Қазақ тілінде «аралас тіркестердің» пайда болуы

7 Қазақ тілінде «аралас тіркестердің» пайда болуы

К‰рделі сµз бен сµз тіркестері, т±раќты тіркестер олардыњ ќ±рылысы мен ќ±рамына ќарай шектеулі тіркес, жалањ тіркес, комбинированное (аралас тіркес) біз тоќталѓалы отырѓан тіркестен басќа /сµз таптарыныњ єр т‰рлілігіне байланысты тіркестерді алып отырмыз/ ќазаќ тілінде кењінен зерттелген мєселе болды. А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Э.В.Севортян, Н.М.Шанский, И.А.Батманов, А.К.Боровков, Н.К.Дмитриев, Е.И.Убрятова ењбектерінде де жан - жаќты ќаралды. Б±л салада ќазаќ тілшілерінен ењ алѓаш 1930 жылдары Ќ.Ж±банов, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Т.Сауранбаев т.б. ењбектерін атауѓа болады. Профессор М.Балалаќаевтыњ «Основные типы словосочетаний в казахском языке» деген ењбегініњ орны ерекше. Жалпы к‰рделі сµз бен сµз тіркесі туралы мєселе Т.Сайрамбаевтыњ ењбектерінде де өте терең зерттелді^1,2.

Бізге ќажеттісі ќолдан жасалѓан аралас тіркестер. Яѓни, кірме сµз бен ќазаќ тілініњ тµл сµздерініњ тіркесі. Барлыќ кітаптардыњ ішінен тек ќана Р.Барлыбаевтыњ «Ќазаќ тілінде сµз маѓынасыныњ кењейуі мен тарылуы»³ – деген ењбектен ѓана осы аралас тіркес деген терминді ±шыратамыз. «Аралас тіркестіњ» ерекшелігі, м±нда орыс тілінен енген немесе жалпы интернационалдыќ термин сµз ќазаќтыњ байырѓы сµздерініњ тіркесуіне ќарапайым сµздеріміздіњ маѓыналары жањарып, кењейіп, жања ±ѓымды кµрсетіп отыратындыѓына» - деп жазды⁴ басќа ењбектерде орыс тілінен, шет тілінен енген сµздер туралы там-т±мдап ќана сµз ќозѓалады. Біраќ зерттеу нысаны болып берілмеген. Р.Барлыбаев та аныќтамадан єрі аспаѓан екен. Жалпы сµз тіркестері туралы ±ѓымдар жөнінде С.Аманжолов /синтаксистік тізбектер/⁵, М.Балаќаев /сµз тізбектері ретінде/⁶, Є.Н.Н±рмаханова /т‰ркі тілдеріне ортаќ сµз тіркестерін салыстыра ќарастыруы/⁷, Ж.Шєкенов /лексикаланѓан тіркес/¹, К.Аханов /к‰рделі сµз бен сµз тіркестерін бір - бірінен ажырату/² кеңінен сөз болады.

Т.Сайрамбаев /к‰рделі сµз тіркестеріне талдау жасады/^3,4. Біраќ б±л аталѓан зерттеушілердіњ бірде-бірі «аралас тіркес» туралы /ќазаќ, орыс сµздерініњ тіркесі/ єњгіме ќозѓамады.

Білмегендіктен емес, зерттеу нысанының басқа саладан болғандығынан деп т‰сіну ќажет дейміз. Т.Сайрамбаев ќана: «Сµз тіркесі ‰немі екі сµзден ѓана ќ±ралмайды, берілетін маѓынаѓа ќарай басќа сµздердіњ ќатысы арќылы кењейіп те отырады» - деп⁵, кірме сµздерді байланыстыра, ќоса отырып мењгерту /комбинированный/ метод – дейді⁶.

Осы орайда, М.Орашева орыс тілі мен ќазаќ тілініњ тіл зањдылыќтарын байланысты ой - тұжырымдарын да басшылыққа алған жөн. Орыс тілі грамматикасында⁷ К.Ахановтыњ пайымдауынша комбинированный деген тіркес сµз тіркесініњ ќ±рамындаѓы сµздердіњ саны емес, оныњ ќандай байланыстыњ негізінде жасалѓаны дейді⁸.

Расында, комбинированный деген сµз екі тіл зањдылыѓын білдірмейді, сµз тіркестерініњ басќа сµз табынан болатындыѓын айтады. Сµз тіркесі туралы профессор: Р.Єміров те /сµз тіркесініњ ќалыптасу ж‰йесін/⁹ біршама атап µтті. Профессор. С.Исаев µз ењбегінде сµз маѓынасын кењейтуде аралас тіркестіњ (астын сызған - біз) єсері бар екендігін айта келе: «...жања тіркестердіњ жасалуына, бір жаѓынан, орыс тілініњ єсері бар, орыс тіліндегі сєйкес тіркестердіњ жєне сол білдіретін ±ѓымныњ єсерінен туѓандыѓы ешбір к‰мєн тудырмайды» - дейді¹⁰, жања тіркестердіњ жасалуыныњ морфологиялыќ т‰зілісіне тоќталады. Сайып келгенде Р.Барлыбаев пен С.Исаев орыс тілі арќылы тіркесім тапќан аралас тіркес немесе терминдік мєнді тіркес туралы азда болса теориялыќ т±жырым жасаѓан ѓалымдардыњ бірі еді. Єрине, аралас тіркестердіњ сµз маѓынасыныњ кењейтудегі рµлін ешкім жоќќа шыѓармайды. Дегенмен, сµздіњ тіркескені осы екен деп келсін-келмесін сµз тіркесін ќ±рай беру жµнсіз деп білеміз.

