Куч1вуб Лазим вуйи литературайин сиягь

1. 
   Ханмагомедов Б.Г.-К. Табасаран ч1ал. Пед. Училищайиз вуйи учебник. Махачкала, 1968.
   
2. 
   5-6, 7-8 классарин китабар (грамматика).
   
3. 
   Урус ч1алнаан табасаран ч1алназ словарь. Махачкала, 1988.
   
4. 
   Курбанов К.К. Школьйириз урус ва табасаран ч1аларин терминалогия. Махачкала, 1978.
   
5. 
   Табасаран ч1алнан орфографияйин словарь. Гьяжиев Гь. Ва Ханмагомедов Б. Махачкала, 1997.
   
6. 
   Ханмагомедов Б.Г., Шалбузов К.Т. Табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарь. – Москва, 2001.
   
7. 
   Аьдилов Аь.Гь. «Табасаран ч1алнан практический курс». Мах., 2007.
   

Лекция №1.

Ч1ал инсанарин арайиъ аьлакьа хьпан бадали варт1ан метлеблу аьлатарикан саб ву. Ч1алнан кюмекниинди инсанар чиб-чпихъди аьлакьайиъ уч1вру, чпин фикрар ачухъ ап1уру, Сар сарин гъавриъ ахъру.

Дюн'яйиъ 2800-дилан 5000-диина ч1алар а. Дурурикан сасар тмуну ч1алариз гизаф багахь ву. ХЪа садар жара ч1алариз ухшар даридар ву. Амма меселади гъадагъиш вари ч1алариз уртахъ вуйи (хас вуйи) гьамцдар тягьярар а:

- дюн'яйин вари ч1алариъ ачухъ ва ачухъ дару сесер а;

- дюн'яйин вари ч1алари предложенйириинди гафар ап1уру;

- дюн'яйин вари ч1алари хас вуйи ччвурар а.

Ч1ал гафарикан ибарат ву, хъа гафар гьярфарикан. Гафну чав улупурайи мутму ихь фагьумдиз хуру. Ч1ал миллетарин арайиъ аьлакьа хьпан бадали лазим вуйи мутму ву. Абйир-бабари чпин тажруба, аьгъювалар ч1алнан кюмекниинди жигьил насларихьна рукьуру. Ч1ал, анжагъ, инсанарин обществойиъ арайиз гъюру ва артмиш шулу. Ч1ал фикрихъди сигъ аьлакьайиъ а. Фикрин метлеб ц1ийи аьгъювалар гъадагъуб, дурар къайдайиз гъадагъуб. Гьаци гъабшиган ч1ал фикрихъ либхура. Ч1ал адарди гъабхьиш, фикрар сабк1албназ т1ауз шулдар. Инсанарин общество улихь гъябгъбан бадали ч1ал чарасуз лазим вуйи аьлат ву. Ч1ал анжагъ сесерикант1ан арайиз дуфнайибт1ан шулдарин? Месела, ухьу урхруган ишлетмиш ап1ру бязи бедендин гьяракатар, ишарйир хусуси ч1ал вуди гьисаб ап1уз шулдарин? Ваъ шулдар.

Ва дурар ухьу сесерин ч1алниинди ачухъ ап1урайи фикрар гужал ап1бан бадали ишлетмиш ап1ури шулхьа.

«Саб халкьдин вари вакилариз аьгъю, дурари чпин арайи гьар йигъандин аьлакьа уьбхбан бадали ишлетмиш ап1урайи гафари, ва гьаму гафар дигиш шули предложенйир арайиз гъюбан къайдйири саб йишв'инди гьадму халкьдин ч1ал арайиз хура» - дибик1на Б.Г.-К. Ханмагомедовди.

Ч1ал гизаф метлеблу ва гизаф аьжайиб шейъ ву. Гьаддиз инсанари дидкан вуйи илим яратмиш гъап1ну. Ч1аларикан вуйи илимдиз лингвистика ваяя ч1аларин илим к1уру.

Лекция №2.

