Курстық ЖҰмыс тақырып: Акцизделетің тауарларға салық салудың ерекшелігі Орындаған

Ақмола қаржы экономикалық колледжі

Астана 2007

Кіріспе 3

1.1 Жанама салықтардың экономикалық мәні 5

1.2. Акциз салығын салу ережелері мен тәртібі 7

1.3 Акцизделетін тауарлардың импортына салық салу ерекшеліктері 11

2.1 Акцизделетін тауарларға салынатын салық ставкасы 14

2.2 Акцизделетін тауарларға салынатын салықты есептеу және рәсімдеу

әдісі 19
III Тауарларға салынатын акциз салығын төлеудегі мәселелер мен

Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында қойған біздің мемлекеттің кең ауқымды мақсаты – тәуелсіз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды орнату үшін шекті ұзақ мерзімді басымдықтарды жүзеге асыру керек: ұлттық қауіпсіздік, ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның үйлесімі, шетелдік инвестициялар мен ішкі жиналымдардың жоғарғы деңгейімен бірге ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өркендеу, республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл –ауқаты, энергетикалық ресурстар, инфрақұрылым, әсіресе көлік пен байланыс, кәсіби мемлекет.

Осынау басымдықтарды іске асыру мемлекеттен орасан зор қаржылық ресурстарды жұмылдыру мен тиімді қолдануды талап етеді, ал ол өз кезегіндегі барлық қаржылық жүйені одан әрі реформалауды көздейді.

Егеменді еліміздің салық саясаты жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Әрине, бұл түсінікті де. Өмірге жаңа құрылымдар келді, кәсіпкерлердің түрі көбейді, меншіктің алуан түрлілігі пайда болды. Осының бәрі салық саясатына ұдайы өзгерістер енгізіп отыруды алға тартары сөзсіз. Қалай дегенде де қазір қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес салықтарды толық көлемде уақытылы жинау басты міндет.

Президентіміздің «Қазақстан -2030» деп аталатын халқымызға арнаған Жолдауы сондай құжаттардың санатына жатады. Онда алдағы 25 жылда қоғамымызды мемлекеттік саяси және әлеуметтік- экономикалық дамуының стратегиялық бағыттары айқындалған. Өйткені бұл Қазақстанның ерекшеліктерін ескере және әлемдік тәжірибеге сүйене мемлекетіміздің дамуының бүгінгі болашағына терең барлау жасаған құжат.

Жалпы салықтар Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 59-бабының 2-тармағы бойынша жанама және тікелей болып бөлінеді.

Бұл курстық жұмыс жанама салықтың даму перспективасы тақырыбы бойынша қарастырылады.

Курстық жұмыстың мақсаты – жанама салықтардың даму перспективасын, түрлерін ашып көрсету.

Курстық жұмыс мазмұны кіріспеден, бөлімшелерден тұратын 3 тараудан, қорытынды және қосымшалардан тұрады. Қосымшалардың көп бөлігі таныстыру тәжірибеде өткен салық комитетінен алынған қосымша құжаттар мен деклорациялар болып табылады.

Курстық жұмысты жазуда қазақша және орыс тіліндегі отандық авторлардың еңбектері, Қазақстан Республикасының конститутциясы, Президентіміздің 2030 бағдарламасы, газет – журналдар, 2004-2006 жылдардағы Қазақстан Республикасының салық кодексі қолданылынды.

Жалпы қолданыстағы тәжірибеде жанама салықтарға салық салу келесідей түрлерге бөлінеді:

-Акциздер;

-Қосылған құн салығы;

-Кеден баж салығы;

-Монополиялық фискальді салықтар;

Шет елдерде салық салуда жанама салықтарды қолдану шеберлігіне сүйенсек, бізге мына мәліметтер анық болады, яғни бұл салықтың түрі салық комитеті структураларының кірісіне экономикалық тұрақсыздық кезінде кіргізіледі. Сондықтан әрбір мемлекетте тікелей салықтар мен жанама салықтардың арасында өзара тығыз байланыс орнатылуға аса үлкен мән береді. Осыған байланысты, жанама салықтарды толығымен жетілдіре отырып, терең ғылыми анализ жасап, оларды орналастыру қажет [3].

Бұл жағдайда жасалған талаптарды анықтау керек, қажетінше жанама салықтардың құрылымының әртүрлілігін анықтау, олардың ашықтығы мен тиесілі бюджетке аударылуын зерттеу қажет. Жалпы жанама салық бойынша салық алу дәйекті мәліметтер мен себепті жағдайларға сүйеніп, Салық Кодексіне сүйене отырып, кәсіпорынның бухгалтарлік есебіне сүйене отырып бюджетке аударуы тиіс.


1.2. Акциз салығын салу ережелері мен тәртібі

Акциздер - Қазақстан Республикасы аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне акциз салынады және де акциз салығын төлеушілер табысының мөлшері мен жеке иелігіндегі мүлігіне қарамастан көрсетілген сома төленеді. Акциз есептелетін тауарларды өз кезегінде акцизделетін тауар деп атайды.