Б±л орайда: Т.Ќордабаев: «Ауызекі тілде аяќ басќан сайын кездесіп отыратын тіл б±зарлыќтыњ ењ бір µрескел т‰рі – ќазаќша-орысша сµздерді орынсыз араластырып, ќойыртпаќ жасап сµйлеу» - дейді¹ (астын сызған - біз). Өте орынды, күні бүгінге дейін өзінің құндылығын жоймаған жаны бар сµз деп ±ѓамыз. Біраќ, шет тілінен енген сµздерді б‰гінгі к‰ні талапќа сай аударып, ‰лгеріп жатырмыз ба? Немесе, жања балама тауып ќолданылып ж‰рміз бе? Т‰бі єрине шет тілінен енген, немесе жасалѓан сµз тіркесімдерді адару ќажет болар. Немесе, ќазаќ лексиконына енген термин мєнді сµз тіркестерін аударып єуреленбей-аќ ќабылдауѓа бола ма? Осы жаѓын да ойланѓан д±рыс болар. Кейбір сµздердіњ ќазаќ зањдылыќтарына бейімделіп сіњгендігі соншалыќты, ќазаќтыќ тµл сµзі есебінде де ж‰реді. Кей сµздер ж‰ре келе, бара келе ќазаќтыњ µз сµзімен алмастырылады. Б±л бір жылѓа емес, бірнеше жылѓа созылатын табиѓи тілдік процесс болмаќшы.

С.Исаев орыс тілініњ тіркесі арќылы: местная связь, поченый руководитель-председатель, внешние вести, внутренняя-внешняя политика, внешняя-внутренняя торговля, внешние связи, внутренние-внешние дела, внутренние враги, внешнее положение-положение, ответственный редактор, очередные работы, местный отдел, достаточная-необходимая свобода, заразные болезни, врачебный-медицинский участок, топливные вещества, всемирная организация, горячая пора, революционная партия, революционный рабочий класс дегеннен жергілікті ќатынас, ќ±рметті басќарушы, сыртќы хабарлар, ішкі/сыртќы/ саясат, сыртќы/ішкі/ сауда, сыртќы байланыстар, ішкі/сыртќы/ істер, ішкі жаулар, сыртќы жаѓдай, жауапты редактор, кезекті ж±мыстар, жергілікті бµлім, жеткілікті еркіндік, ж±ќпалы ауру, дєрігерлік аймаќ, отындыќ заттар, д‰ниелік ±йым, ќызулы уаќыт, тµњкерісшіл партия, тµњкерісшіл ж±мысшылар т.б. ќазаќ тілініњ ќ±рылым жаѓдайында, жадыѓары негізінде ќоѓамдыќ ќажеттідіктен пайда болѓан. Б±лардыњ тіркесімдік ќасиеті ќазаќ тілі ‰шін жат ќ±былыс емес, б±ндай тіркесімдер б±рындарда да бар болатын. Жања тіркестер соныњ нєтижесінде жасалѓан.

Осы ‰лгідегі /ќабыса байланысќан/ жања сµз тіркесініњ бір т‰рі ќатыстыќ сын есім-етістік болып келетін яѓни атрибутивтік /аныќтауыштыќ/ ќатынастан пысыќтауыштыќ ќатынасты білдіруге ауысќан дейді. Б±дан єрі С.Исаев атрибуттыќ ќатынаста ќабыса байланысќан сµз тіркестері орыс тілі єсерімен былай ќалыптасќан: предикаттыќ ќатынаста ќиыса байланысќан синтаксистік единицалардыњ компонеттері маѓыналыќ сєйкестігініњ негізінде µзара орын ауысып, ешбір т±лѓалыќ µзгеріске т‰спей, атрибуттыќ ќатынасты кµрсетіп, ой білдіруден ±ѓым білдіруге ауысады. Немесе, мењгеріле байланысќан сµз тіркестерін ќ±рауда, яѓни б±рын байланыспаѓан сµздерді бірін екіншісіне мењгерте байланыстырып, жања сµз тіркесін жасауда атау мен іліктен басќа септік жалѓауларыныњ жєне септеулік шылаулардыњ ќызметі ерекше екендігі соњѓы кезде жан-жаќты єњгіме болды.

Кітаби тіл туралы пікірлер қазақ, тілінде өрбiп жатты Ғ.Мұсабаев: «…бұқараға кең тараған тіл болды…»¹, І.Кеңесбаев., Ғ.Мұсабаев «...кітаби тілдің дәстүрі тым ұзақтап кетеді…»². Бұндай кітаби тіл туралы қилы ойларды тізе берсе бip жұмысқа арқау болары сөзсіз. «Кітаби тіл» деген үғым расында орыс тілінен ауысып бізге жеткен термин. Дәл осы айтылған қалпында мазмұны да, мәні де орыс әдебиетінде айтылып келген баламаға үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Қараңыз: Книга,-и, ж. 1. Произведение печати /в старину также рукописное/ в виде переплетных листов с каким н. текстом. 2. Сшитые в один переплет чистые; или разграфленные большие листы бумаги для записей. Книжник, - а, м. I. Любитель и знаток книг страстный к. 2 Работник книжной торговли /разг./. II.ж. книжница, ы, ы/к I знаг./ Книжный, -ая, -ое. І.cm. книга. 2. Основанный только на изучении книг, оторванный от практики. Книжные знания. 3. Характерный для письменного изложения, несвойственный живой устной речи. К. стиль. Выражаться по-книжному /нареч././/сущ. книжность, - и, ж³.

