Көркемдік шындық және тарихи тұлға
жүктеу/скачать 323 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ж. Қасымбаев
- Ғ. Ахмедов
- Т. Жұртбаев
- М. Әбсәметов
- Р. Бердібаев
Т. Жұртбаев:—Жаңа Кенесарының қозғалысына қатысқан өзге улттардың өкілдері туралы айтылды. «Қаһар» романында Иосиф Гербруттың образы жақсы сомдалған. Е. Бекмахановтың дерегіне сүйенсек, Кенесарының қолында жүзге тарта орыс, поляк, татар, башңурт ултының өкілдері болған. Тіпті, әскерден қашқан Белешов, Малкин, Губин, Иванов сияқты солдаттарды бауырына тартып, қазақ қыздарына үйлендірген. Кенесарының жасағының ішінде жүрген патшаның тыңшысы Аюшин: «Кенесары Малкинді дәулетті қалыңдыққа үйлендірді, оны елу басы сайлап, қарамағына қырық жасақ берді, қазір ол орданың күзетбасшысы... Сондай-ақ башқұрт есаулы Хусни бар, ал Кишин онда... палуандығымен көзге түсті де, Кенесары оған Батырмурат деген ат берді»—деп сыбыс жасады. Кенесарының жеке өз хатшысы шашын тықырлап алдырған орыс офицері екеи. Ал енді тікелей Ңоңан ханы мен Кенесарының арасындағы қайшылыққа тоқталсақ. Ж. Қасымбаев:—Жиі көтеріліп жүрген, жауабын күткен мәселелердің бірі осы — Кенесарының Қоқан феодалдарымен, қырғыз манаптарымен қырқыста-ры. Тіпті кейбір сауалдарда егер Кенесары Қоқанмён тіреспесе, қырғыздың жеріне басып кіріп, бейбіт жатңан көршінің тыныштығын алмаса, мақсатына жетер ме еді немесе Шәміл сияқты патшаның жазалаушы отрядына мойынсунса, жеке басы, семьясы аман қалар ма еді деп ой тастайды. Бұл мәселені бір жақты талдау оқырман-дарға нақты жауап бермейтіндігі түсінікті. «Қаһарда» да Кенесарының жорыңтары, әлбетте, Қоңан бектерімен, қырғыздармен байланыстырыла сипатталады. Қазақ жеріндегі Хиуа феодалдарының озбырлыңтары, көтерілістің қарқыны мен салдарла-рына әсері романда өз орнын таппаған сияңты. XIX ғасырдың 20-шы жылдарында Мухаммед-Рахым кезіндегі Хиуа — Сырдың Арал теңізіне құятын өңірінен Ауғанстанға дейін созылып жатқан феодалдық ірі мемлекет болды. Зеңбірек, мылтықпен ңаруланған Хиуа қарулы күштері Сырдың теменгі ағысында көшіп жүрген қазақтар үшін зор қауіп еді. 1812, 1816, 1820 жылдары Мухаммед-Рахым осы ауданда орын тепкен қазақтарды талқандап, мыңдаған, әйел, балаларды, малды айдап әкетті. Хиуа ханы Аллақул кезінде Хиуа феодалдарының озбырлығы бурынғыдан да үдей түсті. Кенесары мен Хиуа хандығы арасындағы ңайшылыңтар романда бұлыңғыр сипатталған. Автордың басты көздеген мақсаттары-ның бірі — қазаңтар мен Қоқан хандығы арасындағы байланыстар. «Қоқан, Хиуа хандықтар қорқау қасқыр тәрізді. Жан кетіп өлексеге айналсаң, өлексеңді де талай береді»— дейді автор бұл кершілес Орта Азиялыц иеліктердің қазақтарға зомбылы-ғын сипаттай келе. Алайда шындықтан ауытқымағымыз келсе, қазақтар мен Хиуа, Қоқан арасындағы қатынастарды осындай түнек сияқты көрсету дурыс болар ма еді. Ташкент, Андижан және де басқа өзбектердің қоныстары қазақ, қырғыздармен сауда, өзара тиімді де, дәстүрлі сауда байланыстарының орталығы болғандығын умытпаған жөн. Ғ. Ахмедов:—Ал, енді Кененің қырғызға тиісуінің ешбір жөні жоқ еді. Бәлкім ол кезде Қоқанға қараған қырғыз елін шауып Қоқанды муңатпақ ойында болды ма, кім білсін. Негізгісі, қырғыздардың өзіне қосылмағаны себеп болған