұлып зар шегіп, жылап жоқтау айтқан. Екіншісі – әйелдердің ашуланған кезінде долылықтан туындайтын кинема. Ашуланған кезде әйел адамдар шашын жұлса, ер адамдар жұдырығымен тізесін, шықшытын, тіпті маңдайын ұрады. Дегенмен, мәтін ішінде бұл кинема ер адамдар қолданысында да, әйел адамдар қолданысында да кездесе беретіндігіне жоғарыдағы мысалдар дәлел.

Сөйлеуші адам қарым-қатынас кезінде назар аударған адамды немесе затты қолымен, саусағымен, иегімен, қабағымен, көзімен, аяғымен (Жерде жатқан нәрсені) немесе қолында ұстап тұрған затпен нұсқауы мүмкін. Мұны нұсқау ишараларына жатқызуға болады. Бұған О.Бөкей шығармаларынан мынадай мысалдар келтіруге болады:

1. 
   – Заман осынікі болып тұр-ау, - деді Дархан иегімен нұсқап. – Күні ертең Түркісіб аяқталып, Құланды станцияға айналғанда тұңғыш начальнигіміз осы болмасына кім кепіл («Өз отыңды өшірме»).
   
2. 
   Бірақ ол сап-сау, сырғауылдай ұзын қарулы саусақтарымен үш жігітті кезек нұсқап саңқылдап тұр. Қоңқай дегеніміз сен, - деді көзі іліне беріп шалдың айғайынан оянған Бақытжанға («Қар қызы»).
   
3. 
   – Анау жотаның басындағы жалғыз лампыны көрдің бе?- деді Бух қолын шошайта әлгі жарықты нұсқап («Мұзтау»).
   
4. 
   Сонсоң қамшымен шұңқырды нұсқап: Әй, жарты ес, анауыңда не бар-ей, жай түскен ағаштың түбін қопарғанша, сүрлем салатын ор қазсаңшы, ақшасы тиімді («Жасын»).
   

Мұндағы бейвербалды синонимдер:

1. 
   иегімен нұсқау;
   
2. 
   қолымен нұсқау;
   
3. 
   саусағымен нұсқау;
   
4. 
   қамшысымен нұсқау;
   
5. 
   өзін нұсқау.
   

Қаламгер шығармаларынан адамның қорыққан сәтін суреттейтін бейвербалды амалдардың синонимдік қатарын кездестіруге болады. Қорқу эмоциясы адамның бет-әлпетінен, ишарасынан, қимыл-қозғалысынан жақсы байқалады. Мұндайда адамның көзі бақырайып, өңі қашып, дірілдейді. Ғалым Қ.Жарықбаев адамның қорыққан сәтін былай бейнелейді: «Қорқу эмоциясы кезінде адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып, түсі бозарады, қозғалыстары баяулап не мүлде тоқтайды, денесі дірілдеп – қалшылдайды, шашы үрпиіп, көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, үні кібіртіктейді, аузы кебірсіп, тынысы өзгереді, беті шіміркеніп, бүкіл денесі қалтырап, салқын тер шып-шып шығады. Тіпті орнынан қозғала, сөйлей, даусы шықпай қалатын кездер болады. Қорқыныштың жеңіл түрі – тынышсыздық, ауыры – үрейі ұшу» /6, 195/.

Жазушы кейіпкердің өкінген кейпін бейнелеуде де бейвербалды амалдардың бірнеше түрін қолданады. Сол арқылы кейіпкерлердің мінезіндегі қат-қабат қырларын ашып, небір нәзік жайттарды айқындай түседі. Санын соғу- өкінудің, ә қап, әттеген-айды білдіретін кинема. Бармағын тістеу кинемасы сұқ саусақты тістеу арқылы орындалады. Бұл кинемалардан басқа да адамның өкінген кейпін бейнелейтін ернін тістеу, өкініштен маңдайын ұру, басын ұру, қолын тістеу сияқты амалдар да қарым-қатынаста жиі кездеседі.

Сәлемдесу рәсімінде кездесетін бейвербалды амалдар жазушы шығармаларында жұмсалу ретіне, жүйесіне, әдебіне байланысты қолданылып отырады. Мысалы, қол алысу, қос қол алысу, құшақтасу, қол көтеру, қол бұлғау, бас изеу, иек қағу, маңдайынан сүю, иіскеу, қолынан сүю, бетінен сүю, құшақтап, арқадан қағу, құшақ жаю, төс қағыстыру, бас ию, қол қусырып бас ию, сәлем ету, тізе бүгіп сәлем ету т.б.

Оқиғаны күшейтіп көрсетуді, ойды әсерлеп жеткізуді жазушы бірнеше синонимдес бейвербалды амалдарды қатар қолдану арқылы жүзеге асырған.

Дархан жағасын ұстап таң қалды- таңдайын қағып таң қалды («Өз отыңды өшірме»).

Осы жастарына дейін тірі немісті көрмеген тау арасындағы аңқау жұрттың аузын аштырып, таңдайын тақылдатқан оқиға осылай басталды да, өрттей қаулап, гуілдеп етек алды («Мынау аппақ дүние»).

Жазушы адамның ашуланған сәтін күшейтіп көрсету мақсатында тісін қайрау, өз кеудесін өзі ұру сияқты кинемаларды қатар қолданған.

Тілімізде синонимдердің ойды әсерлеп, күшейтіп жеткізуде атқаратын қызметі қандай зор болса, О. Бөкей шығармаларында кездесетін синонимдердің, оның ішінде бейвербалды синонимдердің қолдану жолдары да сан алуан. Синонимдерді таңдап, талғап, ең қажеттісін керекті жерінде қолдану қаламгердің шеберлігін танытады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 711 бет.
   
2. 
   Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. – Алматы, 1975. – 307 бет.
   
3. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1962. – 315 бет.
   
4. 
   БалақаевМ., Жанпейісов Е., Томанов М. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 1974. – 199 бет.
   
5. 
   Платонов К.К., Голубев Г.Г. Психология. – Москва: Высш. шк., 1977. – 247 стр.
   
6. 
   Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Білім, 1993. – 272 бет.
   
7. 
   Нұрсұлтанқызы Ж. Бейвербалды амалдар – қарым-қатынастың маңызды элементі// «Қазақ тілі мен әдебиеті». №1. 2004. 58-бет.
   
8. 
   Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 130 бет.
   
9. 
   Кенжахметұлы С. Әдет, дағды, ишара// «Қазақ тілі мен әдебиеті». №7. 2003. 97-бет.
   

Резюме
В статье рассматриваются синонимический ряд фразеологизмов, выражающие действие, которые в лингвистике называется кинемами. На ряду с этим сопоставляются лексические и фразеологические единицы в контексте.