Табасаран литературайин ч1ал

Табасаран ч1ал Иберий Кавказ ч1аларин аьхю хизандик кабхърайи ч1аларикан саб ч1ал ву. Иберий Кавказ ч1аларин хизандиъ Дагъустан ч1аларин к1ул'инди вуйи группа арайиз гъюра, хъа гьадму группайиъ швуб саб подгруппа а. Табасаран ч1ал лезги ч1аларин подгруппайик кабхъра. Лезги ч1аларин подгруппайиъ 10 ч1ал а (лезги, табасаран, агъул, рутул, ц1ахур, арч1ил, хъириц1, будух, хиналугъ, удин).

Сабпи 6 ч1ал Дагъустандиъ айи ч1алар ву. Имбу 4 ч1ал азербайджанарин ч1алар ву.

Чан лексикайиз, фонетикайиз ва грамматикайиз лигну табасаран ч1ал агъул, лезги рутул ва ц1ахур ч1алариз багахь ву.

2002-пи йисан гъабхьи халкьдин переписдиинди табасаранарин кьадар Дагъустан Республикайиъ 110 152 кас ву.

Табасаран ч1ал чаинди урхуб бик1уб лап кьанди арайиз гъафидарикан саб ву. Сифте ухьуз табасаран ч1ал ахтармиш гъап1ур урус аьлим Петр Карлович Услар ву. Кавказдин саб жерге ч1алар ахтармиш ап1бан кьяляхъ П.К. Услари табасаран ч1ал ахтармиш гъап1ну ва китаб гъибик1ну.

1875-пи йисан аьлим кечмиш гъахьну. Думу йик1балан кьяляхъ табасаран ч1алнакан вуйи дугъан китаб дудубгну дибрихъди гъахьну. Хъасин думу аьлимариз гъибихъну ва чап гъап1ну. П.К.Усларин кьяляхъ табасаран ч1ал Адольф Дирри чап гъап1ну.

Немцарин аьлим К. Боудайи табасаран ч1алнан грамматикайин к1ул'инди вуйи китабарра чап гъап1ну. А.Н.Генко «Табасаран ч1алнан диалектарин очерк» (1935й.); «Табасаран ч1алнан диалектарин словарь» (1940й.). Л.И.Жирков «Табасаран ч1ал» (1940й.).

Лекция №3.

Табасаран литературайин ч1ал арайиз гъюб

Совет девриз улихьна табасаран ч1ал саб кьадар ахтармиш ап1уз хъюгънушра думу вахтна дид'инди урхуб-бик1уб яратмиш ап1уз, думу артмиш ап1уз, литература арайиз хуз мумкинвалар гъахьундар. Думу вахтна табасаран ч1алниинди ялгъуз халкьдин фольклорин эсерар ва халкьдин мелзниинди гъузнайи ваяя аьраб гьярфариинди дидик1найи бязи кюгьне шаирарин (Кьалухъ Мирзайин, Зюрдгъярин Гьяжисяидрин, Юсуфрин ва гь.ж.) биц1и-биц1и эсерарт1ан ади гъахьундар. Табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб арайиз гъюбаз лазим вуйи шарт1ар анжагъ совет девриът1ан гъахьундар. 1932-пи йисан сифте вуди табасаран ч1алниинди урхуб-бик1уб арайиз гъафну. Табасаран ч1алниинди алфавит сифте латин гьярфарин бинайиинди гъабхьну. Хъасин, 1938-пи йисан, Дагъустандин миди вуйи миллетарин (авар, дарги, къумугъ, лезги, лак) алфавитарихъди сабси, думу урус графикайин бинайиина кючюрмиш гъап1ну. Му ляхни школайиъ бабан ва урус ч1алар – кьюбибра хъуркьувалиинди дургъувал хайлин гъулай гъап1ну.