Акцизделетін тауарлардың құрамына Қазақстан Республикасында өндірілетін және басқа мемлекеттерден әкелінетін мыналар:

Акцизделетін тауарларды сатып алған кезде сатып алушы акциз салығын төлеуші болып табылады, себебі акцизделетін тауарларды сатушы осы төленген акциз сомасын бюджетке аударуы қажет.

Қазақстан Распубликасында арнайы № 36 «Акцизделетін салықтарды есептеу және төлеу тәртіптері» туралы ережесі бар. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінің 43 - тарауына сәйкес «Қазақстан Республикасында өндірілетін, өткізілетін акцизделетін тауарларға және акцизделетін қызмет түрлеріне салық салу» туралы қаулы орнатылаған. Акциздерге мінездеме бере отырып, олардың төлеу тәртіптері әр түрлі болып келеді:

• 
  шикізат бойынша – бұл дайын өнім тек қана бір шикізаттар жасалған болса;
  
• 
  жартылай фабрикаттар бойынша – бұл керісінше, дайын өнім әр түрлі шикізаттардан жасалса, яғни технологияның дамуына қарай қолданылады;
  

• 
  дайын өнім бойынша – салықтың мөлшері әрбір тауардың өзіндік ерекшелігіне байланысты салынады (безендіру бұйымдары, аяқ-киім, маталар және тағы да басқалары).
  

Сонымен, Акциз салығын төлеушілері болып мыналар табылады:

1) Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;

2) акцизделген тауарларды Қазақстан Республиксының кедендік аумағына импорттайтын;

3) Қазақстан Республиксының аумағында бензинді (авиациялық бензиді қоспағанда) және дизель отынын көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын;

4) егер Қазақстан Республиксы заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан Республиксының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе, конкурстық массаны, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін таурларды, сондай – ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Републикасының аумағында мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын;

5) Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.

2. Осы баптың 1 – тармағының ережелері ескеріле отырып, резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеушілер болып табылады.

Сонымен қатар, акциз салығының салық салу объектілері болып:

• 
  көтерме және сауда бағамен сату (авиациялық және дизель отынын қоспағанда);
  
• 
  жарғылық капитл кірістері;
  
• 
  акцизделетін өнім, акциз маркалары бүлінген жағдайлар;
  
• 
  ойын столы, ақшалай ұтысы бар ойын автоматы, тотализатор кассасы, букмекер кеңселерінің кассасы;
  
• 
  лоторея ұйымдастырушыларының сатуға шығарған лоторея билеттері.
  

1) егер белгіленген талаптарға сай келсе, акцизделетін тауарлардың экспортына;

2) этил спиртін өндіруді және оның айналымын бақылау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін квоталар шеіндегі этил спирті;

3) тауар өндірушіде аталған өнімді өндіру құқығына Қазақстан Республикасының лицензиясы бар болған жағдайда емдік және фармацевтік дәрі - дәрмек әзірлеу үшін;

4) мемлекеттік медицина мекемелері – акциз бойынша салық салудан босатылады [1].


1.3 Акцизделетін тауарлардың импортына салық салу ерекшеліктері

№	Салық салу объектісі	Қысқаша интерпретация
1	Импортталатын делетін тауарлардың бекітілген: а) тұрақты акциз ставкалары; б) адволорлық акциз ставкакцизалары;	а) импортталатын акцизделетін тауарлардың натуралдық мәнінде анықталады; б) ҚР-ның кеден заңдарына сәйкес импортталатын акцизделетін тауардың құны бойынша анықталады;
2	Акцизделетін тауарлардың импортына салық салу мерзімі: - кеден төлемдерін төлеу үшін; - маркалауға жататындарға;	- кеден заңнамасымен белгіленген күн; - марка алу немесе алуға дейінгі күн;
3	Акциздан босатылатын акцизделетін тауарлардың импорты	1) жол бойы бағытында және аралық аялдама пунктерінде халықаралық тасымалдарды жүзеге асыратын көлік құралдарына пайдалану үшін қажетті, сондай-ақ аварияны жою үшін шет елден сатып алынған акцизделетін тауарлар; 2) ҚР-ның кеден шекарасы арқылы өткізгенге дейін бүліну салдарынан бұйым және материал ретінде пайдалануға жарамсыз болып қалған тауарлар; 3) шетелдік дипломатия және оларға теңестірілген өкілдердің ресми пайдалануы үшін, сондай-ақ осы өкілдердің дипломатиялық және әкімшілік технологиялық қызметтерінің, олармен бірге тұратын мүшелерін қоса алғанда, жеке пайдалану үшін әкелінген және ҚР қатысушы болып табылатын халықаралық шарттарға сәйкес акцизден босатылатын тауарлар;
		4) ҚР-ның кеден шекарасы арқылы өткізілетін, «Еркін айналыс үшін тауарлар шығару» режимін қоспағанда, ҚР-ның кеден заңдарымен белгіленген кеден режимі шеңберінде акцизден босатылатын тауарлар; 5) сыйымдылығы 0,1 литрден аспайтын тұтынушы ыдысына құйылған және ҚР-ның заңдарына сәйкес тіркелген, құрамында спирті бар медициналық мақсаттағы өнім (бальзамдардан басқа) акциз тауарлары.

