Ұлттың ұлы қазынасы

Егемен Қазақстан, 19.12.2013

Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат-ат-түрік» еңбегі түркі тілдерінің тарихи салыстырма сөздігінің ең алғашқы жарқын үлгісі саналады. Осы сөздіктен бас­тау алған, бүгінгі таңда ғылымға белгілі ортағасырлық парсы түсіндірме сөздіктерінің ұзын-ырғасы 200-дің маңайында. Ал өз елімізде өткен ғасырда екі томдық «Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі», он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» еңбектері жарыққа шыққаны аян. Уақыт өте келе жұртшылықтың қолдануына ыңғайлы ықшам сөздіктер – «Қазақ тілінің сөздігі», «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» кітаптары шыққан еді.

«Тәуелсіздік жылдарында қоғамдық өмір мен ғылымның үздіксіз дамуындағы өзгерістер қазақ тілінің бір томдық бас сөздігін түзу қажеттілігін туындатты», деді тұсаукесер рәсімінде Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед. Министр 2002 жылы қазақ тілі түсіндірме сөздігінің 15 томын шығару қолға алынып, ол 2011 жылы мәресіне жеткенін атап өтті. Яғни, 2011 жылы 15 томдық қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жарыққа шыққан. Онда 150 мың сөз бен сөз тіркесі қамтылған.

«Түркі тілдерінің ішінде қазақ тілі ең бай тіл саналады. Осы уақытқа дейін түркі әлемінде 80 мың сөз бен сөз тіркесін қамтыған «Өзбек тілінің түсіндірме сөздігі», қырғыздардың 50 мың сөз бен сөз айқышын қамтыған екі томдық «Қырғыз тілінің сөздігі», 92 292 сөз бен 122423 сөз мағынасы келтірілген түріктердің «Түркше сөздіктері» шығарылды. Ал «Қазақ сөздігі» 106 мың атау сөз бен 48 300 сөз тіркесін қамтып отыр. Түрік тілінің сөздігі 2011 жылы әбден толықтырылып, 11-ші басылымда жарық көріп отыр. Біздің сөздік небәрі үшінші рет басылды. Алда әлі де толықтырылатыны күмәнсіз. Сондықтан бұл сөздік 30-дан аса түркі тілдерінің ішінде ең байы қазақ тілі екенін дәлелдейтін еңбек. Сөздіктің жарыққа шығуы ұлт руханиятындағы айтулы оқиға. М.Қашқариден жеткен сөз байлығын алтынмен аптап, күміспен күптеп қазақ халқының төріне шығарамыз», деді министр.

Шараға қатысқан зиялы қауым өкілдері де сөздіктің жарыққа шығуына ризашылықтарын білдірісті. «Жоқтан бар болмайды, бар нәрсе жоғалмайды» – деген белгілі жазушы Әбіш Кекілбайұлы жарыққа шыққан сөздік халықтың тілдік қорының даму жолының көрсеткіші екенін айтты. «Қазақ тілі – жасампаз тіл. Бізде араб, парсы, моңғол, шағатай тілдерінен, басқа да тілдерден енген сөздер бар. Қазақ тілінің грамматикалық аппаратының мықтылығының арқасында олардың бәрі тілімізге кіріп кетті. Мысалы, «құдай» деген қазақтың сөзі емес деп ешуақытта айта алмайсыз», деді жазушы. Ал белгілі ғалым Мырзатай Жолдасбеков ғылымның инемен құдық қазғандай шаруа екенін, айтулы еңбектерді дайындау барысында ғалымдар он жыл, жиырма жыл уақытын сарп ететінін айта келіп, қазақ тілінің мәртебесін көтеру үшін қазақ тіл білімі ғылымында орны бар тұлғаларды ұлықтау қажеттігіне, оның ішінде 90 жылдық мерейтойлары жақындаған Әбдуәлі Хайдар мен Рабиға Сыздықтың мерейтойларын кең көлемде, лайықты деңгейде атап өту керектігіне тоқталды. Сондай-ақ, басқа да зиялы қауым өкілдері шара барысында өз ой-пікірлерін ортаға салып, «сөздік тез арада ғылыми айналымға еніп, тәжірибеде қолданылуы тиіс», «дүкендерде де тұруы керек», «бұл еңбекпен ұрпақты тәрбиелеуіміз қажет», десті. Айта кетейік, «Қазақ сөздігін» ұзақ жыл уақытын сөздік құрастыруға арнаған белгілі ғалым Нұргелді Уәли бастаған топ дайындаған.

Айгүл СЕЙІЛОВА,

«Егемен Қазақстан».



ҚАЖЕТ ТЕ ҚҰНДЫ ЕҢБЕК

Қазақ тілінің бір томдық үлкен түсіндірме сөздігі зиялы қауымның күнделікті жұмыс тірлігіне тікелей қолғабыс ете­тін, қазақ қауымының тіл мәдениетін сапасы жағынан жетілдіре түсетін рухани құралға айналарына талас жоқ. Өйткені, қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау жолындағы зерттеу жұ­мыстарының тәжірибесі еске алынғаны көрініп тұр.

Бұл құбылыстың бір жақсысы, бұрынғы 10 томдық түсіндірме сөздік көбіне қазақ кеңес ақын-жазушыларының таптық са­рын­дағы туындыларынан алынса, қазіргі «Қазақ сөздігі» ақтаңдаққа айналған шешендік сөздер мен алаш арыстары шығармаларының қаймағы мен тыйым салынған Шортанбай, Дулат сияқты ақын­дарды толық қамтыпты. Қа­зақ тілінің табиғи байлығы көрі­ніс тапқан, әсіресе, жаңа заманда пайда болған сан түрлі ғы­лым саласындағы жаңа термин сөздердің молынан қамтылуы оқырман санасын тың ұғымдармен байыта түсері сөзсіз.

Сөздікте «әттеген-ай» дегізер­лік тұстар да жоқ емес. Мәсе­лен, кітаптың 865-бетіндегі «қы­наменде» сөзі Абайдың 1888 жылы жазылған «Біреудің кі­сісі өлсе қаралы ол» өлеңінде «қынаменде, жар-жар мен бет­ашар бар» деген өлең жолында берілген «қынаменде» сөзінің мән-мағынасынан ауытқып кеткен тәрізді. Мұның өзі біздің, кейбір Абай сөзінің мағынасын ұмытып, жадымыздан шығарып алғанымызды көрсетеді. Абай­танушы ғалым болсам да осы сөздің мағынасына түсіне алмай арнаулы түрде іздестірген едім. Сонда «қынаменде» сөзі қызға құда түсіп, келіндікке алып кетуге келген құдалар тобына арнайы түрде қолданылатын ойын-сауықтың бір түрі екен. Құдалардың бетіне балшық (бүгінде ұн жағады) жағу, бас құданы өгізге теріс мінгізіп басына жаулық жауып ауылды айналдыра қуу немесе құдаларды төрден есікке, есіктен төрге сүйреу, шаңыраққа асып қою, т.б. елді күлдіретін, қызыққа батыру тәрізді ойын екен. Мұны Ы.Алтынсариннің «Орынбор қазақтарының құда түсу, қыз ұзатуы» деген мақаласынан да ұшыратамыз. «Қынаменде» сөзі бұл сөздікте күйеу жігіттің қыз үйіне келгенде қолданатын ойын-сауық еместігі көрініп тұр. Немесе 200-бетте берілген «баспақ» сөзі «ірі қараның бас терісінен жасалған тұз салатын ыдыс (?)» деп жаңылыс берілген. Бұл сөз Абайдың 1893 жылы жазылған «Бойы бұлғаң» өлеңінде:

Байы – баспақ,

Биі – саспақ,

Әулекі аспақ сыпыра қу, –

деп берілген «баспақ» сөзінің мағынасы түйенің мойны ұзын болғандықтан, оны екі жерден бауыздайды, соның ортасындағы жерін баспақ дейді. Сол баспақ аталған жердің түбін тігіп, дорба жасап байлар қымбат бұйымдарын сонда сақтайтын болған. Бұл жерде Абай байды баспаққа балап образды ұғым беріп отыр. Нақтырақ айтқанда, қазақтар баспақ сөзін тек түйеге ғана байланысты айтатынын еске алу керек еді.

Қазақстан Республикасы Мәде­ниет және ақпарат министрлігі ұлты­мыздың ұлы мейрамы – Тәуелсіздік күні қарсаңында және бір сүйінші хабармен қазақ қауымын қуантып отыр. Бұлай деудің жөні бар. Өйткені, осыдан екі жыл бұрын ел тәуелсіздігінің 20 жылдық мерекесіне орай, аталмыш мемлекеттік орган 150 мыңнан астам атау сөздер мен сөз тіркестерін қамтитын 15 томдық «Қа­зақ әде­би тілінің сөздігін» жарыққа шығарса, енді міне, мемлекеттік ті­лі­міздің абыройын бұрынғыдан бетер асқақтататын көлемі 156 баспа та­бақ­тық лексикографиялық туындыны тарту еткелі отыр. Бұл туынды – сиясы әлі кебе қоймаған, «Қазақ сөздігі» деген айдармен жуырда ғана «Дәуір» баспасынан шыққан қазақ тілінің бір томдық үлкен түсіндірме сөздігі.

Сөздіктің редакциясын басқарған тұлғалар мен құрастырушылар – республикаға аты кеңінен танымал Ахмет Байтұрсынов атындағы беделі биік Тіл білімі институтында ұзақ жылдар бойы еңбек еткен атақты академиктер мен лексикография саласында бай тәжірибе жинақтаған ғылым докторлары мен білікті лингвист ғалымдар. Олар сөздік түзу ісіндегі әлемдік және отандық дәстүрлер мен теориялық зерттеулерге кеңінен сүйене отырып, аталмыш институтта сан жылдар бойы жинақталған картотека қорын кеңінен пайдаланған.

Бүгінгі таңда түсіндірме сөз­діктерге деген сұраныс бүкіл әлем секілді біздің елімізде де заман талабына сай туындап отыр. Өйткені, уақыт адам айтқысыз жылдамдықпен алға жылжуда. Бұл құбылыс, әсі­ресе, ақпарат-коммуникация тех­но­логияларының өте тез әрі үздіксіз жаңаруынан өте айқын сезіледі және оның салдары мен ықпалы бүкіл планета болмысына, оның ішінде әлемнің басқа тілдері секілді қазақ тілі мен сөздік қорының да толассыз жаңарып, неологизмдер тасқынымен толығып отыруына серпін беруде. Бұл пікір негізсіз емес, себебі оған дәлел болатын факторлар жетіп-артылады.

Біріншіден, бүгінгі әлем бір-бірімен кіндігі жабысқан күллі экономикалардың басын қосатын жаһандық корпорацияға айналып кеткен секілді. Қазір адамдар ғана емес, тұтыныс тауарлары да, капитал да, жұмыс та, табиғи ресурс­тар да, заманауи технологиялар да, ақпарат ағыны да еркін айналуда. Оларға ешбір тосқауыл жоқ. Ал бұл құбылыс өз кезегінде әлемнің өзге тілдері секілді қазақ тіліне де заманауи халықаралық терминдер мен жаңа ұғымдардың еркін енуіне кең жол ашып отыр.

Екіншіден, электрондық ақпарат технологиялары мен ақпараттық базалардың қарқынды дамып келе жатқандығы соншама, миллиондаған адамдар ғана емес, трансұлттық корпорациялар мен компаниялар да интернетті еркін пайдалана отырып, қас-қағым сәтте бизнеспен байланыс­ты сан-қилы мәселелерді оп-оңай шеше алады.

Үшіншіден, қазіргі кезде тұ­тыныс өнімдерін шығаратын заманауи өндіріс орындары бұрын адам қолымен істелетін қара жұмысты ғана емес, интеллектуалдық жұмыстардың да басым көпшілігін роботтардың мойнына артып қойған. Бұл үдеріс енді дамыған мемлекеттер ғана емес, дамушы елдерге де келіп жетті. Роботтардың қабілеті, тіпті, адам қабілетін қуып жетіп, жақын болашақта оны басып озуға да жақын тұр.

Төртіншіден, жоғарыда атал­ған мүмкіндіктер мүлде жаңа тұр­паттағы саяси-экономикалық қа­рым-қатынастар мен әлгі қарым-қатынастарды қамтамасыз ететін тіл мен оның сөздік қорының жарыса қалыптасуына да үлкен ықпалын тигізіп отырғаны жасырын емес.

Бесіншіден, ғылымдардың, әсіресе, биология, биохимия, генетика және кванттық физика секілді салаларының қарыштап дамы­ғаны соншама, бүгінгі таңда нано­тех­но­логиялық әдістермен атом немесе молекула құрылымдарын өзгертіп, мүлде жаңа өнімдер мен құрылыс материалдарын алуға да шексіз мүмкіндіктер ашылып отыр. Демек, ғылымның жаңа салаларымен қатар жаңа ұғымдар мен жаңа атаулардың да жарыса қалыптасуы заңдылыққа айналып, түсіндірме сөздіктер де зымыраған заман ағымы мен қоғам сұранысына сай оқтын-оқтын жаңарып тұруға тиіс.

Міне, дәл осы тұрғыдан келгенде, жаңа сөздікке енген ғылыми терминдер мен жаңа ұғымдардың басым көпшілігі халықаралық сипатқа ие. Алайда, бұған таңдануға болмайды. Өйткені, бұл – тек қазақ тіліне ғана емес, әлемнің өзге тілдеріне де тән құбылыс. Мысалы, дәл бүгінгі таңда сөз байлығы бір миллионнан асып жығылатын ағылшын тілінің өзінде де ең жиі қолданылатын әлгі тілдің төл сөздерінің еншісі 33 пайыздан аспайды. Қалғандары – латын, роман, грек немесе өзге тілдерден енген кірме сөздер. Сосын ең бай тілдердің бірі саналатын орыс тіліне де аталмыш құбылыс ортақ сипат.

Ендеше, жаңа туындыға ақ жол тілей отырып, онымен жете танысуды оқырманның өзіне қалдырайық. Алайда, кез келген маманның сұранысын қанағаттандыруға бағытталған бұл құнды басылымның қалың жұртқа қолжетімдігі қалай болады деген сұрақтың кесе көлденең тұрғаны да жасырын емес. Себебі, жаңа сөздіктің тиражы өте шектеулі, төрт-ақ мың дана. Тіпті, өткен жылы он мыңдық таралыммен жарық көрген «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» де миллиондаған халықтың сұранысын толық өтей алды деп кесіп айту қиын. Бірақ бұл түйінді мәселенің шешуі интернетпен тікелей байланысты. Бұл орайда, ғаламтордағы айына 41 миллиардтан астам сұранысты тіркеп, қас-қағым сәтте өңдеп, дәл жауабын лезде беретін Google іздеу жүйесі еріксіз ойға оралады. Бұл жүйенің қазақстандық Google.kz тармағымен қатар өзге де іздеу жүйелері қазір елімізге қызмет көрсетіп тұр. Егер жоғарыда аталған құнды басылымдардың электрондық нұсқалары аталмыш іздеу жүйелерінің қорларына орналастырылатын болса, кез келген тұтынушы өзіне қажет ақпаратты жеке компьютерінің көмегімен лезде іздеп тауып, қажетіне еркін пайдаланар еді. Демек, осы бағыттағы жұмыстарды тиісті мемлекеттік органдар неғұрлым қолға тез алып, іске асырса, бүкіл қоғам бұдан тек ұтпаса, ұтылмайтыны еш күмән тудырмайды.

Әділ АХМЕТОВ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

 

АСЫЛ МҰРА

Сапалы сөздіктер түзу қоғамның тұрақты дамуына ықпал етіп, ұлттық рухани-мәдениетті бойына сіңірген, жаһандану үдерісіне өзіндік болмыс-бітімімен араласа алатын ұрпақ тәрбиелеуге қызмет етеді.

1999 жылы шыққан біртомдық «Қазақ тілі сөздігі», 2006-2011 жылдары дайындалған он бес томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігі», соңғы жылдары шыққан басқа да этно-мәдени мазмұндағы сөздік түрлері қазақ лексикографиясының жаңғыру жолындағы жаңа ізденістерінің нәтижелері десек, Тіл   комитеті мен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты дайындаған Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі қазақ тіл біліміндегі лексикографиялық дәстүр сабақтастығын жалғай отырып, құрылымдық-мазмұндық сипатымен ерекшеленетін, ақпараттық тұрғыдан байытылған, этно-мәдени мазмұны жағынан маңызды тілдік бірліктерді мүмкіндігінше молырақ қамтуға бағытталған лексикографиялық еңбек болып табылады. Сөздікті дайындауға еліміздегі тәжірибелі лексиколог, лексикограф ғалымдар (Н.Уәли, М.Малбақов, Ш.Құрманбайұлы, Р.Шойбеков т.б.) және білікті жас мамандар тартылған.

Жаңа сөздікті түзу барысында тілдің теориялық негізі мен жалпы тіл мәдениетінің заңдылықтары, тілдің функционалды-қолданбалы қызметі басшылыққа алынған, лексикографияның тіл мәдениетін көтеруге бағытталған міндеттері тілдік нормаларға сай түзілген, «тілдің өзінде қалыптасқан нормалар және ереже бойынша ұсынылған нормалар» толық қамтылған.

Сондай-ақ, қолданылған амалдар жүйесінің тәжірибелік лексикография мен теориялық лексикографияның міндеттерін тұтас бір мақсатқа ұйыстыруға бағытталғаны, тілдің сөздік байлығын жиып, ретке келтіру, нормаға түсіру, қоғамның тіл мәдениетін арттыру мәселелері тілдің сөз байлығын ғылыми тұрғыдан зерттеу мәселелерімен ұштастырылғаны аңғарылады.

Сөздікте грамматикалық, лексикология­лық, семасиологиялық, орфоэпиялық және орфографиялық мәліметтердің синтезделіп, қорытылуы тілдік бірліктерді оңтайлы сипаттауға мүмкіндік тудырғанын, сөздік бірліктерге берілетін анықтамалар мағынасының айқындылығы мен нақтылығы қамтамасыз етілгенін айтуымыз керек.

Түркі мемлекеттерінде жалпытүркілік ортақ құндылықтарды сақтап, дамытуға, мәдени-рухани байланысты, түркі елдері арасындағы өзара ықпалдастықты нығайтуға, түркі тілдерінің қолданыс аясын кеңейтуге басымдық берілуі түркі лексикографиясының кемелдене дамуына мүмкіндік жасап отыр.Түркі лексикографиясын дамыту – түркі тілдері лексикалық қорын жинақтаудың, түркі тілдерінің экологиялық ахуалын жақсартудың; жаңа ұғымдарды атауда төл лексиканы мейлінше сарқа пайдаланудың, кірме элементтерді қабылдауды біріздендірудің, түркі тілдеріне ортақ терминологиялық жүйе қалыптастырудың, түркі халықтары тілдері арасындағы алшақтықты өсірмеудің материалдық базасы; түркі тілдерінің функционалдық әлеуетін арттырудың, түркі халықтары арасындағы рухани-мәдени байланысты нығайтудың, жалпытүркілік тілдік сананы жаңғыртудың басты тетігі. Сондықтан қазіргі түркі тілдері аралық екітілді, көптілді аударма сөздіктерді, екітілді салыстырмалы түсіндірме сөздіктерді, т.б. сөздік түрлерін құрастырудың ғылыми-әдістемелік ұстанымдарын жетілдіріп, жаңа сипаттағы сөздіктер дайындау ісін қолға алу түркітанудың кезек күттірмейтін маңызды мәселелерінің бірі. Бұл орайда қазақ тілін «тірек тіл» ретінде алып, басқа түркі тілдерімен салыстырмалы-түсіндірме, салыстырмалы-аударма сөздіктерін түзу қазақ лексикографиясының үлесіндегі келелі мәселе екені сөзсіз. Түркі тілдерінің салыстырмалы сөздіктерін түзу барысында қазақ тілін «тірек тіл» деңгейінде қолдану үшін ең алдымен қазақ тілінің оптималды, яғни, сөздік қорды мүмкіндігінше мол қамтитын, этно-мәдени лексемалардың ерекшеліктері ескерілетін, ғылыми-теориялық, прагматикалық-функционалдық әлеуеті жоғары, әдіснамалық негізі жүйелі, көлемі ықшам (мүмкіндігінше бір томнан аспайтын) түсіндірме сөздігінің дайындалуы қажет. Тіл комитеті мен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ұсынып отырған «Қазақ сөздігі» осы талаптың үдесінен шыққан жұмыс болып табылады.

--------------------------------