ғой. Қалай болғанда да Кенесарының түбіне осы қырғыз жорығы жетіп тынды. Кененің маңында оңай олжа тапқысы келген бузықтар да аз болмағанға уқсайды. Оның Баубек қулы да нағыз бас кесер бұзық болған көрінеді. Шоқан сол Баубекті кейін ақсақалдар соты соттаған деп жазады. Кенесарының өлімі жайында бір инабатты адамнан естігенімді айта кетейін, муны журт естімеген болар. «Ескі достар» деген кітабымда бір әңгіменің ішінде Бұл жай туралы айтып едім, ол кітап аз тиражбен шыққандықтан көпшілікке беймәлім. Кенесарыны ңырғыздар тірілей цолға түсіріп, біраз устағаннан кейін, ақылдаса келе: «Бұл — жай кісі емес, қатар отырған туыс елдің ханы ғой. Әскерін жеңдік, енді өзін босатып еліне қайтарайық» деген тоқтамға келеді. Сонсоң Кенені шақырып алып, осы шешімдерін естіртеді. Сол әңгіменің үстіне Наурызбайды өлтірген қырғыздың батыры басына Науанның ңанды телпегін шекесіне сала киіп, Кененің жанына мысңылдай күле ңарап, отыра кетеді. Ызасына шыдамаған Кене сол жерде жатқан бір кездікті ала сала, әлгі батырды жарып тастайды, Кейін Кенесарының бас сүйегін біреулер Горчаковқа әкеліп беріпті деген хабарды бірнеше жерден кездестіргенім бар, бірақ анық-қанығы белгісіз. Ондай қауесет хабар шейх Шәмілдің найыбы атақты Қажымурат жайында да бар, оны Л. Н. Толстой өзінің повесінде жазған ғой. Кенесарының қырғызға шабуыл жасауын қай турғыдан қарағанда да ақтауға болмайтынын жоғарыда айттым. Т. Жұртбаев:—Сіздердің айтып отырған уәждеріңіз дұрыс. Бұл қазіргі тарихи көзқарас турғысынан сүрыпталып, сүзгіден өткен пікір ғой. Дегенмен де, Кенесарының дәл сол кездегі жанталасқан тағдырын еске алайықшы. Мен осы арада сіздермен сәл келісіңкіремейтін жайым боп тұр. Кенесарының жеңілуін тек қырғыз-бен екі ортадағы қақтығыстың салдары: ол агрессиялық сыпат алды деп бағалау әлі де пайымдаудың жеткіліксіздігін танытады. Шындығына көшсек, ол үш армияның қыспа-ғында қалды. Және Кекіліктаудағы шешуші күш — империяның жасағы мен қару-жа-рағы болды. Кенесарыны аранға қақпайлап әкеп қулатқан зауал да — отаршылдық пи-ғылдан туған және тек соның мүддесін көздеген самодержавияның аяр саясатының жемісі деп ойлаймын. Сіздер Бұлай айту үшін дәлелің бар ма дейсіздер ғой. Бар. Әрине, патша әскерінің формасын киген солдаттар Кекіліктаудағы соғысқа ңатыспа-ған. Бірақ, олар басына шалма тартып, үстіне шапан киюге онша қорланбаған. Балқаш көлінің маңында генерал Вишневскийдің дивизиясы турды. Ұлытауда бекініс салынды. Атаман Лебедевтің қарамағындағы бес жүз казак атты отряды Кенөсарының ізін аңдып, оны өкшелей қудалады. Ал дәл сол шайңастың тусында Бұл отряд жөнінде еш сыбыс білінбейді де, Кенесары жеңілген соң оның басын Омбыға алып баруға аттанған Қалығулды жол бойы қыр қазақтарынан күзетумен болады? Демек, Бұл жүздік Кекіліктаудағы шайқас кезінде аса ңупия тапсырманы орындаған. Патша отаршылдары Ңоқанның ңушбегімен де, қырғыздың манабы Орманмен, Жантаймен де жеке-жеке жасырын келісім жүргізген. Бұл туралы деректер бар, Кенесары Орманға жазған хатында: «Мені Алатаудың бауырына қоиыстануға жібер. Бірігіп патшаға қарсы одақ цурайық, елдігімізді сақтайық» — деп уөделесті, Кейін Бұл уәдеден неге айныды? Иә, Кенесарының Қоқан қушбегінде ата кегі бар еді. Әкесі