Арнайы ережеге сәйкес төленетін акциз салығын атап өту керек:

-толық көлемде - акциз маркаларының бүлінуі мен жоғалуы кезінде (төтенше жағдайларды қоспағанда);

-жариялану ассортименті көлемінде - ішкі қолданыс мақсатында алынған акциз маркаларының жоғалуы мен бүлінуі кезінде;

-азайтылған көлемде - сатылған акциз сомасы бойынша:

а) шикізаттардан өндірілген (шикі мұнайды қоспағанда, газ конденсатын қоса алғанда және спирт өнімдерінің барлық түрлері), және ҚР-ның аумағында акциз бойынша салық төлеген шикізат көлемі бойынша есептік кезеңде қолданған жағдайда;

б) акциз жиындарына жататын маркаларды маркалау кезінде акциз жиындарының маркасының құны бойынша.

II. Акцизделетін тауарларға акциз салығын есептеу және рәсімдеу әдісі

2.1 Акцизделетін тауарларға салынатын салық ставкасы

Акциз сомасын табу үшін бекітілген акциз ставкасын салық базасына әкелу арқылы есептеледі. Салық кезеңінде салық салу объектісі өзгерген жағдайда акциз сомасы есептелген объектіге толық көлемінде төленеді.

Акциз ставкалары мен төлеу мерзімдері:

№	Акциз ставкалары	Ставкаларды белгілеу	Төлеу мерзімдері
1	Акцизделетін тауарлар	Тауар құнына пайызбен (адвалорлық) және заттай нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада (тұрлаулы) белгіленеді	Операция жасалғаннан кейін 10 күннен кешіктірілмей төленуі керек
А	Алкаголь өнімдерінің барлық түрлеріне	Құрамындағы сусыз (100 % спирт) мөлшеріне байланысты	Операция жасалғаннан кейін 10 күннен кешіктірілмей төленуі керек
Ә	Спирттің барлық түрлеріне	Спирттің келешекте қолдануына байланысты дифференцияланады	Операция жасалғаннан кейін 10 күннен кешіктірілмей төленуі керек
Б	Алкогольді өнім шығару үшін спирт түрлеріне	Спиртке белгіленетін базалық ставкасынан төмен, алкогольдік өнім шығармайтын тұлға үшін	Операция жасалғаннан кейін 10 күннен кешіктірілмей төленуі керек
2	Басқа да акцизделетін тауарлар түрлеріне	Тауарлардың пайыздық құнына немесе натуралдық көрсеткіштердің физикалық көлеміне орнатылған көлемінде	-Салық кезеңінің алғашқы 10 күн ішінде жасалған операция бойынша айдың 13-күнінен; - Салық кезеңінің кейінгі 10 күн ішінде жасалған операция бойынша айдың 23- Салық кезеңінің алғашқы 10 күн ішінде жасалған операция бойынша айдың 13-күнінен күнінен; - Салық кезеңінің соңғы 10 күн ішінде жасалған операция бойынша есепті айдан кейінгі келесі айдың 3-күнінен кешіктірілмей.
3	Давальческии шикізатынан өндірілген тауарлар түрлеріне	Тауарлардың пайыздық құнына немесе натуралдық көрсеткіштердің физикалық көлеміне орнатылған көлемінде	Тауарды қабылдаушыға тапсырған кезде
4	Жеке шикізаты бойынша өндірілген таур түрлеріне	Орнатылған натуралдық көрсеткіштегі физикалық көлемге	Акциздалған дайын тауар ретінде акциз төлеу мерзімі ретінде орнатылған уақыт
5	Ойын бизнесі бойынша	Бір жылға шаққандағы акциздің максималды және минималды базалық ставкасы	Есепті айдан кейінгі айдың 20-нан кешіктірілмей ай сайын төленуі керек
6	Лоторея ойындарынан	Заңнамамен орнатылған мөлшерде	Билетті сатуға тіркелген күнге дейін немесе салық органдарында тіркелген күні
7	Өндірістік өңдеуге жіберілген ҚР-да алынған мұнай шикізаты	Заңнамамен орнатылған мөлшерде	Жөнелту күні
8	Импортталатын тауарлардың акцизына	Заңнамамен орнатылған мөлшерде	Кеден төлемдерін төлеу үшін белгіленген кеден заңнамасымен белгіленген күн

Ескерту. Акциз салығында салық кезеңі күнтізбелік ай болып табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасы акциз ставкасы белгіленген салық кезеңіндегі салық салу объектісінің санын есептеумен табылады. Салық салу жүйесінде қолайлы акциздерге келесідей ставкалар жағымды:

а) бір түрлі - сапасы мен деңгейі жағынан аз ерекшеленетін тауарлар түріне

(қант, тұз және басқалар);

б) дифферециялданған – тығыздығы, сапасы, салмағы бойынша ажыратылатын тауарлар түріне ( маталар, шараптар және басқалар);

в) орташа күрделі - әртүрлі сорттар бойынша тауар түріне (табак, кофе, чай және басқалар).

Акцизді бюджетке аударудағы заң бұзушылықтарға бөлек тоқтала кетсек:

ҚР - ның регламентталатын іс- қағаздары мен заңнамасы акцизді тіркеуді реттеуде дұрыс ақпарат алуға бағытталған. Сонымен қатар акциз сомасын ұйымдастыру салықтық декларация толтыруға қажет. Дұрыс толтырылған құжаттардың негізінде (шот – фактура, шоттар, кіріс кассалық ордері, накладной, істелген жұмысттар туралы құжаттар және басқалар) акциз сомалары бөлек жолда жазылу керек, ал кейіннен бухгалтерлік есептер регистірлерінде есептелуі керек. Негізгі жұрнал – ордерінде, ведомстволарда, машинаграммаларда және тағы басқаларында жазылуға тиіс мәліметтер материалдық құндылықтар, тауар өткізу (жұмыстар мен қызметтер) және басқа да активтердің акцизға қатысы бар тауарлар енгізіледі. Акциздерді тіркеу мынадай кескінде жүргізіледі:

• 
  қабылданған акцизделетін тауарлар бойынша;
  
• 
  сатылған акцизделетін тауарлар бойынша.
  

Осыған байланысты тексеруші органдардың дұрыс акциз сомасын бюджетке аудармағандарды тауып, оларға қызмет ететін заңнама бойынша қажетінше шаралар қолданып, қорытындысын тексеру актісі мен справкаларда көрсетуі қажет.

ҚР – да әрекет ететін акцизделетін тауарлар шығаратын кәсіпорындар мен ұйымдарда арнайы акциздік тексеріс жүргізетін посттар болады, ол 1999 жылы № 1453 1 – желтоқсанда мемлекеттік кіріс министрлігімен бекітілген жарлығында көрсетілген. Ол акциз посттарындағы инспекторлардың акцизделетін тауарлардың дұрыс аударылу жұмысын анықтап, реттеп отырады. Акциз посттарындағы инспекторлардың комплексті құрамын салық комитетінің және салық полициясының қызметкерлерінен алынады. Акциз посттарындағы инспекторлары есеп журналдарына акцизделетін тауарлардың қозғалысын есепке алып отырады, және де ол нөмірленуі, шнурлануы, салық комитетінің мөрімен басылуы қажет. Күнделікті болған оқиғалар акциз постындағы инспекторының қолымен берілгені бойынша тіркеліп отырылуы қажет. Осыған байланысты алдыңғы күннің берілгендері мен келесі күннің басындағы берілгендерімен сәйкес келуі тиіс.

Белгіленген формадағы және арнайы справка бойынша әр апта сайын акциз постының инспекторы журналдағы мәліметтердің сәйкестігін тексеріп отыруы қажет. Бұл құжат үш данада толтырылып, құжатқа акциз постының инспекторы мен апта бойы кезекшілікте тұрған инспекторлар қол қояды. Бір дананың көшірмесі акциз постында,қалған көшірмелері сәйкесінше салық комитетіне және салық полициясы басқармасына беріледі. Егер құжаттарда сәйкестік болмаған жағдайда акциз посттарының инспекторлары тексерістер жүргізуі қажет және заң бұзушылықтар бойынша ҚР Мемлекеттік кіріс министрлігінің алкогольдік өнімдердің айналымы бойынша ҚР –ның Мемлекеттік кіріс министрлігінің мемлекеттік Комитететіне арнайы баяндама жасау керек.

Бекітілген форма бойынша акциз посттарының инспекторларына арнайы электрондық почта арқылы апта сайын ведомстволар жіберіліп отырады. Кезекшілікті тапсыру кезінде инспекторлар алыс – беріс актісін толтырып, кейіннен кезекшілікті тапсырушы мен қабылдаушының қолымен бекітіледі. Акциз посттарының инспекторлары кем дегенде айына бір реттен ауыстырылып отырулары қажет.

Көбінесе бюджеттің кіріс бөлігінің көп мөлшерін акциз салығы құрайды, осыған байланысты мемлекет акциз салығын жинау мақсатында арнайы осындай іскерлік орындарды ашып отыр және де әр уақытта салық комитеті және салық полициясы басқармасымен қатаң түрде бақыланады.

Арақ – шарап шығаратын зауыт 12 сәуірде 12500 қорап арақ өндірді (1 жәшікте 20 шыны, 1 шыны 0,5 л).

1 шыныға кеткен шығын 56 теңге, рентабельдік нормасы 120%, акциз ставкасы 1л/26 теңге.

1. 56*120%=67,20тг – пайда

2. 56+67,20=123,20тг – көтерме баға

3. 1л/26тг=0,5л/13тг – 1 шыныға акциз сомасы

4. 123,20+13тг=136,20тг – акцизделген тауар

5. 136,20*15%=20,43тг – ҚҚС сомасы

6. 136,20+20,43тг=156,63тг - өткізу құны

Барлығы: 12500*20*156,63=36157500тг

Бюджетке акцизделген сомасы: 12500*20*13=3250000тг

ҚҚС сомасы: 12500*20*20,43=5107500тг

Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ тізбесі Салық Кодексінде 257-бабында анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады.

Төлеушілер мыналар:

1. 
   Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарлар шығаратын;
   
2. 
   Акцизделетін тауарларды Қазақстан Республикасының кедендік аумағына импорттайтын;
   
3. 
   Қазақстан Республикасының аумағында бензиннің және дизель отынының көтерме, бөлшек саудасын жүзеге асыратын;
   
4. 
   Егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе, тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай-ақ мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге асыратын;
   
5. 
   Қазақстан Республикасының аумағында қызметтің акцизделетін түрлерін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.
   