Көне дәуірде кітаптың екі түрін білген оның бipi /лента-свиток/ деп аталған. Қытайда, Египетте, Грецияда, Римде көне Шығыс мемелекетінде пайда болған. Бұл елдерде бет пен пластиннің бipлігін де кітап деген. Индия, Цейлон елдерінде кітаптың орнына пальма жапырақтарын қолданған. Б.з.д. 4-3 мың жылдықта Көне Египетте папирус жапырағын кітап деген. Ал, б.з.д. -2 ғ. пергаменді пайдаланған. Россияда 9 ғ 2-ші жартысында жазу пайда болып, ең ескі қолжазба «Остромирова евангелие» /1056-57/ 11 ғ - 7 кітап, 12-8 кітап тіркелген екен⁴. Ал «Повести временных лет» /1037/ жылғы кітапта Ярослав Мудрыйдың кезінде кітап ісінің дамығаны сөз болып, «ученью книжному» дегенге мадақ айтылады⁵. Ярослав Мудрый кезінде Бұлғариядан келген көне славян мәтінін көшіріп қана қойған жоқ грек тілінен орыс тіліне де аударды. «Разумеется, в то время значение книг, литературы осознавалось прежде всего и главным образом в религиозно этическом плане...”⁶, “русский литературный язык имеет две формы устную (разговорную) и письменную (книжную)¹ «После принятия христианства (988 год) у восточных славян появляются книги...»².

Мінекей, кітаби дегеннің сыр-сипаты орыс әдебиетінде осындай болған. Қазақ тілінде «кітап» араб тілінен ауысқан алғашқы мағынасы жазу дегенмен ұғынылған. Кітап /китап/ араб тілінде - ма//-му қосымшасы алдынан жалғанады мысалы: ма+китап /мектеп/, му+ғалым /мұғалім/, му+хабба /мұқаба/ т.б. Сондықтан ғалым Б.Кенжебаев айтқан алғашқы пікір шындыққа жуық келеді. Қалай дегенмен, «кітаби» сөзінің мағынасы орыс тіліндегі хрестиян дінімен байланысты, сәйкес келеді. Олардың «Русская правда»³ көне орыс қолжазбасын қазіргі орыстардың өзі де түсінбейді. Сондықтан орыс тіліндегі баламасы қазақтың XX ғасыр басындағы ақын-жазушыларына сай келе бермейді. ХX ғасыр басындағы шығармалардың дені жер, оқу ағарту, қазақ тілін жақсарту, әйел теңдігі, бодандық мәселесі т.б. «Дала уалаяты» газетін қараңыз.⁴ Тiптi XX ғасыр басындағы басылған кітаптардың мазмұны да әр қилы. Дінге тым кұлшылық ұра бермегендігі байқалады. Рас, бірді-екілі кітап бар: дінді ғалым ретінде қараған, тілі де жатық, ұғынықты осыған қарап «кітаби» ақын - жазушылар деуіміз келісе қоймас. Айтпақшы, XX ғасыр басында 200 кітап басылып шықты⁵ - дейді. Ал, Ә.Жиреншиннің зерттеуі бойынша «XX ғасырдың бас кезінде Қазан, Петербург, Уфа, Ташкент, Орынбор, Семей, Омбы, Орал, Верный, Астрахань қалаларында орта есеппен 1000 - нан астам атаулы қазақ кітаптары басылып шыққан, олардың тиражы шамамен 5 миллион данаға жеткен»⁶. Бұл кезде шыққан кітаптардың да мәні түрлі саланы қамтыған. Айталық: «Насихат қазақия» (Орынтай Қырымбайұлы), 1990 жыл, 20-бет; «Топ жарған» (М.Сералин) 1990 жыл, 13-бет, «Гүлкәшима» (М.Сералин) 1903, 97-бет; «Манзұмат қазақия» (Н.Наушабаев) 1903, 72-бет; «Ақмолла эфендіңің манзуматы» 1904, 24 – бет, «Әдебиет қазақия» (Әубәкір Керделі)1905, 35- бет; «Жапон соғысы» (Ғарип Сафиулланұлы) 1906, 23- бет; «Жас өмірім яки жастықтағы өкініш» (А.А. Жандыбаев) 1907, 15 - бет; «Мәшһүр шағыр Ақмоланың мәрсиясы және басқа шағырлары» (Ақмола Мухамедияров) 1907, 36-бет; «Tiрлікте көп жасағандықтан көрген бip тамашамыз» (М-Ж. Көпеев) 1907, 23- бет, «Хал-әхуал» (М-Ж. Көпеев), 1907, 20-бет, «Сарыарқаның кімдікі екендігі» (М-Ж. Көпеев) 1907 жыл т.б. Дегенмен, әдеби тілдің белгілі 6ip ұстамы ретінде алынған «кітаби» деген атауды өз мағынасына емес, басқа ғасырлар әдебиет өкілдерінен бөліп қарастыру мақсатында да, айырып алу нәтижесін көздеп XX ғасыр басындағы бұқарашыл ақын-жазушыларды «кітаби әдеби тілдің өкілдері» деп атаған орынды. Ал, олардың тілін «кітаби әдеби тіл» деуіміз керек сияқты.

