Лекция: 30 Практикалық: Семинар: 6 Лабораториялық: обс¤Ж

1.Юлиан календарына дейін қандай каландар қолданды.

2 Юлиан календары кімнің тщұсында шықты.

3. Юлиан календары қай кезден қолданыла бастады?

4 юлиан календарының басқа календардан айырмашылығы.

16- лекция. Таќырыбы:

Григориан календары

Жоспары:

1.Григориан календарының шығуы

2.Григориан календарының кемшілітері және жаңа календардың жобалары

Лекция маќсат Бұл тақырыптың басты мақсаты қазақ календарына қосымша болып жаңа календардың туындауы және біршама елге ортақ календардың жағдайын істестіру болып табылады.Тағы бір ерекшілігі бұл календардың туындауын біз қоғамның дамуны жетілуін байқаумызға болады.

Лекция мєтіні

1. Григориан календарының шығуы. Жаңа санат осы күнгі халықтардың көпшілігінде қолданылатын санау жүйесі юлиан календарын ңдеп негізінде итальян ғаламы Алойцзий Аммий жасаған. 1582ж бекітіп тұрмыста шіркеу істерінде қолдануға бұйырған. Рим папасы Григорий-ХІІ-тің аымен аталып кеткен. Григориан календары бойынша 3жыл жай жыл 4ші жыл кебісе жылы болып табылады. Мысалы; 1973,1975,1975, жылдар жай жылдар 1976ж кебісе жыл. Соңғы екі нөлін сызып тастағанда 4-ке бөлінбейтін ғасырлық жылдарда февралы 28 күнмен жай жыл болып есептеледі. Жыл ұзақтығы 28,29,30,31 күндік 12 айға бөлінеді. Жыл басы 1 январь. Григориан календары совет елінде 1918ж февральда 6 халкомсовтың В.И Лениннің қол қойған декреті бойынша қабылданды. Ол Ресейдің орталық қалалары мен облыстарында сол күннен бастап, ал Орта Азияда Сібірде Қиыр шығыста Азамат соғысынан кейін қолданыла бастады.

2. Григориан календарының көптеген кемшіліктері бар.

Оларды төменгідей атап өтуге болады.

1. 
   календарлық ұзақтығы әртүрлі : 28,29,30,31 күн.
   
2. 
   Ұзақтықтары әр түрлі айлардың кезектесіп отыруы тәртіпке салынбаған.
   
3. 
   Жыл ширектері – тоқсандық ұзақтықтары әр түрлі. Бұл халық шаруашылығын жоспарлауды, өндірісті ұйымдастыруды қиындатады.
   
4. 
   Жылдың бірінші жартысы екінші жартысынан қысқа демек қазіргі жыл екі жарты жылға дәл бөлінбейді.
   
5. 
   Апта күндері ай күндеріне сәйкес келмейді. Аптаның басы бір айға аяғы екінші айға келеді. Ай мен апта арасында байланыс жоқ.
   
6. 
   Григориан календары ұзақ уақыт есебін жүргізуге қолайсыз. Сондықтан ежелгі заманның хронологиясы көбіне Юлиан календары бойынша жүргізіліп келеді.
   
7. 
   Жыл санаудың басы жалған қияли оқиғадан “Хрестос туылғаннан басталған”.
   
8. 
   Ай аттары ежелгі римдіктердің айдан шығарған құдайларының атымен немесе қырғын соғыстар жүлгізен импероторлардың атымен аталған. Табиғатқа байланыс жоқ.
   
9. 
   Апта күндері вавилон құдайларының аттарымен аталған. Ғылыми немесе табиғи негізі жоқ.
   
10. 
    Күнмен түннің жазғытұры теңелуі 21 мартқа бекітілген. Мұның ешбір қажеті жоқ. Қашан теңелсе де бәрібір. Солай алған күнде де қателік бар. Жер шарының солтүстік жартысында бұл күні күзгі теңелу болады. Демек Австрия Жаңа Зеландия Оңт Африка санатқа қосылмайды. Григориан календарында жыл өзгеріп тұратындықтан жыл сайын көптеген календар кітаптарын басып шығарып тұруға тура келеді. Биылғы календар келесі жылға қолдануға болмайды. Бұл үшін әр мемлекет миллиондаған сом қаржы жұмсайды. Сондықтанда қазіргі календарды түбірімен өзгерту туралы мәселе қаралған.
    