Сифте ухьуз табасаран ч1ал ахтармиш гъап1ур урус аьлим Петр Карлович Услар ву. Кавказдин саб жерге ч1алар ахтармиш ап1бан кьяляхъ П.К.Услари табасаран ч1ал ахтармиш гъап1ну ва 1875-пи йисан дугъу «Табасаран ч1ал» к1уру ч1атху монография гъибик1ну, амма думу чап ап1уз хътруркьри думу кечмиш гъахьну. Хъа китаб лап кьанди Тбилиси шагьриъ (1979 йис) чапдиан удубч1вну. Му монограйия ихь ч1алнан гьякьнаан дибик1найи сабпи китаб ву.

П.К.Усларин кьяляхъ табасаран ч1ал жара урус аьлимди Адольф Дирри ахтармиш гъап1ну. Дугъу «Табасаран ч1алнан граммматикайин гьякьнаан очерк» к1уру монография гъибик1ну ва чапдиан адап1ну (1903-пи йисан).

Табасаран ч1алнан грамматикайин жюрбежюр меселйириин гъилиху жара уьлкйирин аьлимарикан Ж.Дюмезили, Л.Ельмслевди, Р.Эркертди, Н.Трубецкойи ва гь.ж. чпин ахтармиш ап1бариъ ихь ч1алнан грамматика иллагьки существительноейин склонение ахтармиш гъап1ну.

Табасаран ч1алнан фонетика ва морфология ахтармиш ап1баъ немец аьлим Карл Боудайи лап лайикьлу йишв бисура, фицики 1939-пи йисан Лейпциг шагьриъ дугъу «Табасаран ч1ал» к1уру аьхю китаб немец ч1алниинди чап гъап1ну.

30-пи йисари табасаран ч1алнан диалектологияйиин машгьур вуйи аьлим профессор Анатолий Несторович Генко лихури гъахьну. Дугъу табасаран ч1алнан диалектарин очерк ва табасаран ч1алнан диалектологияйин словарь дюзмиш гъап1ну.

1948-пи йисан Лев Иванович Жирковди «Табасаран ч1ал» к1уру ч1атху китаб чап гъап1ну.

Гьадму йисари профессор Е.А.Бокаревра ихь ч1алниин лихури гъахьну.

Табасаран ч1алнан грамматикайин бязи меселйириин Гуржистандин илмарин академияйин ч1аларин институтдин илмин гъуллугъчи Александр Амарович Магометов мянфяаьтлуди лихури гъахьну. 1965-пи йисан дугъу «Табасаран ч1ал» к1уру ч1атху монография чапдиан адабгъну ва хъанара ихь ч1алнан гьякьнаан хайлин макьалйир гъидик1ну.

1966-пи йисан Бейдуллагь Гьяжи-Къурбанович Ханмягьмадовдин педучилищейиз вуйи учебник «Табасаран ч1ал» чапдиан удубч1вну. Дугъан «Табасаран ч1алнан синтаксисдин очерк» (1970-пи йис) ва «Табасаран литературайин ч1алнан грамматикайин бязи меселйир» к1уру китабарра чапдиан удуч1вну.

Табасаран ч1алнан грамматикайин меселйир гьял ап1ури ва мектебарин учебникар дик1баъ иштирак гъахьну Темирхан Шалбузов.

Табасаран ч1алнан лексикайин меселйириин В.М.Загьиров лихура. Дугъу «Табасаран ч1алнан лексика», фразеологияйин, синонимарин, омонимарин, антонимарин словарар дидик1на.

Ихь ч1алнан фонетикайин меселйириин ва табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарар дюзмиш ап1биин К.Т.Шалбузов, морфологияйин меселйир ахтармиш ап1биин Къ.К.Курбанов, ч1алнан жюрбежюр меселйириин З.М.Загьиров лихура. Дурари табасаран ч1алнаан мектебариз программйир, учебникар, пособйир ва гь.ж. дюзмиш ап1ура.

1. 
   Услар П.К. Этнография Кавказа. Языкознание VII. Табасаранский язык. – Тбилиси: Мецниереба, 1979.
   
2. 
   Жирков Л.И. Табасаранский язык. Грамматика и тексты. - М. - Л., 1948.
   
3. 
   Магометов А.А. Табасаранский язык. Тбилиси: Мецниераба, 1965.
   