Қасымды, ағасы Саржанды және тағы басқа да он беске жуың туыс-туғандарын өлтіріп, олардың денесін базардағы дар ағаштарына іліп қойды. Мәделі хан өлгенмен де, оның туңымы тақта отырды. Қырқыншы жылдары Кенөсары Қоңан, Хиуаға қарсы жорыққа аттанғанда генерал Перовский буған қарсы болды. Неге? Қайта ол Ресейдің өзіне жеңілдік әкелмес пе еді? Себебі: Хиуа хандығы мен патшаның арасында жасырын уағдаластық бар еді. Келісімді сауда керуендері арқылы жүргізіп отырды, Бірнеше орыс дипломаттары басына шалма тартып Хиуаға барып қайтты. Ал Ңоқан датцасы Әулиеатаны жаулап алған соң Ұлытаудың түбінде турған орыс армиясының жасаулы жасағынан сескеніп, Кенесарыға теріс қарады. Егер Кенесары қырғызбен жақсы боп, бірігіп кетсе — өзі тақтан айырылам деп қорықты. Сондықтан Әлішер де Горча-ковпен жасырын келісім жүргізіп, қырғыздарды аранға жықтьі. Дөнентай манап генерал Вишневскиймен тураңты байланыс жасады. Оның үстіне Ұлы жүз қазақтары патшаның бодандығын қабылдады. Ақырында, ашынған Кенесары үш жақпен де соғысуға мәжбүр болды. Ол ңырғыздар мен Пішпек қушбегі өскерлерінің орыс каруымен жарақтанғанын және олардың ішінде турақты армияның әскери кеңесші-лерінің болғаиын білуі де мүмкін. Ал патша саясатына тамырлас үш халықтың бір-бірімен жауласуы өте тиімді еді. Болашаң жауларын әлсіретіп алып, күші біткенде шеңгеліне іле салғысы келді. Ең басты міндет — олардың басын қоспау болатын. Бұл мақсатына жетті. Николай IУ-нің Азия саясатын жүргізіп отыратын кеңесшісі Нессель-роде: «...біздің түпкі маңсатымыз — Ұлы жүзді саудамен алдарңата тұрып, Батыс Қы-тай мен Орта Азияға емін-еркін жол әшу болып табылады»— деді. Сондыңтан да Бұл мақсатына қырғыз халқын бодан етпей толық жете алмайтын. Мен қырғыз бен Қоқан әскерінің ішінде патша армиясының жазалау отрядтарының, тым қурығанда арнайы жасаңтың болғанының айғағы ретінде мына деректерге жүгінемін, Орынбор Шекаралық комиссиясының есебі: «Сібір қазақтарын басңаратын шекара бастығы ңырғыздардың биі Борамбай және Кичкене Пірназаровтарға: «бұлікшілерді жерлеріңе жібермеңдер, егер қисыны келсе Кенесарының өзін ауылымен қосып қуртып жіберіңдер, өз ойларыңды есаул Нюхаловқа хабарлаңдар, ол ңол астындағы орыс әскерінің күшімен сендерге барлық көмекті көрсөтеді»»,— деп хат жазды. Тағы қырғыздардың Бұл шешімді қуптағаны туралы татар Мухаммед Тагиров хабар әкелді. Яғни, Есаул Мюхаловтың әскері ңырғыз жасаңтарына ңосылғаны ғой. Бұл хабарды өзбек жансызы Якуб та растайды. Ол «Мен осы үш өлкені аралағанымда ңырғыздар-дың ең әлуетті билері мен манаптары Борамбай мен Кичкене Пірназаровтар Омбыдағы генерал-губернатор Капцевичтің ңабылдауында болып, Кенесарыға қарсы шығып, оны өлтіруге уөде бергенін естідім»—дейді. Демек Орман, Жантай — Кенесары арасындағы мәмілені буздырып, Саурық батырды өлтіріп, Кенесарының ауылына шабуыл жасап, ңырғынды бастауға себепкөр болған осы Пірназаровтар екені көрініп тур емес пе, Ал оларға муны істеттіріп отырған, әскер, кеңесші қару-жарақ бергвн — Омбының генерал-губернаторы. Будан басқа Абакумовтың, Қарбышевтың жазалау отрядтары Дөнентай манаптың қарамағына берілді, Нюхалов: «Мен олардың ең беделді билері буғы — Борамбай Бекмуратов пен Әжібай Сералинге, сарбағыш — Орман Ниязбековке және солты — Жанғараш Есхожинге хат жолдап, Кенесарыны орыс мемлекетінің және вздерінің ортақ жауы ретінде ңуртуға шакырдьім» — деп мәлімдеді. Ал көтеріліс өбден ңызыл қан боп жанышталған соң генерал-губернатор Гасфорт Сыртқы істер министрлігінің іс басқарушысы Л. Г. Сенявинге Орман манап жөнінде: «Егер де Бұл адамның ерекше еңбегі мен көмегі болмағанда Кенесарының көзін жою мүмкін емес еді, онда Бұл іс насырға шауып, басқа арнамен дамуы мүмкін еді» — деп мінездеме берді. Қалай болған күнде де біз тарихи шындыңты умытып кетпеуіміз керек. Кекіліктаудағы қырғынды ешкім де ңостамайды. Бірақ өз халқын арандатқан Орман, Борамбай, Жанғараш сияқты манаптардың да осы қасіретке тікелей ңатысы бар екенін ескеруіміз керек. Ақиңатты ашық айта отырып, бағалауға тиіспіз. Майдалап, мәймөңкелегенмен біз тарихңа да, өз халқымызға да қиянат жасаймыз, Бауырлас халыңтардың өзара қырңысуын мен де ңостамаймын. Кенесары-ның қателігі де сонда деп ойлаймын. Оның осы кездегі жан-дүние арпалысы М. Әуезовтің «Хан Кенесінде» барынша шынайы жеткізілген. М. Әбсәметов: — Сіз дұрыс айтып отырсыз, оған мөнің де қосар дәлелдерім бар. Көптеген тарихшылар Кенесары мен қырғыз манаптарының ара қатынасын айта келіп, патша үкіметіне қарсы ондаған жылға созылған күрес кезінде аскері әбден әлсіреп, өз мекені — Сарыарңадан айрылған Кенесарының сол кездегі шама-мүмкіндіктерін ескермей, ңырғыз жерін басып алмақ болды деп түжырым жасайды.Ал, шындығында Кенесарының басты мақсаты Қытайға өтіп, Ғүбайдулла хан байланыс жасап түрған император Даогуанға арқа сүйеу еді. Кенесары өлісімен ақ патша үкіметінің Ғұбайдуллаға бостандық беруі жайдан-жай болмаса керек. Архив материалдары Кенесарыны түтқындау алдын ала жасалған жоспар бойынша жүзеге асқанын дөлелдейді. Патша үкіметі ңырғыз манаптары мен Жетісудағы кейбір қазақ сұлтандарымен алдын ала астыртын келісім жүргізеді, кейін Кенесары өлгеннен соң оларға БатьГс Сібір генврал-губернаторы Горчаков үлкөн сыйлыңтар тартады. Әлихан Бөкейханов 1923 жылы Ташкентте жарыққа шыцңан «Материалы к истории Кенесары Касымова» атты кітабында Халигулла Әлібековтің сөзіне сүйене отырып, Кенесары Қасымұлының соңғы күндерін сипаттайды. Халигулла Әлібеков Кенесарыны елтіруге ңатысңан адамдардың бірі. Куәгерлердің сөзіне қарағанда Кенесары ңырғыз бен қазақтың арасындағы араздыц үшін өлтірілгені байңалмайды. Бұл кітапта Кенесарының қырғыздарға істеген жауыздығы турасында нақты айғақтар жоқ, бүндай өсекті патша өкіметінен сатңындығы үшін күміс медаль алғандар өздерінің қанды істерін жасыру үшін әдейі таратып отырған. Кенесары тек Қытайға ңарай бүзып өтуге үмтылды, оның алдына патша үкіметімен астыртын байланысқан қырғыз манаптары мен қазақ сұлтандары кесе-көлденең түрды, ал шындығында, оның қырғыз халқына қарсы жаулың ниеті болмаған еді. Қырғыздың батырлары қазаң даласындағы көтеріліске белсене араласқан, Кенесарыға серік болған қырғыз батырларының ұрпақтары күні бүгінде Ңарағанды және Жезқазған облыстарында тұрады. Отаршылдыққа қарсы қозғалыстың трагедиясын түсініп, кетерілістің жеңілу себептерін дүрыс айқындау үшін жаңа архивтік материалдарға иек артқан терең зерттеу жүргізу цажет деп санаймын.