Комитетке түскен жобалардың 2-үі таңдалып отыр.

1. 
   жоба бойынша жыл 13 айға бөлінеді. әр айда 28 күн 4 апта болады. Айлардың бәрі де жексенбіден басталады. Сембіден аяқталып отырады. әр айда 24 күн жұмыс күні 4 демалыс күні болады. 13ай 28 күннен 364 күн болады. Календарлық жыл 365 немесе 366 күннен құралған. Сондықтан жай жылдары 1 күн кебісе жылдары екі күн есептен тыс алынады. Олардың нөмері болмайды. Жыл сайын артық алынатын 1 күн декабрь мен январдың аралығына қойылады да халықтардың бейбітшілік деп достық күні аталады. Кібісе жылдары қосылатын екінші күн июнь айларының арасына қойылып кібісе жыл күні деп аталады.
   
2. 
   Жоба бойынша жыл 182 күннен 2жарты жылға 91 күннен 4 ширекке бөлінеді. әр ширекте 3ай олардың біріншісінде 31 күн қалған екеуінде 30 күн болады . әр жылдың бірінші күні жексенбіге келіп отырады. әр ширекте дәл 13 апта болады. Ширектер де жексенбіден басталып сенбіден аяқталады.
   

көпшілігінде қолданылатын жыл санау жүйесі. Юлиан календарын өздері негізінде италиан ғалымы Алайцзий Аммий жасаған. 1582 жылы бекітіп тұрмыста, шіркеу істер қолдануға бұйырған. Рим папасы Григории ХІІІ- нің атымен аталып кеткен. Григориан календары бойынша ұш жыл жай жыл, 4 жыл кебісе жыл болды. Мысалы: 1973,1974,1975 жылдар жай жылдар, 1976 кебісе жыл. Соңғы екі нөлін созып тастаған да 4-ке бөлінбейтін ғасырлық жылдарда февраль 28 күнмен бітетін жай жыл болып есептеледі. Жыл ұзақтығы 28-29,030-31 күндікке он екі айға бөлінеді. Жыл басы- 1 январ. Григориан календары Совет елінде 1918 жылы 6 февральда Халхомсовтың В.И. Ленин қол қойған деректер бойынша қабылданды. Ол, Россияның орталық қалаларымен облыстарында сол күннен бастап, ол Қазақстанда, Орта Азияда, Сібірде, Қиыр Шығыста азамат соғысынан кейін қолданыла бастады.

1. Календарлық айлардың ұзақтығы әр түрлі:28,29,30,31 күн.

2. Ұзактықтары әртүрлі айлардың кезектесіп отыруы тәртәпке салынбаған.

3. Жыл ширектері- тоқсандардың ұзақтықтары әр түрлі. Бұл халық шаруашылығынжоспарлауды, өндірісті ұйымдастыруды қиындытыды.

4. Жылдың бірінші жартысы екінші жартысынан қысқа, демек қазіргі жыл екі жарты жылға дәл бөлінбейді.

5. Апта күндері ай күндеріне сәйкес келмейді. Аптаның басы бір айға, аяғы екінші айға келеді ай мен апта арасында байланыс жоқ.

6. Григориан календары ұзақ уақыт есебін жүргізуге қолайсыз. Сондықтан ежелгі заманның хронологиясы көбіне юлиан календары бойынша жүргізіліп келеді.

7. Жыл санаудың басы жалған, қияли оқиғадан- “Христос туғаннан” басталған.

8. Ай аттары халыққа қажеті жоқ, ежелгі римдіктердің, ойдан шығарған құдайларының немесе қырғын соғыстан жүргізген императорлардың атымен аталған. Табиғатқа байлынысы жоқ.

9. Апта кұндері вавилон құдайларының атарымен аталған. Ғылыми немесе табиғи негізі жоқ.

10. Күн мен түннің жазғытұры теңелуі 21 мартқа бекітілген. Мұның ешбір қажеті жоқ, қашан теңелсе де бәрібір. Солай алған күнде де қателік бар: жер шарының солтүстік жартысында ғана күн мен түннің жазғытұрым теңелуі 21 мартқа келеді, оңтүстік жартысында бұл күні күзгі теңелу болады. Демек Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтұстік Америка санатқа қосылмайды.