Және барлық шығармалары діни сарында жазылған жоқ «Шайтанның саудасына» қарап, бірді-екілі басқа тілден енген сөздерге қарап, тілін қойыртпақ деуге бола қояр ма екен. Рас араб, парсы, орыс тілдерінен енген сөздер кездеседі. Ал, ондай сөздер қабаты кімде кездеспейді. Абайдың да, Ыбырайдың да тілінде ұшыраспаушыма еді. Дін мәселесіне де сондай көзқараста болды, бірде даттады, бірде құдайдан қорқа бастады, өздері құлшылық етті. Бұл мәселеде М-Ж. Көпеев бip бағытта болды. Қазіргі кезең шығармалары да діни адамяттық сарында белгілі бip адам танымының құдайшылық жолында болмаса өзінің салт - дәстүрін, әдет - ғұрпын, тіпті тілін ұмытатынын Ш.Айтматов «Жан пида», «Боранды бекет» романдарында тамаша көрсетіп те, жазып та берді ғой. Шексіз әлемге ұмтылу, таза экзотеориялық ғылымның нышанына тиеселі болу тек қана тазару жолымен болатынын, өмip өзі дәлелдеді емес пе?. Сондықтан рухани байлығымызды қайыра қарап, өшкенімізді жандырып, өлгенімізді тipілтiп жатқанда М-Ж.Көпеев пен Шәкәрім Құдайбердиевтер туралы расы айтылуы керек-тi. М-Ж.Көпеев пен Шәкәрім шығармалары лингвистикалық тұрғыдан дұрыс талданып әдеби тілдің тазаруына, түзелуіне үлестері бар екендіктері айтылу керек деп ойлаймыз. М-Ж.Көпеев туралы: «Бұрын халықты ұлтшылдық мұсылманшылдық бағытта үгіттеп келген ұлтшылдардың әpекeтi мұндай жағдайда, әрине, бұрынғыдан да күшейе түсті. Мұсылманшылдық бағытта жазылып, басылып шыққан кейбір өлең, жырлар да халықты уламай қойған жоқ. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің 1907 жылы шыққан «Хал-ахуал» және «Тірлікте көп жасағаннан не көрдік?» негізінде («Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бip тамашамыз» болуы керекті-А.Қ.) деген кітапшалары да осындай кертартпа, зәрлі кітаптар еді. Мұнда «Дін мұсылман, ояныңдар...», «Бас көтер, дін мұсылман балалары...», «Орысты біздің қазақ күндемейді, үстінен басып өтсе үндемейді деген сияқты әpi панисламизмді, әpi ұлтшылдықты қоздыратын пікірлер барды»¹ - деген С.Көбеевтің пікірін ескерсек, Шәкәрімнің шығармалары туралы да солай айтылды, мысалы: «Бipaқ бұл шежіре, біріншіден, XX ғасырдың бас кезіндегі жазбалар қатарына жататын материал болса, екіншіден, мұның тілінде, дыбыстық кейбір ерекшелік қана болмаса, айрықша тоқталып жатуды керек етерліктей мәз ештеме жоқ»² - деді Т.Р.Қордабаев. Шығармаларын башқұрт, татар тілдерінде жазған басқа ұлт өкілдері болды. Соған қарап барлық ақын - жазушылардың шығармаларының тілі шұбар ала дей қою шындықпен жанаса қояр ма екен. Айталық Муфтахитдин (Ақмолла) Мұхамедияров Башқұрт жерінде туған, шешесі татар, Әкірәм Ғалымов ұлты татар т.б. қoc тілде жазып, сөйлеуі әбден заңды ғой.

М-Ж. Көпеевтің шығармаларында орыс тілінен енген сөздер де молынан ұшырасады. Оның бip себебі, Баянауыл өңірі ертеден орыс шаруасы мен әскері қоныстанған жер. Сондықтан ауыс - күйіс әсері де болса керек. Жалпы араб, орыс тілінен кірген сөздер қазақ тілін байытты. Қазақ тіл заңдылығына лайықталып өңделді. Tiл өз мүмкіншілігін ғана пайдаланып қоймайтыны белгілі. Мұндай тіл көшкінін барлық ел басынан өткерді. Тым ертедегі осындай даму сатысына өткен кейбір шығармаларды тіпті ажырату мүмкін болмай қалады. Мысалы: «Игор жасағы жайындағы жорық» (XII) ғасырдағы орыс eлiнің бетке ұстар сөзі болып отыр. Немесе түркі халқына ортақ «Кодекс Куманикус» (Құмандардың заңы) армян тілінде жазылған Қыпшақ ескерткіші. Қадырғали Қосымұлы «Жамиат-тауарих» т.б Мұнда тілдің мол қабаты сіңгені соншалықты әркім өзінің төл шығармасы ретінде қарастыруға мүмкін болады. Сонымен, М-Ж. Көпеев шығармаларындағы орыс тілінен енген сөздер қатары мынандай: Шығарған манифесті басын жиып/30/; Боқтайды стражник түйреп бізін, Сөз айтсаң 6ip екі ауыз жолдамаға/30/; Штраф екі айналсаң бәсіге деп, Қолыңа повеска деп қағаз берді/31/; Көп заман газеттерде жазылып жүр/31/; Сырғытып қоныс жайдан поселкелер/32/; Шақырса 6ip партия жаназаға/36/; Начальник әрне қылса мінез болды/43/; Еркіндік бұл халыққа деген публик/44/; Жұмысы депутаттың жұрт пайдасы/45/; Айта алмай переводтап қызыл тілім/53/; Қітапты чиновниктер жинап алып/61/; Меншіктей мекенінде крестян/61/; Бармай болса да екзаменге/61/; Тарту деп медаль наград олжа 6eрдіi/62/; Империяға қараған дін мұсылман/63/; Kөpyшi инспектор болмасын дей/66/; Офицердей/218/ т.б.

М-Ж. Көпеев дінге сенбеген адам деп әсте айта алмаймыз. Өмірін діни тазалыққа, ғылыми адамияттыққа арнаған кiсі болған. Орта ғасырлық әдебиеттер де діни тақырыптар орын алғаны рас еді. Қожа Ахмет Яссауий салған сопылық философияның бip тамыры М-Ж.Көпеев шығармаларынан да табылып қалады. Діни әдебиет ол-да әдебиет. Бipaқ бұл діни әдебиет астарлы, қалтарыс тұсы көп болады. Ислам діні мәдениет (қала) деген сөз өзінің жемісін беріп үлгерді. Құран діни әдебиеттің басы болды. Жазба тілде жеткен бұл кітап күллі мұсылман халқының бұлжытпай орындайтын ережесіне, заңына айналды. Ислам діні қазақтарға біртіндеп енді. Қазақ ұғымы бұл дінді бірден қабылдамады. Ислам дінімен қатар шаман дінінің қалдықтары қатар жүрді. Қазақтар өз шығармаларында «сөздік дінін» кеңінен әңгіме қылды. Ислам діні қазақтарға әлі де жетіп болған жоқ. Көшпенді ауылдарға ислам діні жетіп үлгермей жатты. Солтүстіктегі түркі тілді Саха елі шаман дінінде осылай қалып қойды. Қазақ ақын-жырауларында, жазушылардың шығармаларында екі ұдай пікір әлі де кездеседі. Мысалы: Абай, Сұлтанмахмұт шығармаларында осы бағыт еркін аңғарылады. Бұл сонау Бұхар, Үмбетей заманынан жеткен құбылыс болса керек. Әйтпесе олар «Дін пұсырман» демес еді. Сонымен, М-Ж. Көпеевтің тіліндегі діни лексикалы сөздер тобы былай болды: Шақырса 6ip партия жаназаға/36/; Ұнайды дін исламға мүфти қазы /41/; Пайғамбар шариғаты тұрса артады /41/; Мұсылман баласына тиді тізгін /56/; Мешітті ас үй қыпды «молда сасып» /61/; Құранды қор, моланы бордай қылып /61/; Есіл «Аят хадисті» саулаған кеңесінде /78/; Имамдар мен қажылар /88/; Қожа, молда өзгеден оңды айтады /98/; Баспасы бес құранның бip бойдақ қой /110/; Бес намаз жанның бәрі иман, азап /174/.