Кенесары жайындағы марқұм Ілияс Есенберлиннің романы әдебиетіміздегі кесек туынды. Сол кездегі жағдайларда мүндай шығарма жазуының өзіүлкен ерлік. Қазіргі кезде жазса, ол, әриие, басқаша жазған да болар еді, бірақ оған жете алмай кетті. Сол кездегі жағдайға байланысты ма, әлде денсаулығына байланысты болды ма екен, вйтеуір шығармасында асығыстықтың ізі байңалады, Аяғы кешегі он алтыншы жылғы уақиғалармен бітетін осы халың ңозғалысын көре түра, қазақ елі Руссияға өз еркімен қосылды деудің не жөні бар?
I, Есенберлин шығармаларының мәні мен нәрі өз бағасын жоймаң емес. Әсіресе, оның «Қаһар» романы XX ғасырдың екінші жартысындағы қазаң әдебиетінің айтулы үлгілерінің бірі болып қалғаны кәміл. «Қаһар» женінде мен «Қазақ тарихи романы». «Кәусар бұлақ» деген кітаптарым мен басқа кейбір маңалаларымда жазғанмын. Сол еңбектерде «Қаһардың» қазақ тарихи романшылығында үздік жетістік екенін, онда, қазақтың қалың бүқарасының патшалың зорлыққа қарсы күресі шыншыл көрсетілге-нін, романда Кенесарының көп қырлы тартымды бейнесі жасалғанын, оның әрекеттері барлық қайшылығымен суреттелгенін атап өткен едім. Сөз реті келгенде айта кетейік: романға мундай унамды бағалар бүкілодақтық әдеби сында да айтылған. Сол жайларды қайталап жатпай, Бұл арада «Қаһар» романының қазақ әдебиетінің ғана емес, жалпы қоғамдық ойдың серпілуіне жасаған қызметін баса көрсетуіміз шарт. Ең алдымен, I. ЕсенберлиннІң «жабық» тақырыпқа қалам тартып, азаматтық тегеурінділіктің үлгісін салғанын атап өту керек. Басталған істі жалғап әкетуге әркім-ақ бара беруі мүмкін. Біраң қалыптасып қалған темір ңорғандай шепті бұзып өту де кез келгеннің қолынан келмейді. Кенесары туралы роман жазуы қаламгердің даңқын бірден ел арасына кең жайды. Міне, осының өзі оның кейбір ңаламгер әріптестерінің ішін күйдіріп, зығырданын қайнатты. I. Есенберлиннің әрбір тарихи шығармасы кептеген кедергілерді жеңу, шыдамдылыңпен үздіксіз еңбек ету арқылы жарық көр-ді. Соның аркасында жазушы нағыз суреткер үшін айтуға болмайтын қупиялар, ңиын-дық жоқ екенін дәлелдеді. Бұл оның ең бірінші және басты ғибраты десе болады. Екіншіден, I. Есенберлин тарихтың небір шытырман қубылыстарын диалектика-лың бірлікте суреттеу мүмкін екенін танытты. Оның романдарында қаһармандар үнамды сыпаттарымен де, ңайшылықтарымен де біртутас тулға ретінде көрініс береді. Жазушы романдарында бурын қазақ әдебиетінің әлемінде көрінбеген қаншама тың бейнелер жасалған. Олардың қатарында хандар да, қараша да, ақын да, жырау да, батыр да, шешен де орын алған. Бурын әдебиетімізде біріңғай қара бояумен ғана суреттелетін үстем тап өкілдерінің де жанды, тартымды түлғасын суреткер мүсіндей білді. Үшіншіден, осы аталған тарихи романдардың жанрлық бітімі мүлде тың екенін көреміз. I. Есенберлин өзінің шығармаларында халық аңыздарын, шежірелерді, жазба фактілермен қатар шебер пайдаланып отырды. Соның нәтижесінде әлемніи, ешбір әдебиетінде кездесе қоймаған «аңыз-роман» деп атарлықтай жаңа жанр қосты. Ал «Көшпенділер» трилогиясы ар.