11. Григориан календарында жыл өзгеріп тұратындықтан, жыл сайын көптеген календарь кітаптарын басып шығарып отыруға тура келеді, биылғы календарь келесі жылы қолдануға жарамайды. Бұл үшін әр мемлекет милиондаған сан қаржы жұмсайды..

Сондықтанда қазіргі түбірімен өзгерту туралы мәселе көтерілген.1923 жылы Женевада, Ұлтар лигасының жанына календарды өзгерту жөнінде халықаралық комитет құрылған. Комитет өзңне түскен 200- ден астам календарь жрбасын қарап талқылаған.

Комитетке түскен жобалардың ішінен екі жоба таңдалып алынып отырды.

Бірінші жоба бойынша жыл 13 айға бөлінеді, әр айда 28 күн, 4 апта болады. Айлардың бәріде жексембіден басталады, сембімен аяқталып отырады. Әр айда 24 жұмыс күні 4 демалыс күні долады. 13 ай 28 күн болады, немесе 366 күннен құралады. Сондықтан жай жылдары 1 күн кібісі жылдары 2 кқн есептен тыс алынады, олардың нөмері болмайды. Жыл сайын артық алынатын 1 күн декабрь мен январдың аралығына қолайлы да, халықтардың бейбітшілік деп достық күні деп аталады. Кібісе жылдары қосылатын екінші күн июнь мен июль айларының арасына қойылып, кібісе жылы күні деп аталады.

Екінші жоба бойынша жыл 182 күнен 2 жарты жылға, 91 күнен 4 ширеке бөлінеді. Әр ширекте 3 ай, олардың біріншісінде 31 күн, қалған екеуінде 30 күннен болады. Әр ширекте 13 апта болады. Ширектерде жексембіден басталып сембіден аяқталып отырады. Айларда 26 жұмыс күні болады. Мұнда да есепті күн 364. Сондықтан жоғарыдағы сияқты, декабрь мен январь аралығына нөмерсіз бір мейрам күні қойылып, оны халықтардық бейбітшілік пен достық күні деп атады. Кідісе жылдары июнь мен июль арасына есептеп тыс бір демалыс күні қойылып оны кібісе жыл күні деп атау ұсынылған. Бірінші, төртінші, жетінші, оныншы, айлар 31 күнен, қалғандары 30 күннен алынған. Жыл бұрынғыдай бөлінген.

Григариан календары Россияның орталық қалалары мен облыстарында деректер жарияланған күннен бастап қолданылды. Азамат соғысының салдарынан және календарь есебін жүргізіп отырарлық сауатты адамдардың аздығынан Орта Азияда, Қазақстанда, Сібір мен Қиыр Шығыста Азамат соғыснан кейін қолданыла бастады.

Юлиан календарындағы жылдың ұзақтығы тропиктін жылдың ұзақтығынан жуық түрде алғанда 11 минут 14 секунд артық

Осы 11 минут 14 секунд артық.

Осы 11 минут 14 секунттан жиналып 128 жылды 1 тәулік,384 жылда 3 күн теңелуі 21 мартта 1280 жылда 10 күн ерте келді.

Бірақ XVI ғ –дың 2 жарты айналып отырған айырмашылық 10 күнге толып шіркеу бастықтарын абыржытқан.

XIII ғ Рим папасы Григорий 1582 ж сопылар мей астрономдардан арнаулы комиссия құрған.Комиссия ұсынған әр түрлі жобаларды қарай келіп италиялық дәрігер және математик Пилидің 1520-1576 жасап кеткен жобасын ұнатқан григории XIII1982 жылға мартта осы Лимийдің жобасын ресми булла бойынша бекітіп жұртқа жариялап күнделікті тұрмыста шіркеу істерінде қолдануға бұйырған.Созиген жасаған рим календары болып аталып кеткен Ал Мимий жасаған календарь да соның кебін киді. Ал Григориан календары д.аталды.