4. 
   Ханмагомедов Б.Г.-К. Система местных падежей в табасаранском языке. - Махачкала, 1958.
   
5. 
   Ханмагомедов Б.Г.-К. Табасаран ч1ал. Педучилищейиз вуйи учебник. – Махачкала, 1966.
   
6. 
   Ханмагомедов Б.Г.-К. Очерки по синтаксису табасаранского языка. Ма­хачкала, 1970.
   
7. 
   Ханмагомедов Б.Г.-К., Шалбузов К.Т. Табасаранско-русский словарь. М. «Наука», 2001.
   
8. 
   Загиров В.М. Лексика табасаранского языка Махачкала: Дагучпедгиз, 1981.
   
9. 
   Курбанов К.К. Морфология табасаранского языка. - Махачкала, 1986.
   

Саб ч1алнаъ айи гафариз варидариз сабишв'инди лексика к1уру. Ч1алнан лексика аьгъю ап1ру илимдиз лексикология к1уру.

Лексикологияйин улихь кьюб вазифа дийигъура:

1) гафар тарихди жигьатнаан, яна дурар фила, фици вая наънан гъафидар вуш, ахтармиш ап1уб;

2) гафар ишлетмиш ап1бан жигьатнаан, яна дурар наан ва фици ишлетмиш дап1ну ккундуш, ахтармиш ап1уб.

Мидлан гъайри лексикологияйи гафнан мяна ачухъ ап1баз бахш дап1найи цирклиз семасиология к1уру.

Фу ву гафнан мяна? Гафназ кьюб тереф а: сесерин ва мянайин. Гаф сесерин гъварч ву. Амма гьар фициб вушра сесерин гъварчназ гаф пуз шулдар (хла-хал, сесерра чан лазим вуйи къайдайи тувну ккунду). Гаф арайиз гъюбан бадали, сесерин гъварчнахъ гьам хъпехъурайиз, гьамсана гьадму ч1ал ап1урайидариз варидариз аьгъю, дурар гъаври ахъру мяна хъади ккунду. Дици даршиш гаф арайиз гъюрдар. Эгер гафарикан гьарубдихъ чан к1ул'инди вуйи мяна хътарди гъахьнийиш, инсанар сар-сарин гъавриъ адрахърийи ва ч1алра арайиз гъибдайи. Гьаму саягъниинди, гьарсаб гаф гьам учв арайиз хурайи сесерин, гьамсана дурарик кайи мянайин сабвал ву.

Гьарсаб гафну саб мутму, лишан, гьял, гьяракат ва гь.ж. лишнар улупуру. Месела, лицуб к1уру гафну гьял, гьяракат улупуру.

Гьарсаб гафнан мянайик мутмуйин вая гьядисайин уьмуми (общий) ва хусуси (чан к1ул'инди) лишнар кахьра. Месела: гъаб – хулан мутму (уьмуми лишан) – гъаб – хураг убзру шейъ (хусуси лишан).

бай

жигьил жилижви (хусуси лишан)

хюни

никк ккудубзру мал (хусуси лишан)

Ч1алнаъ айи гафарикан гьам диш ва гьамсана илт1ибк1у мяна айидар шулу. Яна чпин диш, асас мянат1ан гъайри, дурарихъ илт1ибк1у аьлава мянара хъади шулу. Месела: раццахъ щвумар ургура – дердери баб ургура.

Гафнан илт1ибк1у мяна аьдат вуди диш мянайикан арайиз дуфна ва гьадму мянайиин биналамиш шула.

Халкьдин бенд.

Табасаран ч1алнаъ гафарин илт1ибк1у мянйир ц1ийи гафар арайиз гъюру саягъниинди яратмиш шулу, иллагьки дурар халкьдин культурайихъди, инсанарин арайиъ шлу аьлакьайихъди, экономикайихъди аьлакьа ади шулу. Месела вуди циркил к1уру гаф гъадабгъиш, мялум вуйиганси му гаф улихьди ялгъуз гьарин циркил улупурайиб вуйи, хъа гьаму сяаьтди му гафнахъ илт1ибк1у мянара хъа. Му гаф халкьдин мяишатдин, промышленностдин, малдарвалин, экинчивалин жюрйир арайиз удубч1вбахъанмина илт1ибк1у мянайиъ ишлетмиш ап1уз шулу.