қылы қазақ әдибиетінде роман-хроника жанрын ңалыптастырғаны әдеби сынымызда атап етілді. Төртіншіден, жазушы ңаламынан шыққан тарихи шығармаларда халықтар арасындағы ежелден келе жатңан тарихи тамырластық пен ынтымақтастықтың да түбірлері шындыққа сәйкес көрсетіліп отырады. Оның шығармаларында отарлаушы, ңанқуйлы патша жендеттері мен қарапайым орыс халқының арасында жер мен көктей айырмашылық бар екені, ал әрбір халықтың еңбекші қауымының мүддесі бір жерден шыға алатыны әділ ескертілген. Ақырында «Қаһар» романының тамаша бір ңырын еске салғымыз келеді. Бұл роман өткен тарихтың қайшылықты, күрделі тұстарынан мүлде жылысып кеткен зерттеуші-тарихшыларға да күшті ой салады. Тарих ғылымының міндеті — әкімшіл-дік-әміршілдік аппараттың айтқанынан көз жазбай, қия баспай, тек бас шұлғып отыру ғана емес екенін, ғылым мүддесі қубылыстардың объективтік заңдылыңтарын ашу болып табылатынын «Қаһар» романы өз тарапынан мықты дәлелдеп берді... Бұл мәселеде тарихшылардан жазушылар ілгері озып кеткенін мойындау керек болады. I. Есенберлин өзінің ойлаған ойларын, жинаған фактілёрін, қалыптасқан концепциясын «Қаһар» романында толық жүзеге асыра алды ма, жоқ па деген сұрауға қазір жауап айту қиын. Кезінде қасаң ережелерді пір тутқан рёдактордан да, баспа басшьшарынан да, жасырын рецензенттерден де, өзіне қарсы топтан шыққан арызқойлардан да қысым, тежеу көрген жазушының қанша бейнет шеккенін, зәбір көргенін, нала болғанын санап айтып шығуға Бұл арада мүмкіндік жоқ. Бізге аның нәрсе сол: I. Есенберлиннің ажалын тездетуге көптеген жасанды қырсыңтар да себеп болды. Ол өз алдына жеке таңырып. Бұл арада таза ғылымдық мәні бар бірер мәселені ортаға салуды жөн көрдік. I. Есенберлиннің тарихи трилогиялары, соның ішінде «Қаһар» романы баспадан шыққанда көптеген сөз, сөйлем қателіктері орын алған. Олар әр басылым сайын ңайталанып келеді. Тіпті алғашқы басылымда бар кейбір пікірлердің кейіннен түсіп ңалғаны кездеседі. Бұл кінәрат кімнен екені белгісіз. Сол үшін алдағы кезде жазушы басылымдарын әзірлегенде түпнусқа қолжазбаны да салыстырып пайдалану парыз. Муны айтып отырған себебіміз: осындай қысқартылған текстер орысша аударылғанда көптеген нәрінен айырылып, қауқарсыз болып шығатынын ескерту еді. Жалпы бізде шығарма текстологиясына өте салаң қарайтындық айықпағән дертіміздің бір түрі ғой... ' Белгілі бір идеяларды айту үшін соның өз адамы тууы керек деген сөз бар. Қазақ тарихыньің бүгінге дейін мүлде көмескі жатқан беттерін өзінің «Көшпенділер» және «Алтын орда» трилогиялары арқылы жарқыратып ашңан I. Есенберлин еңбегі — өшпейтін еңбек. Ол өзінің творчестволың қуатын толың сарқып жарыққа шығарды деп те айта алмаймыз. Сонда да болса, оның кейде жекелеп, кейде тобыр болып келіп қастандық жасаған қарсыластарының қиянатына төтеп беріп, арпалысып жүріп, осыншама мұра қалдырғанына қайран қаламыз. Оны муншама жігерлілікке, табандылыққа, қайсарлыңқа жебеген туған халқының алдындағы азаматтық борышын терең сезінуі еді. Ж. Қасымбаев:— Әрине, Рахаңның «Қаһар» романын әдеби тұрғыдан талдауы орынды. Дегенмен, бізге қойылым отырған сауалдың бірі Кенесары қозғалысының сыр-сыпаты ғой. Қазіргі пайдаланып отырған деректеріміз және осы проблеманың біздің күндеріміздегі зерттелу барысы он жылға дерлік :озылған көтерілістің сыр-сыпатын толық ашуға, оның жеңілу себептерін терең көрсетуге мүмкіндік бермейді. Қолымыздағы мәліметтерге сүйеніп, осы мәселенің басын ашуға тырысайың, «Қаһарды» оқығанда көтерілістің жеңілу себебі қазақ феодалда-рының арасындағы кикілжің деген ой қалыптасуы мүмкін. Иә, Рүстем төре мен Сыпатай Әлібековтың Майтөбе түбінде опасыздық жасап, манап орман Ниязбеков жағына шығуы, Кенесары сарбаздарының моральдың рухына да, әскердің қарсыласу күшіне де ізін қалдырмай қоймайды. Сұлтандардың бір бөлігі: Арыстан, Ахмет Жантөриндер, Қоңырқүлжа Қудаймендин, Турлыбек Шыңғысов, көтерілістің ба-сында-ақ патша жағына шықты. 1844 жылы 21 июньде Кенесарының басты күшінің Жантөрин әскерін талқандап, бір шайқаста 44 сұлтанды өлтіруі Россия жағын берік үстаған феодалдардың Кенесарыға деген өшпенділігін күшейтті, Кенесарының өзінің соңынан ермеген ауылдарды аяусыздықпен ойрандауы тыныштықты көксеген қазақ руларының көтерілістен алшақ түруына әсер етті; Қоқанмен, ңырғызбен, өзінің ел ішіндегі қарсыластарымен он жыл толастамаған қанды күрес елді титықтатты, ал Кенесарының соғыс шығынын жабуы үшін жинаған салығы көтерілісті ңолдаған ауылдардың өз ішінде ңобалжу туғызды; Қазақстанның ең маңызды аудандары Россияның қүрамына кіріп үлгерген жағдайда Кенесарының басты мақсаты — Қазақстан шеңберінде біртұтас феодалдық мемлекет қүру мүмкін емес еді. Анталаған Қытай, Қоқан, Хиуа, Қырғыз феодалдары (Россияны айтпағанда) бір орталыққа бағынған қазаң хандығының қүрылуына мейлінше қарсылық көрсетті. Т. Жұртбаев: — Әрине, Кенесары қозғалысының барлың мәселелерін түгел қамту бір әңгіменің көтере алатын жүгі емес. Дегенмен, осы «қилы заман» ке-зеңіндегі оқиғаларға баға беру барысында: «Россияға ңараған аз ұлттардың тарихы — Россияның белінбейтін тарихы. Сондықтан да Кенесары сияқты қарақшыларды тек ңана жазғыру керек. Ол ұлтшылдықты оятады» — деген пікірлер анда-санда қылаң береді. Егер бұл пікір бүдан біраз уаңыт бүрын айтылса, уәж білдірмес те едік. Біраң дәл қазір қойылуы орынсыз сияңты, Осыдан келіп, Кенесары ңозғалысы — ұлт-азаттық көтеріліс пе,жоқ, реакциялық қозғалыс па? Шәмілдің көтерілісінен мүның не айырмашылығы бар? Қазаңстанның Россияға қосылуы — тарихи қажеттілік пе? Егер өз еркімен қосылса, онда неге осыншама қарсылыққа тап болды?» деген сұрақтар туады. Менің ойымша бұл сауалдарға жауап бермесек, әңгімеміздің толық болмай-тыны және оның түжырымдалмай қалатыны анық сияқты. Бүған тарихшылар қалай қарар екен? Ж. Қасымбаев: — 1989 жылы республикалық телевидения арқылы «Уаңыт және тарихи шындьщ» деген таңырып бойынша өткізілген хабарда, тіпті студент жастар мен интеллигенция өкілдерінің сауалдары бір нүктеге түйілді. Кенесары қозғалысы шын мәнінде ұлт-азаттың па? Кавказдағы Шәмілден айырмашылығы неде? Кенесары, Шәміл, Қазақстан мен Кавказ. XIX ғасырдың бірінші жартысында Петербург сарайын талай дірілдеткен осы екі ңозғалыстың арасында ортақ белгілер бар ма, қай жағынан салыстырып өтуге болар еді? 1850 жылы 25 августа Гуниб аулында семьясымен, нөкерлерімен патша жазалаушы отрядының басшысы князь А. И. Баратынскийге беріліп, күресті тоқтатуға мәжбүр болған қаһарлы имам былай деген: «Сардар! Осы таулар мен таулыңтардың абыройын қорғаймын деп, жиырма бес жыл соғыстым. Менің он тоғыз жарам сыздайды, біраң ешңашан да жазылмай-ды». (Расул Гамзатов. Мой Дагестан. Махачкала 1985, с. 280). Заманымыздың атақты аңыны Р. Гамзатов өзінің әкесінде Шәмілдің бір хатының сақталғанын айтып, омың мазмұнын келтіреді. «Менің таулықтарым! Өздеріңнің жалаң, жабайы жартастарың-ды сүйіңдер. Олар сендерге көпбайлық әкелген жоқ, алайда бұл жалаң тауларсыз жер сендердің жерлеріңе ұңсамайды, жерсіз, жарлы таулықтарға бостандық жоқ. Күресіңдер ол үшін, сақтаңдар оны. Сендердің қылыштарыңның шыңылы, менің бейіттегі ұйқымды тәтті қылар» (Бұл да сонда. 28-бет). Аударма өзіміздікі (Ж. Қ). Ондаған жылдар бойы зерттеулер мен оқулықтарда Шәмілді ағылшындардың агенті, өз халқынан ажыраған, ат төбеліндей ауқатты таулықтарды Россияға қарсы қойған бұлікші деп сипаттағаны есімізде. Мектепте оңытылатын ССРО халықтарының тарихында Р. Гамзатов қазір ез халқының перзенті деп бағалаған адамды құбыжық қып көрсетпеуші ме еді? Жоғарыдағы келтірілген мәліметтер Шәмілдің Кенесары сияңты өз жерінің бостандығы үшін күрескенін көрстетеді. «Россияға қараған кіші елдер тарихы — Россияның бөлінбейтін тарихы. Сондықтан Кенесары сияқты ңарақшыларды тек қана жазғыру керек. Ол ұлтшылдықты оятады» — деген көзқа-расңа қалай қарайсыз деген сауалға келсек. Бұл мәселені жоғарыда біршама қарастырып та еткен сияқтымыз. Проблеманы басқаша жағынан алып ңарасақ. Кейінгі кезге дейін патша үкіметінің ұлттарды езу, жаншу, ғасырлар бойына жайлаған қоныстарынан күш пайдаланып ығыстыру саясатын ашып көрсету ңиын еді. Жасанды идеологиялық жүйеге сай келмеген тарихы, әдеби шығармалардың авторларының тағдыры кеше ғана болған оңиға сияқты көз алдымызда, Тарихи оқиғаларды, әсіресе, буқараның әр түрлі сипаттағы қозғалыстарын қарастыру терең объективтілікке негізделген сенімді деректерге сүйенгені дурыс. Кенесарының қозғалысы Шәмілдің көтерілісі сияқты патшанын, отаршылдық саясатына қарсы бағытталды. Ұлттарды езу саясатын айыптауды, жан-жаңты әшкерелеуді «ултшылдықтың» көрінісі деп елді қорқытатын болсақ, ңара түнек орнатып, азаттың ойды жаныштаған Россия патшала-рын ақтағанымыз болмай ма? жүктеу/скачать 323 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|