Григориан календары жаңа санат деп аталды. Оның қолданыла бастаған уақытта төмендегінше

Италия Испания Португалия 15 III 1582

Франция 20 XII 1582

Голандия 1 I 1583

Бабария 16 X 1583

Астрономия 17 I 1584

Германия католиктер 1 II 1584

Польша 1 II 1587

Венгрия 1 XI 1587

Пруссия 2 IX 1610

Германия протестандттар

Норвегия және Дания 1 III 1700

Англия 14 IX 1752

Швеция 1 III 1753

Жапония 1 II 1873

Сервия 1 II 1919

Греция 2 III 1923

Туркия 1 I 1927

Египет 1 X 1928

Бақылау сұрақтары:

1 Григориан календары кімнің негізінде шықты.

2 Григориан календары кімнің атымен аталған.

3. Григориан календары қазір қанша елде қолданылады.

4.Григориан календеры неге негізделген.

17- лекция. Таќырыбы:

Метрология.

Жоспары:

1. Х ғ басы мен ХІІ ғасырдағы ежелгі орыс мемлекеттінің метрологиясы.

2 ХІІ – ХV ғ. Феодальдық кездегі метрология

3 XVIII –XX ғғ. орыс метрологиясы.

Метрология бұл – ұзындық бет көлем, салмақ т.б. өлшемдері олардың даму тарихын зерттейтін тарихи қосалқы пән болып табылады. Негізінен метрология грек тілінен қазақшаға аударғанда “метрон”- өлшем, “логос” – ілім яғни өлшем туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Өлшемдердің атын шығу тарихын, әртүрлі өлшеу системаларының дамуына және байырғы халықтар қолданған өлшемдердің қазіргі кездегі метрологияның (басты мақсаты болып) өлшемдер мен сәйкестігін зерттеу метрологияның басты мақсаты болып саналады. Кез- келген тарихи қосалқы пәндер сияқты метрологияның мілімет беретін қайнар көздері мен оларды зерттеу әдістері бар. Метрологияның негізгі мәлімет көздеріне өткен дәуірдің жазба өлшемдер туралы жазылған жазба ескерткіштерімен заттай есркткіштер жатады.

2. ХІІ – ХV ғ. Феодальдық кездегі метрология. Негізінен метрология туралы түсінік санау ерте заманда қалыптасқан болатын. Өйткені сол кезеңдердің өзінде-ақ өлшемсіз тұрғын үй салу, жер мен жайылым учаскілерін белгілеу, киім тігу, еңбек және соғыс құралдарын даярлау, сұйық және сусымалы денелердің денелерді анықтау мүмкіндік болмағандықтан өлшеу қажеттілігі пайда болды. Алғашқы кездерде бұл үшін арнаулы аспаптар болмады. Олардың орнына адам денесінің бөліктерін: шынтақ, саусақ, ұзындығы керімген қол, табан, сүйем, қарыс, т.б. қолданылады. Бұған қоса белгілі бір уақыт ішіндегі жүріп кеткен жолдың ұзындығы тасты лақтырғандағы арақашықтық,ал егін алқаптарының көлемін сол жердегі астықтың мөлшерімен өлшенеді. Сондай ақ сұйық және сусымалы денелерді адам денесімен уысымен, бір құшағымен өлшеу-йді. Бірақ бұл қол өлшемдерді дәл өлшеу деп айту қиын. Алайда бұл өлшеу системалары Ресейдің тарихи дамуындағы белгілі бір кезеңді көрсетті. Ал федалдық бытыраңқылық кезеңде бұл өлшеу системалары өлшеу жергілікті өлшеу системалары қалыптасыты. Әрбір князьдықтардың өзінің өлшемдері болады.Мысалы: Новгорота жер коровия және обжалармен, Воигада плугтарин, Двинс жерінде жіп арқанмен өлшенедң. Сонымен қатар тобан сияқты ұзындық өлшемі бүкіл елге ортақ белгіт ретінде қалыптасты. Бірақ олар ежелгі Русьтегі өлшемдер туралы дәуір едәуір мәліметтер бере алмайды. Сондай-ақ метрологияның зертеудегі ертедегі шежірелер жинағы саяхатшылардың еңбегі жіне ежелгі Руське асяхатап келген шетелдіктер жасып кеткен шығармалардың маңызы зор. Солардың ішінде кқне орыс өлшемдері туралы маңызды мәліметтерді ХІІғасырдағы ежелгі ескерткіштері “Игумен Донияның қасиеті жерге қасиетті” атты шығарма береді. Шын мәнінде бұл шығармаХҮ ғасыр шығармалар тізімінде кездескенше олардағы мәліметердің дұрыстығына сенім артыруға болады.Бұған қоса бірқатар өзге тілдерден аударылған шығармалар грек тілінен енген орыс тіліне сәйкес теримндермен аудармалар жазылған. Мысалға алатын болсақ гректің “оргия” деп аталатын өлшем бірлігі орыс тіліне “сажын” деп аударылады. ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда метрологияның өлшемдер туралы мәліметтер саны көбиеді. Олардың ңатарына шешірейік жинақтар, громаталардан басұа таможниалық және жазбажа кітаптар қосылады. Жазба кітаптарда таварлардың ба.асы, баж салығының көлемі және әртүрлі таворлардың саны крсетілген. Жазба кітаптарда товарлардық бағасы, саны ғана емес, сана өлшемдерінің біріліктерімен өзара қарым қатынас жүйесі баяндалады.

Бірақ негізгі орыс өлшемдерінің жүйесі ХҮІІІғасырдың басында қалыптасты. Бұл кезеңдегі метрология басты мақсаты: өлшем системасын бір ізге келтіріп, анықнау және метрология саласында арнайы қадағалау қызметін ұйымдастыру болды.1753 жылы ішкі таможниялар таратылып жергілікті өлшем бірліктер қысқартылып бірте- бірте жойылды.

3. XVIII –XX ғғ. орыс метрологиясы. Тарихи метрологияның ғылым ретінде дами бастауы. Ежелгі өлшем бірліктері.

Өлшем бірліктерін жетілдіру шараларьг.

Алғашкы өлшем бірліктеріыің жүйесі. XV-XVII ғғ. өлшем бірліктерінің жүйесі.

Тарихи метрология - өлшем бірліктерінің шығу тарихын, өлшем бірліктерінін атауларын, бұрынғы әркилы өлшемдердін байланысын зерттейтін косалқы тарихи пәні; Ежелгі өлшем бірліктерінің Ресей мен Қазакстан метрологисына тигізген әсері.

Ежелгі Русьте үзындык өлшемі кандай болғанын, шакы-рым, сажын, шынтак, аршын сүйем т.б. неге тең болғанын білуі керек.

Өлшеу күралдары - терези-таразы, контар, безмен.

Акша өлшемдері - полушка, копейка, полтиниктер өлшемі.

Практикалық метрологая. Тарихи метрологияның ғылым ретінде дами бастауы. ХҮІ ғ. Н.Кузанский, Г.Агрикола, Ж.Скалигер.

Алғашқы өлшем бірліктерінің жүйесі. ХҮ-ХҮІІ ғғ. өлшем бірлікгерінің жүйесі. "Сауда кітаптары".

XIX ғ. ғылыми метрологаянын қалыптасуы. Ф.И.Петрушевскийдің "Жалпы метрологиясьшың" тарихи метрологияның дамуына тигізген әсері. Қазақстан метрологиясының жете зерттелмеуі. Қазан революциясынан кейінгі метрология. И.И.Смирнов, Б.А.Рыбаков, А.Л.Монгайт, В.И.Шунков, Е.И.Каменцова, Н.В.Устюгов, Л.В.Черепнин еңбегі.

Метрология ғылымы нені зертейді?

Метрология қай пәннің саласына жатады?

Бүкіл қай ғасыр бойында ұзындық өлшемдері нақтыланып унивикацияланады?

Қай жылы сұйық денелерді өлшейтін ыдыстар пайда болды?

ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда қандай өлшемдер туралы мәліметтер көбейе түсті?

Орыс өлшемдерінің жүйесі қай ғасырлардың басында қалыптаса бастады?

18- лекция. Таќырыбы:

Тарихи метрология қалыптасып дамуы

Жоспары

1 Тарихи метрологияның ғылым ретінде дами бастауы.

2 Ежелгі өлшем бірліктері.

3 Өлшем бірліктерін жетілдіру шаралары.

Қашыктык, аудан, салмак пен көлемнін. негізгі өлшем бірліктерінің пайда болуы ертедегі адамдардың шаруашылығы-ның дамуьна байланысты болды. Өлшем бірліктерінің зандылы-ғы ол адамның физикалық мүмкініііілігіне негізделгендіктен мөлшермен алынғандығыңда. Өндірістің шаруашылык түрлерінің күрделенуі өлшемнін де бірыңғайлануын талап етті. Мүны накты мысалдармен көрсеткен жөн. Ал екінші сүрақты талқьлау Орта ғасьрдағы болған өлшем бірліктерін атап өтумен шектелмеуі керек. Алдымен "миль", "стадий", "поприще", "кадь", "фунт", "аршын" деген өлшемдердің мазмұны мен казіргі кездегі мағынасын аныктап алу кажет.

Тарих факультетінің студенттері казіргі халыкаралык өлшем жұйесіне, оның негізгі өлшем бірліктері мен аракатынасына кандай принциптер енгізілетіндігін білуі керек.

Тарихи метрология мәліметтерін пайдалану, архив материалдарында бар нақты фактілермен жұмыс істейді, яғни ертедегі өлшем бірліктерін казіргі кездегі метрлік жүйеге аудару максатын көздейді.

2. Ежелгі өлшем бірліктері. Ежелгі Рим бірліктерінің Ресей мен Қазақстан метрологаясына тигізген әсері. Мұсылман өлшем бірліктері. Үзындык., биіктік, салмақ өлшемдері. Моңғол дәуіріндегі өлшем бірліктері. А.В.Терсщенко еңбегі. Ертедегі орыс өлшем бірліктері. ХІІ-ХҮ ғғ. өлшем бірліктері. Ақша өлшемдері. Жошы монеталары. Мұсылман өлшемдері.

ХҮ-ХҮІІ ғғ. өлшем бірліктерін сипаттайтын деректер. Ақша-товар айналымының дамуы мен бүкілресейлік жәрмеңкелердің қалыптасуының өлшем бірліктері жүйесіне әсері.

Өлшеу қүралдары - терези - таразы, контар, безмен. Акша өлшемдері - полушка, копейка, полтинниктер өлшемі.

3. Өлшем бірліктерін жетілдіру шаралары. Өлшем бірліктерін жетілдіру шаралары

1797. 1835. 1899 жылдардағы өлшем бірліктері туралы зандардың қабылдануы. Өлшем бірліктерін қарайтын комиссия жұмысы. "Метр" өлшем бірлігі туралы. Литр, грамм бірліктері.

Метрологая саласындағы Д.И.Менделеев еңбегі.

1855 ж. халықаралық өлшем бірліктері жүйесін карайтын Халыкаралык ассоциацияның құрылуы.

Кеңес өкіметі түсындағы өлшем жұйесі. 1924, 1934 жж. "Өлшеу мен салмак. туралы" зандар. Метрлік өлшем бірлігінің түпкілікті орнығуы. 1960 ж. "Өлшем мен өлшеу" туралы XI халықаралық конференция. 1975 ж. химия және физика ғылымдары саласындағы дәлдік өлшем бірліктерінің кабылдануы.

Бұл метрологияның мақсаты ғылым ретінде қалыптасып дамуы және тарих сахнасынан өз орнын тауып үлкен ғылым болып бірігуі болды, және де дәл сол мақсатына жетті де, енді бұл пәннің алдағы міндеті өзінің керектігі адам өмірінде қажеттілігін байқатып үлкен жетістіктердің шыңына жету болып табылады.

Ұлтың өлшем бірліктері:

Натурал өлшемдер.

Еңбек өлшемдері.

Ақша өлшемдері.

Натурал өлшемдер. Салмақ өлшемдері, аумақ өлшемдері, көлем өлшемдерін жақсы білеміз.Ал, ұзындық өлшемдерінен км. Метр, дициметр, сантиметр, милиметрлерді пайдаланамыз. Осы орайда белгілі ғалым А.Қ.Құралов өз еңбектерінде ұзындау өлшемдерінен мына өлшем бірліктерін келтіреді.

Елі –1,5 см

Сүйелі-17-18 см (бас бармақпен сұқ саусақтың сүйелі –14-15 см)

Қарыс 20-22 см

Аршын- 75 см шынтақпен саусақ ұшына дейінгі кез50 см (Ресейде пайдаланған) аршынымен тең.

Арқан бойы 15 метр.

Қам арқан бойы 6-8 метр

Тартып арқан бойы 18-25 метр

Біршақырым жер 700 метр

Құлау шалатындай көз көрім- 4 км

Қозы өрісіндей 1-5 км

Қой өрісіндей 5-16 км

Ұлттық ат жарыстарымен ат бәйгенің әр түрлі ұзақтықтары.

Құман шаптырым 8-10 км

Тер алатындай қара жарыстың 10-15 км

Ат шаптырым 25 км

Аламан бәйгелін 35-45 км

Қозы көш жер 20-30 км

Бір лау жер 30 км

Түстік жер 40-50 км

Бір күндік сапар 90-100 км

Айшылау жер 2500-3000 км

Бұл өлшем бірліктер күнделікті қалық аузында көбінесе әңгіме арасында ауылды жерлерде, қазақтар тығы тұрытын жерлерде ғана пайдаланып келеді. Ал қалалы жерлерде немесе басқа ұлт өнімдерімен аралас ауылдарды қазіргі заманың өлшемдері көбірек айтылады. Егерде осы қарқынмен кете берсе жоғарыда айтылған көне атаулардың біржола үміт болуы да ықтимал.Сондықтан да бұл өлшем атауларын толық қалпында қолдануы тек мектеп қабырғасында емес, оларды ғылыми зерттеу барысанда кеңінен қолдану кажет. Өйткені ұлттық өлшемдер кешегі кеңетер дәуірінде қолданылмағандықта (әдебиеттен басқа салалда) дамымағанын былай қойғанда ұмыт болып бара жатқанны айқын. Бұл жастарды ұлтық сана сезім тұрғысында тәрбиелеуге кері әсерін тейгізері даусыз. Өйткені тарихы жо есебі жоқ, экономикасы дамымаған деген пікір қалаптастыруға әректтенушілердің де жоқ емес екендігін жақсы білеміз.Ұлтық өлшем бірліктерінің ішінде мынадай көлем аумақ және салмақ өлшемдері кең тараған. Олар:

Оймақтай

Ине жасуындай

Алақандай

Жапырақтай

Ат төбеліндей

Ұлтарақтай (адам табанының көлемі)

Тұлақтай мал терісінің көлемі

Табақтй жалпақ

Үй орнында

Бір тамам жер – гентардың алтындай бір бөлігі

Бір мойын жер- жарты гектар

Бір айдам жер – бір гектар

Көлдей- өте көлемді кең

Бір құшақ, қытын (отын)

Натурал өлшемдер ішінде салмақ өлшемдарі кеңінен тараған десем болады.

Ресейлік ірі ғалым Н.С. Помозков 1940 жыл өзінің докторлықеңбегінде 248 бет, Вавилонда жұмысшылардың еңбек ақысын маймен төлеген дейді, аты аталған еңбегінде. Ал қазақша май сатайиын ыдыс өлшем ретінде бір бүйым қолданылған.

Қөріп отырғанымыздай көне өлшем бірліктерінің қазіргі кездегі қолданылып жүрген өлшем бірліктері анғұрлым айырмашылықтары бар дегенімен ол лшемдерді күнделікті айдаланбаған меноларды пайдалану арқылы көне тарихи деректерді зертеп үйрену, мүмкіншіліктеріне ие боламыз. Бұл тұста салмақ өлшемдеріне ата- бабаларымыздың пайдаланылған мына бірлік өлшемдерін қарастырып көрейік.

Мысқал 1 грамм.

Қос уыс 450-500 грамм.

Кадау 750 грамм.

Кілә 1 кг.

Бір арқа 45-50 кг

Бір қап 50-55кг

Найза қап 70-80 кг

Батпай 100 кг

Бұл өлшем бірліктері негізінен шама ыдыс өлшем бірліктеріне жатады. Бұл қазіргі уақыттың өзінде де кейде қолданылады. Мысалы:бидайды қаппен цементті шелекпен қоймадан босату үшін жұмыс барысын тездетеді.

Әйтседе есептің дұрыс болуы үшін шама ыдыс салмағын немесе көлемін жұмыс босатылмас алдын өлшем алған дұрыс.

Бақылау сұрақтары:

Тарихи метрология қандай ғылым.

Аламан бәйгелін

Ат шаптырым

Түстік жер қандай жер көлемді атаймыз.

Айшылау жер.