6. 
   Осы баптың 1-тармағының ережелері ескеріле отырып, резидент емес заңды тұлғалар және олардың құрылымдық бөлімшелері де акциз төлеушілер болып табылады.
   

Қызметтің акцизделетін түрлері мыналар болып табылады:

1. 
   Ойын бизнесі;
   
2. 
   Лотереяны ұйымдастыру мен өткізу.
   

Акциз ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді және тауар құнына пайызбен және заттай нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.

Алкоголь өніміне акциздер ставкасы баптың 1-тармағына сәйкес не онда су араластырылмаған спирттің болу көлеміне байланысты бекітіледі.

Спирттің барлық түрлеріне акциз ставкалары спирттің бұдан әрі пайдаланылу мақсаттарына қарай сараланады.

Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке акциз ставкасы алкоголь өнімдерін өндіру үшін пайдаланбайтын адамдарға өткізілетін спиртке белгіленетін базалық ставкадан төмен белгіленуі мүмкін.

Ойын бизнесі объектілеріне акциздің базалық ставкасының ең жоғары және ең төмен шектерін Қазақстан Республикасының Үкіметі бір жылға белгілейді.

Жергілікті өкілді органдар ойын бизнесі объектілдеріне белгіленген базалық ставкалар шегінде қызметін бір әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында жүзеге асыратын барлық салық төлеушілер үшін бірыңғай акциз ставкасын белгілейді.

Төлеу мерзімі: 23.04.2006.

Декларация тапсыру мерзімі: 15.05.2006.


III Тауарларға салынатын акциз салығын төлеудегі мәселелер мен оларды шешу жолдары

Cалықтар нарықтық экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекет бюджеттің кірісіне қарай, мелекеттің кәсіпкерлікпен айналасуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшелерін заңды құқы бар мекемелер мен жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраным көлемі реттеледі [8].

Салық саясаты аса нәзік және күрделі аспап, ол жеңілдіктер мен жазалау шаралары арқылы шаруашылық қызметтің барлық жақтарына нысаналы түрде әсер етеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде салықтардың тізімі бірнеше бетке сыйып кете алады, ал жеңілдіктер бірнеше томдарды алып жатады.

Салық - Қазақстандық бюджет республиканың стратегиялық басымдықтарын жүзеге асырудың негізгі құралы болып келеді, өйткені ол елдің ең маңызды қаржы ағымдарының қозғалысын реттейді. Келешек көкжиектегі салықтық - бюджеттік аяны реформалаудың негізгі бағыттарына салықтық әкімгерлеуді жақсарту және бюджеттік бағдарламалау тәсілдерін өндіру кіреді.

Үкімет 2030 жылға дейін салық реформасын жалғастыру және салықтық әкімгерудің тиімділігін арттыру есебінен салық түсімдерін ішкі жалпы өнім көлеміне шаққанда 14-15 процентке өсіруді көздеп отыр: салық органдарын міндеттілік дәйектері бойынша жаңарту, салық төлеушілерді есепке алудың біртұтас ұлттық жүйесін құру, салық қызметтерін компьютерлеу, салық мағлұмдамаларының ықшамдалған нысандарын жақсарту және өндіру, Әділет министрлігі, кеден және Салық комитеттері арасындағы ақпаратты тиімділікпен, ретімен ұйымдастыру, кенді пайдалану мен мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі келісім- шарттарда салықтық сараптау жүйесін енгізу, оларды орындау мониторингі, шаруашылық субъектілеріне кешенді салықтық тексерулер жүргізу жөнінде нұсқаунамаларды жасақтау.

Сонымен қатар қазіргі таңда Интеграцилық комитет шеңберінде « арналған орны» дәйегі бойынша өзара сауда-саттықта қосалқы салықтарды алуға көшу жөнінде мәселелер жасақталынуда, бұл дегеніміз Кедендік одаққа мүше қайсыбір мемлекеттің ұлттық заңдары тағайындалған экспорт кезінде нөльдік мөлшерлемені пайдалануды, импорт кезінде іс-қимылдағы мөлшерлеме бойынша салық салуды білдіреді [5].

Бұл жерде айта кету жөн ол кәсіпорындардың дені тоқтап, өзара төлем қабілеті нашар болып тұрған бүгінгідей күрделі кезеңде салықтарды толық мөлшерде жинау оңай болмай тұр. Бұл жерде акциз туралы айта кету жөн. Акциз, қалыптасқан қағида бойынша, тұрғындарға арналған және мемлекеттің монополиясы болып табылатын тапшы, жоғары рентабедьді тауарлар мен өнімдерге салынады. Мемлекет акциз салығы сұраным мен ұсынымды реттеуге, сонымен бірге мемлекеттік бюджетті толықтыру үшін пайдаланады.

Еліміздің бюджет қорының көбеюіне және әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруіне жанама салықтардың азда болса рөлі мол.

Республикамыздағы спирт және алкоголь өнімінің заңсыз өндірісі мәселесін шешу қажеттілігі алкоголь саласын реформалаудың негізгі мақсаттарын анықтайды:

• 
  халық денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
  
• 
  бюджетті толықтыру процесіне ықпал ету, заңды бизнесті жүзеге асыруға қолайлы жағдайлар жасау;
  
• 
  отандық өндірушілердің мүддесін қорғау;
  
• 
  саланы ғылыми – технологиялық қамтамасыз ету жүйесін құру.
  

• 
  алкоголь өнімдерін тұтыну мәдениетін пропагандалау;
  
• 
  алкоголь өнімін өндіру мен оның сапасын бақылаудың бірыңғай техникалық және технологиялық стандарттарын енгізу;
  
• 
  өндіріс технологиясының дұрыс қолданылуына бақылау жасауды күшейту мақсатымен этил спирті мен алкоголь өнімін өндірушілерді міндетті паспортизациялау жобасын жасау. Бұл арқылы өнім өндіруге жұмсалған шикізат шығындарының, өндірілген өнім көлемінің нормалары реттеледі;
  
• 
  этил спирті мен алкоголь өнімнің өндірісі мен айналымын бақылау бойынша және оған байланысты жасалған заң бұзушылықтар үшін жауапкершілік бойынша заңды актілерге толықтырулар мен өзгерістер енгізу, оларды жетілдіру;
  
• 
  этил спирті мен алкоголь өнімінің импорты мен экспортын квоталау және лицензиялау;
  
• 
  конфискацияланған этил спирті мен алкоголь өнімін сақтау, есепке алу және өткізу тәртібін жетілдіру;
  
• 
  бөлшек сауда мониторингін күшейту және алкоголь өнімін базарлар мен рыноктарда сатуға рұқсат бермеу жөніндегі заң нормаларын орындау;
  
• 
  салықтарды дер кезінде және дұрыс төлеп отырған салық төлеуші өндірушілерге жеңілдік шараларын қолдану жүйесін құру;
  
• 
  алдағы жылдардағы алкоголь саласын дамыту концепцияларын құру.
  

Мұнай өңдеу саласы кез – келген мемлекеттің жалпы қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси мүдделерінің үлкен спектрін анықтайтын, экономиканың ерекше секторы болып табылады.

Мұнай өнімдері нарығының республика экономикасында ерекше орын алатынына байланысты бұл сала бір нормативті құқықтық актімен реттелінетін, мұнай өнімдерінің айналым сферасын реттейтін бір құжат қабылдану қажет.

Бүгінгі күнде акциз салығының бюджетке түсуін жоғарылату үшін республикадағы акцизделетін тауарлардың заңсыз өндірісі мен айналымына тосқауыл қою, оған қарсы күресті күшейту шараларын қолдану үлкен маңызға ие болып отыр. Яғни акциздердің бюджетке түсуінің резервтерін «көлеңкелі» өндіріс пен айналымынан іздеу керек [10].

Бұл мәселелерді шешу жолдарын іздестіру және оларды жүзеге асыру тек қаржы және салық органдарының ғана міндеті емес, ол құқық қорғау органдарына, кеден органдарына да тікелей қатысты болып табылады. Сондықтан акцизделетін тауарлар нарығын реттеу жұмыстары қаржы, салық, кеден және құқық қорғау органдарының тарапынан бірлесіп жүзеге асырылуы керек.

Сонымен Қазақстанның акцизделетін тауарлар нарығында туындап отырған негізгі мәселелер мыналар:

• 
  алкоголь өнімдерінің заңсыз өндірісі мен заңсыз айналымы көлемінің ұлғаюы;
  
• 
  сыра және шарап өндірісінің жеткілікті дамымауына байланысты осы өнімдердің контрабандасының кең етек жаюы;
  
• 
  акциз маркаларының қорғау дәрежесінің төмендігінен олардың заңсыз өндіріс көлемінің ұлғаюы;
  
• 
  алкоголь өнімдерін тұтынуды реттеудің жеткіліксіздігі;
  
• 
  мұнай өнімдері нарығындағы көлеңкелі айналым көлемінің жоғары болуы;
  
• 
  мұнай экспортының ұлғаюына байланысты отандық мұнай өңдеу зауыттарының толық іске қосылмауы;
  
• 
  республиканың мұнай өнімдері нарығын мемлекеттік реттейтін нормативтік құқықтық актінің болмауы;
  
• 
  жергілікті атқарушы органдар тарапынан алкоголь өнімнің бөлшек саудасын бақылаудың жеткіліксіздігі және т.б. мәселелер.
  

• 
  акцизделетін тауарлар өндірісі мен қозғалысын есепке алу жүйесін жетілдіру;
  
• 
  акциз маркаларын қорғау дәрежесін жоғарылату, дизайнын күрделендіріп, толықтыру;
  
• 
  алкоголь өнімдеріне, құрамындағы этил спиртінің мөлшеріне байланысты, темекі өнімдеріне, құрамындағы зиянды заттардың (никотиннің) мөлшеріне байланысты дифференциалданған акциз ставкаларын белгілеу;
  
• 
  республикадағы сыра және шарап өндірісінің шикізат базасын, әсіресе жүзім шаруашылығын ұлғайтуға ықпал ету;
  
• 
  акцизделетін тауарлардың заңсыз өндірісі мен заңсыз саудасын жүзеге асырушыларға қолданылатын санкцияларды күшейту және айыппұлдар сомасын жоғарылату (Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы);
  
• 
  республикадағы мұнай экспортына шектеу квоталарын белгілеу;
  
• 
  Қазақстан Республикасының «Мұнай өнімдері нарығын мемлекеттік реттеу туралы» Заңының жобасын құру;
  
• 
  акциз түсімдерінің жергілікті бюджетте тиімді, әрі мақсатты пайдаланылуын ұйымдастыру;
  
• 
  салық қызметі органдарының, кеден қызметі органдарының және құқық қорғау органдарының бірлесіп жұмыс істеуін, өзара ақпарат алмасу жүйесінің жетілдіруін ұйымдастыру және олардың тарапынан акциз салығын төлеушілерге жүргізілетін бақылау мен тексеруді күшейту;
  
• 
  салық қызметі органдарының өз қызметін дұрыс, әрі толық атқаруына әртүрлі шаралар арқылы ынталандыру (олардың жұмыс істеу жағдайларын жақсарту).
  

Біздің нақты ұсынысымыз осы тауарлар бойынша акциз ставкаларын 20%-ға жоғарылату, яғни коньяктың 1 литріне 20 теңгенің орнына 24 теңге, вино өнімдерінің 1 литріне 10 теңгенің орнына 12 теңге, шампан шарабына 20 теңгенің орнына 24 теңге ставканы тағайындау. Мұндай ұйғарымды мен келесідей аргументтермен негіздеймін:

Біріншіден, бұл тауарларды көбінесе біздің қалталы азаматтарымыз тұтынатындықтан және акцизді соңғы тұтынушы төлейтіндіктен, бұл тұтынушыларға айырмашылық айтарлықтай байқалмайды.

Екіншіден, бұл тауарлар бойынша акциздік түсімдер сәйкесінше өседі. Мысалға, республикалық бюджетке 2004 жылы аталған тауарлар бойынша түсімдер сомасы 163884 теңге, соның ішінде вино бойынша 114978 теңге, коньяк бойынша 45342 теңге, ал шампан бойынша 3564 теңге құраған. Ендігі кезекте ставканы 20%-ға ұлғайтсақ, сұраныс мөлшері айталық 50%-ға кемігеннің өзінде тауарлар бойынша түсімдер кем дегенде 10%-ға өседі. 163884 теңгенің 10%-ы 16388,4 теңгені құрап, акциздік түсімдердің сомасы нәтижесінде 180272,4 теңгені құрайды.

Үшіншіден, Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 29 қарашадағы №500-11 Заңымен «Қазақстан Республикасының салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексінің 257-бабының 1-тармағының 6 тармақшасы, яғни алтын, платина, күмістен жасалатын зергерлік бұйымдар акцизделетін тауарлар қатарынан алынып тасталды. Өз кезегінде бұл тауарлар бойынша акциздік түсімдер, жалпы акциздік түсімдердің 1%-ға жуық мөлшерін құрайтын. Сәйкесінше жалпы түсімдер 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда кем дегенде 1%-ға кемігені анық. Сондықтан да вино, коньяк, шампан өнімдеріне арналған ставкаларды жоғарылату арқылы бюджетте туындайтын жетіспеушілікті жабуға болады.

Қорытынды

Салықтық жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды элементі. Ол мемлекеттің шаруашылық дамыуына, әлеуметтік ететін және экономикалық дамуды анықтау қасиеттеріне әсер ететін маңызды құрал болып табылады. Сондықтан, Қазақстанның салықтық жүйесі жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделуі, әлемдік тәжірибеге сәйкес келуі қажет.

Сонда да жаңа салықтық заң жаңа шарттарға толық сәйкес келмейді Оның негізгі жеткіліксіздіктері келесідей:артық тығыздылығы, түсініксіздік, салық төлеушілердің әр түрлі категорияларына арналған үлкен көлемі, тиімді өндіріс тиімділігін ынталандыру, ғылыми – техникалық прогрестің тездетілуі, перспективті технологияларды енгізу немесе халық шаруашылығының тауарларын шығаруды көбейту. Іске асырылушы заңдылық әлемдік қатынас бойынша әр фактілік түрде жабық, халық шаруашылығына шетел инвестицияларын тартуды ынталандырмайды. Әлемдік тәжірибе салықтық заң – сөніп қалған кесте еместігін, оның күнде өзгеретіндігін, өндістік процестерге, нарыққа бейімделуін куәландырады.

Біздің салықтарымыздың тұрақсыздылығы, ставкаларды күнделікті қарастыру, салықтардың, жеңілдіктердің және т.б көлемі теріс рөлді ойнайды, сонымен қатар ұлттық экономиеаның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде, сонымен бірге атондық және шетелдік инвестицияларға қайшы келеді. Салық жүйсінің бүгінгі күндегі тұрасыздығы – салық сал pеформасының басты мәселесі.

Өмір салықтық жүйенің таза фискальдық жүйесіне жасалған күшінің жағдайы жоқтығын көрсетті. Салық төлеушіден ала отырып, салықтар сонымен бірге салық салынатын базаны және салықтық массаны азайта отырып оны қосады. Қозғалушы реформаторлық ұсыныстар көп жағдайларда салықтық жүйенің жеке элементтеріне тиеді. Өту кезеңінің фазасына сәйкес басқа салықтық жүйе туралы ұсыныстар жоқ және бұл кездейсоқ емес, өйткені оңтайлы салық жүйесін әлі де Қазақстанда жоқ нақты теориялық негізге аударып, жіберуі мүмкін. Барлық салықтармен байланысты бұл түсініксіздік біздің экономикамызға тұрақсыз жағдайға әкеледі және экономикалық дағдарысты қиындата береді. Ол үшін дағдарыстың жағдайдан шығу үшін ең біріншіден елдің салықтық жүйесін шешу керек.

Атқарылған жұмысты қорытындылай келе келесідей тұжырым жасауға болады. Қазақстан Республикасының салық жүйесінде салық салудың екі жүйесі бар екен: тікелей және жанама. Олардың негізгі айырмашылығы көп ғалымдар айтқандай салық төлеушіде емес, салық салу объектісінде екендігіне біз жоғарыда көз жеткіздік.

Дегенмен, КСРО-ғы құлдырап Қазақстан Республикасы жеке, тәуелсіз мемлекет болғаннан бері оның салық жүйесі бөлшектік те, кешендік те өзгерістерге ұшырады. Нәтижесінде Қазақстанның жанама салық салу жүйесінде жанама салықтың екі түрі бар: қосылған құн салығы және акциздер.

Қосылған құн салығы тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР-ның аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Қосылған құн салығы 2003 жылға дейін қолданылып жүрген 16%-дық ставканың орнына қазір 15%-дық ставка енгізілді. Сонымен қатар, қосылған құн салығының нөлдік проценті осы күнге дейін сақталуда. Қосылған құн салығының бюджет кірісіндегі салықтық түсімдер ішіндегі үлесі соңғы үш жыл: 2002, 2003, 2004 жылдарда бірқалыпты болып, олардың 22%-ын құраған екен.

Жанама салық салу жүйесінде екінші орныға акциздер ие. Акциздер бюджет кірісін қалыптастыруда маңызы зор. Акциздер күнделікті сұранысқа ие күнделікті тауарларға (нан, тұз, ұн, отын және т.б.) және «әлеуметтік қауіпті» деп танылатын (спирт өнімдері, темекі бұйымдары, сыра, жеңіл автокөлік және т.б.) тауарларға салынады. Олардың бюджет кірісіндегі салықтық түсімдер арасындағы үлесі 2001 жылы – 3,7%; 2002 жылы - 3%; 2003 жылы – 2,8%; 2004 жылы – 2,5%-ды құраған.

Бюджет кірісінде елеулі орынды алатын түсімдердің бірі – ол кеден бажы. Ол тауарлардың экспорты мен импортына салынатын салықтар. Шаруашылықтың әр ұлттануына, еңбектің халықаралық бөлінісінің дамуына байланысты кеден баждарының мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі ретіндегі екінші дүниежүзілік соғыстан кейін рөлі күшейді. 1999 жылы бюджетке кеден төлемдері бойынша 38 188 млн теңге түскен, ол бюджет кірісіндегі жалпы салықтық түсімдердің 11,5%; 2001 жылы – 11,2%; 2002 жылы – 14,2%; 2003 жылы – 19,6%; 2004 жылы – 18,5%-ын құраған.

Осылардың үшеуі де тауарлар мен қызметтердің шектеулі тізіміне салынады және екі негізгі рөлді атқарады.

• 
  Біріншіден, мемлекеттік бюджет кірісінің маңызды көзі;
  
• 
  Екіншіден, белгілі бір тауарларға сұраныс пен ұсынысты реттейтін ең икемді құралдарының бірі.
  

Жалпы айтқанда соңғы жалдардағы бюджет кірісіндегі салықтық түсімдерге назар аударсаңыздар, одан мынаны көруге болады: жанама салықтардың үлесі жылдан-жылға өсуде.

1. 
   Мұсаев М. Қаражат құраудағы қарбаластар // Қаржы- Қаражат.-2000.-№1
   
2. 
   Ашуов А. Салық жинауда салғырттық болмасын// Қаржы-Қаражат .-1999.-№6
   
3. 
   Салық Кодексі; Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы .- Алматы,2004
   
4. 
   Серкебаев Б. Салық саласына салмақ түсмті // Қаржы-Қаражат.-1999.-№6
   
5. 
   Рустемов К. Салық реформасы уақыт сыны.//Қаржы-Қаражат.-2000.-№1
   
6. 
   Әлімов Қ. Салық халық несибесі // Қаржы-Қаражат.-2001.-№5
   
7. 
   Жүнісов Б. Нарықтық экономика негіздері.- Алматы,1999
   
8. 
   Назарбаев Н. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.- Алматы,1999
   
9. 
   Мамыров М. Государство и бизнес.-Алматы,2002
   
10. 
    Жауапсыздық жарға жығады // Қаржы-Қаражат.-2000.-№5
    
11. 
    Салық кодексі; Салық жәңі бюджетке төленетін басұа да міндетті төлемдер туралы. – Алматы,2006
    
12. 
    Бухгалттерлік бюллетень //желтоқсан 2005, №52
    
13. 
    Бухгалтерлік бюллетень //қыркүйек 2005, №39