Халқымыздың ұзақ замандар бойы тырнақтап жиып, шаң жуытпай сақтап, атадан балаға мұра ретінде қалып келе жатқан асыл қазынамыздың бipi – мақал - мәтелдер. М-Ж. Көпеев мақал мен мәтелдерді көп жинаған, қатты мән берген. Оны тақырыптарға бөліп, жік-жігімен топтаған. Мысалы: «Өлім жолы иненің көзіндей» /50/; «Сабыр түбі-сары алтын» /58/; «Қисық арба жол бұзар» /98/; «Қатын өлді, қамшының сабы сынды» /130/; «Қатын жолда, бала белде» /132/; «Өлі тілін тipi алмас» /134/; «Өнер алды қызыл тіл"/140/; «Қой анасы-бестен» /158/; «Ешкі егіз, ит сегізді» /196/; «Иесін ит құтырса қабар» /206/; «Беймазаның түбi наза» /211/; «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалап» /216/.

М-Ж. Көпеевтің шығармасында (ауыз әдебиетінің үлгісінде) туыстық, іліктік қарым-қатынасқа байланысты, қазақтың салт-жораларына, әдет-салтына арналған атаулар мен көне табу мен эфемизімнің көріністері көптеп ұшырасы. М-Ж. Көпеев жинаған ауыз әдебиетінің ішінде: «Жар-жар», «Беташар», «Жаңа түскен келінге ақ тілеу айту», «Келіншекке өсиет» атты өлең жолдарында: Әкем-ай деп жылама, Байғұс қыздар жар-жар/21/; Әкең үшін қайын атаң, Орын басар жар - жар, шешең үшін қайын енең, Орын басар жар – жар /21/; «Елім-ай!» деп жылама, Аған үшін қайын ағаң/21/; «Жеңгем-ай деп жалыма, жеңең үшін абысын/21/; «Інім-ай» деп жылама, Інің үшін қайын іні/21/; «Сіңілім-ай» деп жалыма, Сінілің үшін қайын сіңілің/21/; Ұл боп тусаң, әуелден, Сені мұндай қыла ма/24/; Күйеуің келсе бір жақтан, Өнеге қып іл киімін/26/; Келін шайпау оттасы/27/; Жеті атасы бай өткен /29/; Ағайын татулықтың жібін үзіп /77/.

Ұлт атаулары да кездеседі: Зиянға біздің қазақ аяқ басар, Соқтығып өз пайдасын ойламастан /29/; Сарт, ноғай жан сақтайды саудасы бар /35/; Патшанын қол астында поляк жібермей /44/; Сарт, ноғай орыс, қазақ армян дағы /44/; Қызылбас пен қалмақтай боп өз ауылы /52/.

М-Ж. Көпеевтің мысал өлеңдерінде: «Бұлбұл мен Қаршыға», «Мәшһүрдің Тырнамен айтысы», «Бөдененің жатқан жері», «Оралдан қашқан ор түлкі» құс, аң, мал, жәндік, т.б. молынан кездеседі: Сұнқардай биік шыңды мекен қылмай /24/; Жыланға-у, араға-бал, тасқа-қына /25/; Гүл іздеп Гүлстанда жүрген Бұлбұл /25/; Бір күні Қаршыға кез болыпты /25/; Кекіліктің миы менен жүрегін жеп /26/; Қыран құс-көңіл ашар, жүйрік тазы /28/; Тұйғынға күшігендер ауыз салып /28/; Жем болып қарға ұзаққа қоныр қазы /28/; Жүйрік ат мақтанады бәйге алдым деп /74/; Қоразының, тауықтың қазылы бар /78/; Я сұңқар, яки лашын /79/; Түлкідей таудан қашқан бұлаң етіп /96/; Қой мен жылқы аласың бұл қазақтан /98/; Ешкі лақты шұбырып жол мен айдап /108/; Жылым қой, тауық жылы мен үшің жаста /109/; Аламын, құнан алмай, пұшпақ бөрік /112/; Ат түйе алмай, айтайын, алған мылтық /112/; Жер қаз да, тышқан болып, жина қорық /152/; Айдаһар ақырумен жақын келді /166/; Тырна екен жүз елудей бір ауыл қол /168/; Рас тоты, білемін ақылды ісін /173/; Шәл бақа тәтті екен, деп барма жаннан /177/; Адамға қарлығаштың іші бұр ды /177/; Есектің басындағы ноқтаны алды /179/; Шошқаның не қабаны тоғай да бар /185/; Көбелек мақтанады: шұбармын деп /185/; Шыбын шіркей боп, жолға шығып кетті/186/, Арсалан, әр қоянды қуған тазы /187/; Иттер бар көріп жүрген молдан қорлық /189/; Түлкінің құйрығындай бұлаңдатып /192/; Лақ, тоқты алам деп жүрген аққу мен қаз /199/; Ала қарға, сауысқан құстың қоры /199/; Арыстан өліп қалды қылыш өтіп /204/; Аю, барыс, бөрі мен түлкі, тышқан /214/; Кер маралдай керіліп /217/, Жетім қозы сияқты /231/;

Табиғат пен ай, жыл мезгілдері де кездесіп отырады: Жаңбырдың аб рахмет тамшысындай /25/; Бораған қардай болып бұрқырадым /25/; Жер суға мал мен басқа бостандықты /33/; Биылғы үмітті едік өткен күзден, Октябрь он жетінші деген сөзден /56/; Бұлақтай тастан аққан қайнасына /65/; Ағарып атқан таңдай түсер көзге, Қу болса маңдайына жұлдыз оңы /72/; Сұмырай құс орнына /79/; Піскен егін сықылды аспан жасыл, Қыс пен шілде, жаз бен күз бар төрт арәсыл /81/; Ұйқы мен ең аяғы астан безсең Түседі аспандағы күнге сәулең /89/; «Шөп шығар біткен жерге» десін десіп /240/; Жаз кетіп, қоныр салқын күз болады /196/; Әпірел, май болмадық, марттай болдық /140/; Жел тұрып, толқын қатты тулап /158/; Теңіздегі ол бір гауһар /270/.

Ауызекі сөйлеу тілінің бұлжымас ережесін алып келген тұрақты тіркестердің де М-Ж. Көпеев шығармасында алатын орны ерекше. Фразеологизмдердің ақын тілінде қолданысы өзгеше рең алып, белгілі бip сипат алады екен. Фразеологизмдік қолданыстың байлаулы мағыналық, та дәстүрі кеңінен пайдаланылып, керекті жерінде өздігінен мән-мағына беріп тұр. Фразеологиялық тіркестер ауыз әдебиетінде ежелден бар. Ал оның М-Ж. Көпеевтің шығармасындағы түрленуі өз алдына жан-жақты талқылауды қажетсінеді. Сондай фразалық тіркестердің бірнеше тобын көрсетіп кеткенді жөн көрдік. Мысалы: Түлкінің қызылдығы өзіне сор /24/ негізінде «түлкінің қызылы» болу керек-тi мұндағы – дығы қосымшасы сындық мағынаны түлкінің тек қана өз басына бағыштап тұр. Сыныққа сылтау /40/; Аш атасын танымас /48/; Қанғандай құлақ құрышы /73/; Көңілді тipiлтep сөз өліп қалған /73/; Taтулықтың жібін үзіп /77/; Ай кірсіз /89/; Құдай мінсіз /89/; Досқа күлкі дұшпанға таба болып /105/; Көз сүздірме жапан түзде /105/; Жалғыз еңбек егіз /109/; Сырты сау алай-түлей іші түтін /127/; Жарасын жүрегімнің білдің танып /127/; Көңіл кіpi айтумен кетсін, барсын /128/; Екі құрсақ көтерді /129/; Тар жер тайғақ кешуде /133/; Махаббат құдай нұры /132/; Ет жүрек /149/; Дүние кезек /158/; Сезім майда /203/; Көңілі толды /210/; Қан арқалап /211/; Дәулет құсы /212/; Көз тойыпты /213/; Көңіл қойып /213/; Шыны айнаның көзіндей /217/; Айдай балқып нұрланып /217/; Тартқан сымдай 6армағы /217/; Иілген аққу қазындай /217/; Болат босағасы /220/; Көңілі тынған /221/; Көңілі жайда /224/; Көңілін алған /230/; Ашуыңды сөндіріп /234/.

Деректі, дерексіз зат атаулары: су, өнер, ұйқы, гүл, дария, көз, үй, ақша, дүние, мал, ай, дию, хан, есек, күміс, шөп, сүт, бала, дүкен, кемпір, дұшпан, айдаһар, арман, коржын.

Туынды қатыстық сын есімдер: мастық, жамандық, жыртық, тәкапарлық, күншілдіқ, тыныштық, шындық, кедейлік, еріншектік.

Есімдіктер жиі кездеседі: Мен алмай оның малын кім алады /189/; Біз жүрдік екеуінің ортасында /119/; Біз білдік қызық дәурен соның бәрін /150/; Мен білсем түсіңіздің жоруы осы /212/; Мен сөйлеген кезімде /226/; Ол жерге қорыққаннан кіре жаздап /222/; Ол бірақ көрсетеді ықыласты /195/; Сіз жұмсасаңыз өлтіреміз талайды деп /208/.

Сілтеу есімдіктері мен есімдіктердің септелу үлгісі: Бұлар да көп тұра алмай кете барды /166/; Miнe осындай мән жайы ғаріплардың /127/; Міне жоқ салпылдаған бізде аяқбау /155/; Мұнан шалқып басқалар еpiлcе деп /65/; Оған да шап шотты салған екен /142/.

Белгісіздік есімдіктер: Әр мінезі зәмғарар қатып қазақ /154/; Бipeyi орамалмен ұстап тілдеп /208/; Бip арыстан сол жерде пайда болып /209/; Бір батыр келер деймін осы жерге /211/; Әр түрлі өнерлерден өрнек алып /215/.

Болымсыздық есімдіктер: Eшбip мақұлық маңайына жолатпайды /185/; Ешкім керек қылмаса куанышын /194/; Ешнәрсе сүттен басқа қорек қалмай, Ешбір жан оған қарсы бара алмады /210/; Бетіне ешбір адам келмейді пар /211/.

Жалпылау есімдіктері: Баршаға мағлұм болған менің халім /159/; Бәрі ауру жүрген жанның басы қатып /160/; Бізді кұдай бар қылып қойды жоқтан /160/; Бәрінен бойыңды аулақ салып қашу /100/; Бәрі де көп тұра алмай кете барды /165/; Бәрін бірден қырған соң /253/.

М-Ж. Көпеевтің шығармаларының тілін ашып тұрған қимыл әрекетті бiлдipiп, олардың тұлғаларын лексика-семантикалық жағынан нығырлап, грамматикалық формалары, жасалу әдістері жағынан сан қилы, түрлі түсті грамматикалық категорияларға түсіп жататын сөздер өте көп. Мысалы: Өт//ті ғой ит қорлық//пен өмір шіркін /156/; Кет//кен нәрсе орны//на бip кел//ме//ді /156/; Кемпір//ді қалыбын//ша жұт//ып қал//ды /195/; Сал//ып /195/; Жақын//да//п//ты /181/; Қуан//ды /208/; Өр/ме/лей/ді /209/; Лақтыр//ып /214/; Құшақ//тап сүй//се қыc//ып ару жүз//ін /218/; Қой//ма//с екі алыпт//ы /222/; Шәр//и//зат//гы шақ қыр//ып//ты /227/; Жүгіре бас//ып жет//кен//де /230/; Еліне бар//ып кет//кен//де /230/; Жүр//ген//ін//де өл//тip//iп /233/.

Туынды мағыналы етістіктер: Сарт айдады /23/; Ұшып-қонып /24/; Науан қашар /25/; Шығып жолға /26/; Бағар едің /26/; Қағаз берді /31/; Басар мөрді /31/; Тасып жатыр /31/; Атып тастап /3/; Жұлып жатқан /32/; Қазған көрде /39/; Сойып қойып /45/; Келе жатыр /45/; Шап берді /46/; Тұра қашып /48/; Кеңеске кір /56/; Зорға жетті /181/; Кетер ағып /184/.

Көсемшенің -a, -e, -й, -ып, -iп, -қалы, -келі, -ғалы, -гeлi, жұрнақтары арқылы жасалған сөздер: Айрылып /24/; Салып /24/; Құрметтеп /25/; Дүрілдеп /28/; Болып /55/; Сайрап /111/; Көшіп /123/; Сабап /172/; Алмай /174/; Қоймай /178/; Ұйықтап /185/; Аттанып /190/; Алдап /203/; Ecтipтiп /206/; Tipiлiп /207/; Тұрып /209/; Keңeciп /209/; Өтініп /209/.

Есімшенің -ған, -ген,- қан, -кен формасы арқылы жасалған сөздер: Қалшылдаған /133/; Қоймаған /170/; Батпаған /175/; Қылған /175/; Түрленген /184/; Алмаған /185/; Қонған /187/; Көрінген /187/; Теңгерген /204/; Тебіскен /205/; Келіскен /205/.

Синонимдер: Өлген құнсыз, айтқан сөз пұлсыз болып /32/; Би, болыс бай мен ұры біріккен соң /44/; Түңіліп тірлікпен күдер үзіп /47/; Көрісіп бip жемтікке жұрт пен елдей /49/; Зорайып денелер өciп әбден, Жуандап күжірейсіп болып тілдей /49/; Жанның кетіп жатыр, не пайда бұл жалғаннан өтiп жатыр /50/; Жылаған алым үшін нашарлар көп, Жас ағып, бейшара боп екі көзден /56/; Данышпан, ақылы дана керек дейді /58/; Жиын той күнде сауық мерекелі /129/.

Антоним: Барады босқа кетіп қысы-жазы /28/; Дұшпан түгіл досың да табаласқан /29/; Шаһбазарлар ақ қарасы көріп тұрған /31/; Жақсылық ойлаңыздар біздің халық, Тастаңыз жамандықты налып жатқан /32/; Айрылып азды-көпті қарасынан /36/; Жақсы-жат, жат-адам таныс болды /36/; Бар- жоқты теңгертіп жоқ таразы /42/; Өлі емес, дене сап-сау өзі тipi /46/; Құдайдың соқтықса да көк пен жері /46/; Қылуға ортақ қимайды қас пен досқа /49/; Бұл дүние бip күн базар, бip күн мазар /49/; Түзу ағаш әрқайда тез болмады/ «Қисық қой» дей қор қылар отқа жағып /69/; Бас қосқан мерекеде жақсы жаман /73/; Өзімді артық өңгені кем көрмейін /73/; Жас-кәрі бәpi мең зең басы қатып /76/; Біреудің кеш, біреудің ерте бақытын /82/; Бұ түн өтіп, ертең күн таң атуға /82/; Үлкенді-үлкен, кішіні-кіші 6iлiп /90/; Өлік біл оны жан деп білме тipiк /90/; Сырты түгіл үйірілсін ішіменен /94/; Жақсы - жаз, жаман- адам зымыстан қыс /108/; Сырты сау, алай түлей iшi түтін /127/; Өшкен өніп, өлгенім тірілгендей /127/; Үлкен аға, кіші iні замандастың /128/; Көк астын, жердің үстін «нұры!» кең-дейді /129/; Келгендігің ақ кірді, қара шашқа /136/; Шын болмай айтқан сөзі болып жалған /147/; Шығып-кіріп жүргенде сен жылтылдап /153/; Өң түгіл, маған жалған жоқ қой түсте /157/; Бipi күндіз, 6ipeyi түнде жортқан /161/.

Қос сөздер: Жараспас бip-бipiне айтқан назы /28/; Шаһбазар ақ-қараны көpiп тұрған /31/; Бас салып мұңлы-зарлы кем кeтiкті /32/; Сырғытып қоныс-жайдан поселкелер /32/; Қалмады-ау өл-өлгенше есімізден /ЗЗ/; Өнерге ғылым-білім болсаң жерік /34/; Сай-сайдан ағып дария көл болады /34/; Жер-суды ап кетті ғой қазық қағып /34/; Айрылып ат-тонынан жұрдай болып /36/; Ертең тұра кетеді бұрқ-сарық етіп /36/; Апрель, майда тәп-тәтті тату болса, Кімде-кім қорыққанға алдамменен /41/; Бұрынғы ата-баба қоймасынан /42/; Бет-аузы кетеді де болып жара /46/; Бардан-жоқтан сөз сөйлеп шертемін күй /48/; Кім тұрар өзін-өзі тыйып деген /50/; Екі қонып жап-жаңа тың болады /62/; Жиын- той әңгімеміз күнде болса, Ғылым-білім өнерге кірісуге /66/; Барды-жоқты сөйлейді жынды шашып /69/; Ешкім жоқ мәз-мейрам боп жүрген жарып /74/; Жақсы-жаман теп-тегіс жанын сатып /75/; Ата-ана құлын жастай сатып қызын /75/; Дыңғыр-дыңғыр құр дауыс, айқай-ұйқай /80/; Көре бер үйтіп-бүйтіп күніңізді /85/; Сүп-сүйкімді баласың шықсаң, кірсең /89/; Күнде-күнде айран боп сауылған сүт /185/; Сыр – сымбат, өнбойында өнеге жоқ /88/; Дастархан, ыдыс-аяқ күйе-күйе /88/; Қалмады ойлай-ойлай басымда ми /84/; Өзін-өзі бағуға көп әл керек /93/; Бас-басына мінгізсе 6ip-6ip атты /101/; Кемпір шал жаман-жәутік қасымдағы /106/; Мыж-мыж боп азғана өмір кетті барды /129/; Ортаға кеу-кеулесіп алған екен, Жұлынып бала-шағаң тұрсын пысық /152/; Алай-түлей ұйтқыған боран coғып /156/; Сап-сары көрді ішінде асыл тасты /164/.

Антропонимика: Сонда бip түзу заман болып тұрған Наурызбай, Кенесары толқынында /53/; Қорыққан Қуандықтың малын айдап /54/; Кенехан үш Кеңгірдің бойын жайлап /54/; Еламанның баласы Тұрсынбайды /54/; Жақыпұлы Жүсіптің жатқан жайы /69/; Қуандық пен Сүйіндік Қаракесек Бес Мейрамның баласы, бәрі өз елім /101/; Сүлеймен Тұтқышұлы екі қойды, Бipiн түнде, бipeyiн күндіз сойды /106/; Ел болмас пейілге бай Сайдалыдай /106/; Баласы Жанбабаның Мәжік малды /107/; Ақшиеде Жақсылықтың ұлы Тоймас /107/; Кітабы бізге алып берген Мұхамеддүние /110/; Әкімбек он алтымда альш кетті, жалғызы Қалибекке ұстаз eттi /111/; Садуақас бен Малатай бұл Заркештен, Үшеуінен бip қайттым бip тай алмай /112/; Шөкел ұғлы Дүржанбай халфе болды /115/; Қолыменен бибі Мариям өзі тақты /120/; Мұстафа - болыс, Мұса дуанбасы /120/; Ұстазым молда Қабар сабақ алған /141/; Мен көрдім Саққұлақтың Ерәлісін /142/; Сөйледім қыз Гүлшатты өлең қылып /202/; Ертеде бір патша өткен аты Көркін /202/; Парихзат деген бір қу уәзір бар- ды /204/.

М-Ж. Көпеевтің шығармаларында фонетикалық өзгерістер де кездеседі. Олар ауызекі тілінде, жазба тілінде жазылу ережесіне қарай жіктеледі іздесе: диереза, эпентеза, протеза, эпитеза, мететеза т.б дыбыстық құбылыстар молынан ұшырасады. Протеза бойынша дыбыс сөздің алдынан қосылады. Мысалы: Ғақылсыз аңқылдама құлап жарға /26/ Хакімдер атып тастар көзін жойып /30/ Қолында хүкіметі тұрған күнде /30/, Түлкіше қылып хайла бұлаңдаған /41/, Хакімде хүкіметшіл ғаділдік жоқ /39/, Ғадет қып алып eдi, крестьян /57/ Қайласы адастыру бірді, бірден /31/.

Сөз құрамындағы дыбыстардың орын ауысуы метатеза деп аталады: Іренжітпей жетім қалған ғаріпларым /205/, Ғазап үйім деуіме лайықты /103/, Бip құдай болысқанға дұшман азай /39/ Тірілей жеп тауысып әркім өзін /7б/ Табылған әpбip құстан мұрадыңыз /26/ Ханы мен хожа молла көбейген соң /42/, Ұлықтан өкім зорлық тура шықты /41/.

Кейбір сөздердің лексика - семантикалық мағынасы айқындалып, ол сөздердін М-Ж. Көпеевке дейін де қолданыс тапқанын көреміз. Мысалы: -дүр тұлғасының сонау «Орхон-Енисей» жазбасынан белгілі екендігі мәлім. Бұл туралы кезінде Ғ. Мұсабаев, С. Исаев, Р. Сыздықова келелі пікірлерін айтқан болатын. Дұр мен дүр тұлғасының бір еместігін С. Исаев та сөз қылады. Жеке тұрғанда дүр сөзі атақты, даңқты, аты шулы¹ - деген мағынаны білдіреді. Дүр ақын-жырау шығармаларында түрленіс тапқан. Жайқалмағы желден дүр Төренің кежігуі елден дүр (Шалкиіз) Басы саудың түгел-дүр, Толған тоғай малы дүр (Жиембет) бергі ақын - жазушылар шығармаларынан да орын алған екен. Қармағына түсіпсің мықты дүрдің (С.Мұқанов) Жасыл лағыл дүр екен (Ө. Тұрманжанов). М - Ж. Көпеевтің өзінде: Садәфқа төгілмесе дүр болмайды /25/ деген сияқты көpiнic тапқан. М-Ж. Көпеевтің тіліндегі «Ғұзыр» сөзі де ерекше түрленіп тұр. Мысалы: Ғұзыры патша ағзам рұқсат берді, Халқының бас қосуға данасына /55/, