Лекция 1- тақырып. Қылмыстық құқықтың қысқаша сипаттамасы

Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін белгілеу үшін елеулі маңызы болып табылады.

3. Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды анықтауға міндетті. Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс құрамының қажетті, жетілген белгілерімен шатастыруға болмайды. Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың үлгі тізбегі ғана берілген. Ал жауаптылықты ауырталатын мән-жайлардың заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға құқықлы емес.

Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың мазмұны төмендегідей:

Қылмысты әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы.

Қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру.

Адамдар тобының алдын ала сөз байласып, адамдар тобының ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың құрамында қылмыс жасау.

Қылмыс жасағанда айрықша белсенді роль атқару.

Айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрімен зардап шегетіні алдын ала белгілі адамды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту.

Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуіне абйланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жаса у.

Аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қтинай қылмыс істеу.

Қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар немесе оны бейнеленуші қондырғылар, улы және радиоактитвті заттар қолданып қылмыс жасау.

Адамның өз қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып қылмыс жасау.

Өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау.

4. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодеусінің 53-бабында қылмыстық жауаптылық пен жазаны деңілдететін мән-жайлар болып мыналар есептеледі:

Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау.

Айыпкердің кәмелетке толмауы.

Жүктілік.

Айыпкердің жас балалары болуы.

Жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау.

Қажетті қорғанудың құқықтық шартын бұзу, аса қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау.

Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге жәнеқылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.

1.Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату

2.Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босатудың түсінігі, мәні, маңызы.

3.Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері.

4.Қылмыстық жазадан босатудың негіздері.
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыстық жауаптылық сот арқылы қылмыс жасаған кінәлі адамға жаза тағайындау арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық құқық жауаптылықтан және жазадан немесе жазаны жеңілірек жазамен айырбастау туралы институтты белгілейді. Сонымен бірге ескерілетін жағдай, қылмыстық жауаптылықтан, жазадан босатылуды кеңінен пайдаланудың да зиянды жағы бар.

Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатудың мынадай түрлері кездеседі;

Шын өкінціне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.

Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату.

Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.

Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.

Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.

Қылмыстық жауаптылықтан босату, жазадан босату немесе жазаны одан әрі өтеуден босатудың бір-бірінен айырмашылығы олардың қолдану нгізлеріне байланысты болады. Қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босатылудың кейбір түрлері жұртшылық өкілдерінің қатысуы арқылы жүзеге асырылады.

Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бұл түрі Қылмыстық Кодекстің ерекше бөліміндегі жеке қылмыс құрамының санкцияларында көрсетілген реттерде ғана қолданылады. Мұның өзінде шын жүректен өкіну деп тану үшін кінәлінің кінәсін иойындап, өз бетімен келуі, шын жүректен өкінуі қылмысты ашуға жәрдемдесу және келтірілген зиянның орнын толтыруы белгілері болуы шарт. Кінәсін мойындап келу деп біткен немесе дайындық арасындағы қылмыстарды істегеннен кейін кінәлі адамның өзінің айыбын мойындап заңда көрсетілген органға келуін айтамыз. Кінәсін мойындап келу көп жағдайларда аяқталған қылмысты істегеннен кейін орын алады.

Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату. Қылмиыстық кодекстің 66-бабына сәйкес қоғамға қауіпті қылмысьтан болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау салдарынан қажетті қорғану шегінен асқан адамды сот істің мән-жайын ескере отырып, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.

Жәбірленушімен татуласуға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Қылмыстық кодексте бірінші рет кішігірім немесе орташа а уырлықтағы қылмыс істеген адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және жәбірленушіге келтірген зиянның есесін толтырса, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін деп көрсетілген.

Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықьтан босатылу. Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.

Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату. Қылмыстық жауапқа тартудың мерзімінің ескіруі деп қылмыс істеген уақыттан бастап, кінәлі адамның сол қылмысы үшін заңда көрсетілген шарттарға сәйкес жауапқа тартуға мүмкіндік беретін уақыттың өтуін айтамыз. Қылмыстық кодексте мұндай жауаптылықтан босатудың негіздері істелген қылмыстың ауырлығына байланысты болып көрсетілген. Ескірудің мерзімі өқылмыс істеген күннен бастап және сот үкімі заңды күшіне енген кезге дейін есептелінеді. Қылмыс істеген уақыт деп қылмыстың зардабының орын алған уақытынан тысқары қоғамға қауіпті іс-әрекет жүзеге асырылған уақытты айтамыз.
Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату. Жазадан шартыты түрде мерзімінен бұрын босату жазаның алға қойылған мақсатын тез әрі тиімді шешуге мүмкіндік берумен бірге қылмыстылық пен қарсы күрес жүргізуге зор үлесін тигізеді. Сот тәжірибесі көрсеткендей, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатылғандардың қайталамалы қылмыс жасауы жазаны толық өтеп шыққандарға қарағанда едәуір төмен.

Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру. Жазаның өтелмеген бөлігін жеңілірек зжазамен ауыстырудың жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың айырмашылығы оның шартсыз, түпкілікті босатылуында болып табылады. Жазаның өтелмеген бөлігі жеңілірек жазамен ауыстырылу қолданылған сотталған адамды сот қосымша жазадан толық немесе ішінара босатуы да, босатпауы да мүмкін. Бұл мәселе нақты жағдайларға қарап шешіледі.

Жүкті әйелдердің және жас балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалдыру. Жүкті әйелдердің және жас балалары бар әйелдердің жазаны өтеуін кейінге қалдыру Қылмыстық кодекстің 72-бабында қаралған және бұл сот тағайындаған жазаны өтеуден босатудың бір түрі болып табылады. Заңда жазаның қайсы түрін өтеуді кейінге қалдыру туралы айтылмаған.

Ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату. Қылмыстық кодекстің 73-бабы ауруға шалдығуына байланыты жазадан босатудың тәртібін белгілеген. Осы бапқа сәйкес қылмыс жасағаннан кейін оның өз іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғыну не оған ие болу мүмкіндігінен айыратын психикасы бұзылуы пайда болған адамды сот жазадан босатады. Аурулығына байланысты жазадан босатуға заңда ек і түрлі аурумен ауыруға негіз бола алады. Өзінің әрекетінің мағынасын түсіну немесе оны басқару мүмкіншілігінен айыратын психикалық ауру немесе жазаны өтеуге кедергі жасайтын басқа қатаң ауру.

Айыптау үкімін орындаудың мерзімі ескіруге байланысты жазадан босату. Айыптау үкімі белгілі бір себептермен орындалмай қалуы да мүмкін. Мұндай жағдайларда оны орындаудың мерзімі ескіреді. Мерзімі ескіршген айыптау үкімі орындалмайды.

Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату. Рақымшылық пен кегірім беру Қазақстан Республикасы Жоғарғы өкімен органдарының актілері болып табылады. Бұл актілер белгілі бір қылмыстар үшін жауаптылықты белгілеген қылмыстық заңдаоды немесе сот үкімін жоймай-ақ қылмысиық жауаптылықты немесе жазада немесе оған сот тағайындаған жазаны жеңілірек жазамен ауыстыра алады.

Төтенше мән-жайлардың салдарынан жазадан босату немесе жазаны өтеуді кейінге қалдыру. Жазадан босатудың бұл түрі тек қана жаңа қылмыстық кодексте көрсетілген. Бұрынғы қылмыстық заңда жазадан босатудың бұл түрі болмаған еді. Заңға сәйкес төтенше мән-жайларға өрт немесе кездейсоқ апат, отбасылық еңбекке қабілетті жалғыз мүшесінің ауыр науқасқа душар болуы немесе еңбекке қабілетті отбасының жалғыз мүшесінің қайтыс болуы негіз болады.
Тақырып№ 12

Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы

2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктері.

3.Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза түрлері, мерзімі мен мөлшері.

4.Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау барасындағы ерекшеліктер.

Егер кәмелетке толмаған адамның есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды. Қылмыс жасаған кезде 18-г.е толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес 18-25 жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекші жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін қолдана алады.

Кәмелетке толмағандардың психикалық жағжайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері де ересектерге қарағанда жеңіл болып белгіленген. Кәмелетке толмағандарға қатаң қылмыстық шаралар тағайындалмайды. Кәмелетке толмағандардың статусының ерекшеліктеріне байланысты оларға белгілі бір лауазым атқару құқығынан айыру; мүлікті тәркілеу сияқты жазалар тағайындалмайды.

Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлері:

1.Айыппұл;

2.Белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;

3.Қоғамдық жұмыстарға тарту;

4.Түзеу жұмыстары;

5.Қамау;

6.Бас бостандығынан айыру.

Қылмыстық кодекстің 86-бабына сәйкес 18 жасқа толғанға дейін қылмыс жасаған адамдар үшін осы кодекстің 77-бабында көрсетілген соттылықты жою мерзімдері қысқартылады және тиісінше 86-бапта көрсетілгендей: бас бостандығынан айыруға қарағанда жазаның неғұрлым жеңіл түрлерін өтегеннен кейін төрт айға; кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысы үшін бас бостандығынан айыруды өтегеннен кейін үш жылға тең болады; ауыр және аса ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айруды өтегеннен кейін үш жылға тең болады.

Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау барасындағы ерекшеліктер:

Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі болған жағдайда ғана тағайындалады.

Кәмелетке толмағандарға белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.

Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмағандарға бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады.Заңда кәмелетке жасы толмағандардың арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесінде болуы Қылмыстық кодекстің 83-бабының 5-бөлігінде көзделген. Осы мерзім біткеннен кейін ұзартуға тек кәмелетке толмаған адамның жалпы білім беретін немесе кәсіптік даярлығын аяқтауы қажет болған жағдайда ғана жол беріледі, бірақ ол кәмелетке толғанға дейіндегіден аспауы керек деп белгіленген. Кәмелетке толмаған адамның арнаулы тәрбие және емдеу –тәрбиелеу мекемесінде болуының, оларды ауыстырудың тәртібі мен ережелері заңдармен белгіленген.
Тақырып №13 Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.

1.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түсінігі.

2.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың мақсаттары.

3.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлері.

4.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мерзімін ұзарту, өзгерту және тоқтату.

5. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының қолданғаннан кейін жаза тағайындау.

6.Жазаны орындауға қосылған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.

1.Қылмыстық заң есі дұрыс емес күйде қоғамға қауіпті іс-әрекеттер жасаған немесе мұндай іс-әрекеттерді есі дұрыс күйде жасаған, бірақ сот үкімі шыққанға дейін немесе жазасын өтеген кезде өз әрекеттері жөнінде өзіне есеп беру немесе өзі әрекетін басқару мүмкіндігінен айыратын психикалық аурумен ауырған, сондай-ақ дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуынан зардап шеккен адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды белгілейді. Көрсетілген адамдар жөніндегі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданғанда сот олардың жаңадан қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасаудан сақтандыруы, ондай азаматтардың жеке басын қорғауда және дұрыс емдеуді жүзеге асыру мақсатын көздейді, психикалық ауруға душар болған адамдарға жаза тағайындау ізгілік және әлеуметтік әділеттілік принциптеріне қайшы келеді. Сондықтан да есі дұрыс емес адамдар қылмыс істесе, олар қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасағаннан кейін есі ауысқан аурумен ауырғаг адамдарға да жаза тағайындау тиімсіз болады. Өйткені мұндай адамдар өзіне - өзі есеп беру немесе өз әрекетін басқару мүкіндігінен айыратын есі ауысқан аурумен ауырына байланысты айналада болып жатқан құбылысты қабылдай алмайды, сондықтан да оған тағайындалған жаза өз мақсатына жетпейді.

2.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлері оны тағайныдаудың, өзгертудің және тоқтатудың ҚР Қылмыстық кодексінің 90-бабында белгіленген. Заңда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының 4 түрі көрсетілген:

1.емханалық мәжбүрлеп қадағалау және психиатрда емделу;

2.жалпы үлгідегі психиатрлық стационарда мәжбүрлеп емдеу;

3.мамандырылған үлгідегі психиатрлық стационарда мәжбүрлеп емдеу;

4.интенсивті қадағаланатын мамандырылған үлгідегі психиатрлық стационарда мәжбүрлеп емдеу түрлерін тағайындауы мүмкін;

Есі дұрыс күйінде жасалған қылмысы үшін сотталған, бәрақ алкокголизмен, нашақорлықтан емдеуді не психикасының есі дұрыстығын жоққа шығармайтындай бұзылуынан емдеуді қажет ететін адамдарға сот жазамен бірге емханалық мәжбүрлеп қадағалау және психиатрда емдеу түрінде медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкін.Осы көрсетілген мәжбүрлеу шаралары ауруларды емдеумен бірге, оларды қоғамнан оқшаулап, медицина мекемелері арқылы мұндай адамдардың денсаулығы мен мінез-құлқына өте мұқият түрде бақылау жасау арқылы жүзеге асырылады.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлерін бөлудің негізгі белгілеріне істелген іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік және сот – психиатрлық сарапшының қорытындысымен анықталған ауру адамның психикалық күйі болып табылады.

3.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың негізі Қылмыстық кодекстің 88-бабында тұжырымдалған. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын ұзарту, өзгерту және тоқтату Қылмыстық кодекстің 93-бабында көрсетілген, осы заң талабына сәйкес:

1.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын ұзартуды, өзгертуді және тоқтатуды психиатр- дәрігерлер комиссиясының қорынтыедысы негізінде мәжбүрлеп емдеуді жүзеге асыратын мекеме әкімшілігінің ұсынуы бойынша сот белгілейді.

2.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасы белгіленген адам сотқа осындай шараны тоқтату туралы немесе өзгерту туралы ұсыныс енгізу үшін негіздердің бар екені жөніндегі мәселені шешу үшін негіздердің бар екені жөніндегі мәселені шешу үшін кемінде алты айда бір рет психиатр-дәрігерлер комиссиясында куәландырып отыруға тиіс.

3. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын өзгертуді немесе тоқтатуды адамның психикалық жай-күйі өзгеріп, бұрын тағаындалған шараны қолдану қажет болмай қалған немесе медициналық сипаттағы өзге мәжбүрлеу шарасын тағайындау қажет болған жағдайда сот жүзеге асырады.