Гафнан илт1ибк1у мянайи, мялум вуйиси, ч1алнан эсерлувал, ч1алнан девлетлувал, метлеблувал ва гь.ж. еринар артмиш ап1уру.

Илт1ик1у мянйир арайиз гъюбан кьюб жюре а:

1) Садар мутмйирилан вая гьядисйирилан ччвурар жара мутмйириина вая гьядисйириина гъахруган, дурарин арайиъ айи ухшарвализ, лишнарин багахьлувализ лигну гъахуру.

Месела: диш мяна илт1ибк1у мяна

инсандин хил сусгин хил

инсандин к1ул дарснан к1ул, нирин к1ул

балин маш хулан маш, журналин маш

инсанар гъягъюра йисар гъягъюра

аку гвач1ин аку хиял, аку уьмур.

Саб мутмуйилан вая гьядисайилан тмуну мутмуйиина вая гьядисайиина, дуранин ухшарвализ, формайин, рангнан ва гь.ж. уртахъвализ лигну ччвурар гъахбаз метафора к1уру.

2) Мутмйирин вая гьядисйирин арайиъ айи сигъ аьлакьайиз дилигну, садар гафари дишлади тмундар к1ваина хуру, яна чиб чпихъди сигъди аьлакьалу гафарикан садар тмундарин мянайихъди ишлетмиш ап1уру, месела: дугъу саб кружка гъурхну; дугъу кьюб гъаб гъит1ну (кьюб гъабраъ айиб гъип1ну).

Саб мутмуйилан вая гьядисайилан тмуну мутмуйиина вая гьядисайиина гьаму мутмйириин вая гьядисайиин али сигъ аьлакьайиз, дурарин сяргьятар саб вуйивализ лигну ччвур гъабхбаз метанимия к1уру. Месела: Манаф Шамхалов гъурхунза.

Зиихъ дупнайиси, гафнахъ саб вая сабшвнуб мяна хъади шулу. Жюрбежюр мутму улупру гафарихъ гизафси саб мяна хъади шулу (месела: кусри, вич, зах, йиф, хиф ва гь.ж.).

Хъа гафнан жюрбежюр мянйир ишлетмиш хьуз удукьру хасиятнура ч1алнан девлетлувал ва дидин улхбан мумкинвалар артмиш ап1уру, месела: жил. Ухьу гъадабгъиш жил к1уру гафнаъ саб-швнуб мяна а:

1. 
   ухьу чаин яшамиш шулайи планета;
   
2. 
   жил – гъурамат;
   
3. 
   жил – руг, ихь планетайин Галин заан гъат;
   
4. 
   ухьу лицурайи йишв;
   
5. 
   уьлке, вилаят, гьюкумат;
   
6. 
   шлин-вуш ихтиярнаъ айи саб кьадарнан йишв;
   
7. 
   халачийин жил.
   

Эгер саб гафнан жа-жара мянйирин айит1 аьлакьа дудубгну адарш, дурар саб гпфнан к1ул'инди вуйи мянйирси гьисаб ап1уру. Хъа гьадму аьлакьа дудубгнаш, саб гафнакан кьюб жа-жара гафар арайиз гъюру, месела: к1аж – гьарин к1аж ва к1аж – кагъзин к1аж, кагъаз; кагъаз – бик1ру к1ажар ва кагъаз – сариз дибик1ну хътап1урайи кагъаз; сяаьт – вахт улупру алат ва сяаьт – 60 дакьикьайин вахт ва гь.ж.

Ч1ал артмиш хьпахъди аьлакьадар вуди, бязи гафарин мяна дигиш хьуб – артухъ хьуб вая ц1иб хьубра мумкин ву.
Дада, стол, дивуб, уьл.

Дадайи столиин уьл диву.

дадайи – существительное, ялгъуз кьадар, актив падеж, подлежащее (шли?)

столиин – существительное, ялгъуз кьадар, йишван падеж, обстоятельство (фтиин?)

уьл – существительное, ялгъуз кьадар, ччвур падеж, объект (фу?)

дивну – глагол (асул форма дивуб), къанажагълу класс, хабар тувбан наклонение.

Ригъ, мархь, гвач1ин, дагълар, маш, жик1уб, ачухъ, хът1ибгъуб.

Мархьли дижик1найи дагъларихъан гвач1индин ригъдин ачухъ маш хът1ибгъну.
Гафнан лексикайин ва грамматикайин мянйир

Чан асас мянайилан гъайри гафназ грамматикайин мянара а. Ухьу гафар ап1руган ч1алнаъ айикьан вари гафарикан чпин лексикайин мянайиз лигну ухьуз лазим вуйи вари гафар гъадагъурахьа. Гьадму гафар ап1руган предложенияйин к1албиъ итбан бадали, лексикайин мянайин зиина думу гафариз лазим гъюрайи грамматикайин мянйирра туврахьа, месела: дада, стол, дивуб, уьл.

Гьамушваъ ухьу ктуху падеж, кьадар, вахт, наклонение – мурар вари грамматикайин мянйир ву. Грамматикайин мянйири улхбаъ гафарин гъавриъ дюзди ахъуз кюмек ап1уру ва улхурайири чав к1урайибдихъди фицдар рафдар ап1ураш ачухъ ап1уру.

Чпи яратмиш шулайи сесериз лигну сабстар, амма мяна жигьатнаан жа-жара гафариз омонимар к1уру.

Кюл (шарвлин саб лик ивру пай) – кюл (рук, биц1и гьар).

Мас (никкдикан ап1урайи продукт) – масс (кьимат).

Мик1 (гьавайин гьяракат) – мик1 (иццрушин, аьзар).

Табасаран ч1алнаъ омонимар гьамцдар саягъариинди арайиз гъюру:

1) гаф фонетика жигьатнаан дигиш хьпан натижайи, месела: йиф (убгъурайи), йиф (ургъишнар) – йиф (йифрин гвар).

Ухди табасаран ч1алнаъ ишлетмиш шулайи геминат вуйи (кьюжли) фф гьамусяаьт я улхбаъ, я бик1баъ ишлетмиш ап1ури имдар. Натижайиъ кьюбиб гафарра сабси к1ура ва сабси бик1ура.

2) гаф грамматикайин категорияйиз дигиш гъабшиган, месела: гъюр (гьяйванат) – гъюр (гъюб к1уру глаголин гъюз имбу форма); хьуб (кьадар) – хьуб (хьувал) ва гь.ж.

3) жара ч1алариан ц1ийи гафар гъадагъиган, месела: хал (инсан яшамиш шулайи йишв) – хал (хашвран хал) – хал (фарс ч1алнаан дуфнайи жандик шлу т1юхъ).

4) саб гафнан к1ул'инди вуйи мянйир чиб-чпихьан гизаф ярхла гъашиган, месела: ху (гьяйванат) ва ху (аьгьт, клятва). Кьюбпи гаф улихьди ху к1уру гафнахъди аьлакьалу вуди гъабхьну – ху ап1уб яна узкан ху ишри пуб ву.

Табасаран ч1алнаъ омонимарин кьадар думукьан аьхюб дар ва дурари ч1алнаъ гъаври ахъуз кюмек ап1ура, фицики предложениейиъ дурарин мяна тяйин шула.

Аьзиз, гирами, багъри, ккуни касс, масан, гьюрматлу, багьалу;

Уччвур, гюрчег, гюзел, гьяйбатлу.

Гизаф синонимар ади хьуб ч1алнан девлетлувал ву. Писателари ва шаирари чпин ч1ал девлетлуб, шикирлуб, гьевеслуб хьпан бадали кми-кмиди синонимар ишлетмиш ап1ури шулу.

Хъа лексикайин мяна жигьатнаан синонимар чиб-чпиз хайлин багахьлу вушра дурарикан гьарубдик анжагъ чаз хас вуйи лишнар кади шулу: игитвал - дирбаш'вал – к1убанвал - жюр'этлувал – мурлувал ва гь.ж.

Чпин мянайиз лигну чиб-чпиз аькьси вуйи гафариз антонимар к1уру: багахь – ярхла, йишв – йигъ, биц1и – аьхю.

Антонимар писателари ва шаирари чпин бик1бариъ жюрбежюр персонажар, гьядисйир, ляхнар чиб-чпихъди аькьсиди тевбан бадали ишлетмиш ап1уру.

Антонимар анжагъ мянайиз лигну чан гъаншарди аькьси вуйи лишан дивуз шлу гафаризт1ан шулдар (уьл, ккуртт, вич ва гь.ж.). Му гафариз антонимар адар.

Рукь (металл) существительное – рукь (рукьуб) глагол.

Ал (столиин саб мутму ал) глагол – ал (ранг) прилагательное.

2) Омонимар арайиз гъюбан къайдйир фикирназ гъадагъну дурарин жергйир давам ап1инай:

а) Рягъ (к1ул жабхруб) – рягъ (хю рябгъру)

б) Гаф грамматикайин категорияйиз дигиш гъабшиган: гъюб (земноводный гьяйванат) – гъюб (сар адми гъюб (глагол))

в) жара ч1алариан ц1ийи гафар гъадагъиган: хяд (завариъ айи хяд) – хяд (инсан, гизаф машгьур вуйи артист).

г) Саб гафнан к1ул'инди вуйи мянйир чиб-чпихьан гизаф ярхла гъашиган: жигьил (фуж? существительное) – жигьил (фицир? прилагательное).

(гьаму синонимар гаф саб ч1алнаан тмуну ч1алназ кючермиш хьуб'инди арайиз гъюру).

Гафар арайиз гъюбаз дилигну табасаран ч1алнан лексикайиъ швнуб саб гъат жара ап1уз шулу:

1. 
   асул табасаран гафар;
   
2. 
   фарс ч1алнаан гъафи гафар;
   
3. 
   аьраб ч1алнаан гъафи гафар;
   
4. 
   азербайжан (тюрк) ч1алнаан гъафи гафар;
   
5. 
   урус ч1алнаан гъафи гафар.
   

Гьаму гъатарикан гьарубдиз чан хусусиятар а, гьарубди табасаран ч1алнаъ жа-жара деврариз дилигну жюрбежюр ролар гъахури гъахьну.

Бинайиан табасаран ч1алнаъ ади гъаши гафариз асул табасаран гафар к1уру. Думу гафари табасаран ч1алнан диб тешкил ап1ура. Чпин мянайиз лигну, гафарин гьаму гъатнак чиб гьарсаб ч1алнаъ чарасуз вуди ккуни мутмйирин, лишнарин ва гьяракатарин ччвурар кахьра: ц1а, гьар, ук1, табушв, маргъ, хал, сумчир, ч1атху, гергми, саб, кьюб, варж, узу, сул ва гь.ж.

Табасаран ч1алнаъ дибдин гафарин бинайиин алди, ч1ал артмиш хьпахъ хайлин ц1ийи гафар арайиз гъафну: ук1 – ук1у, ук1ушин, ук1увал; биц1и – биц1ир, биц1ивал, биц1ишин; лицуб – гъилицуб, гъилицнац, гъилицнацвал.

Дупну ккундуки, вари Кавказ ч1алариз дегь заманйириан дуфнайи сабдикан вуйи гафар гизаф а, яни му гафар чиб яратмиш ап1урайи сесериз ва чпин мянайиз дилигну саб-сабдиз гизаф ухшар ву, амма саб ч1алну тму ч1алнаан гъадагъну айидар дар, хъа бинайиан гьадму ч1аларикан гьарубдиъ ади гъашидар ву: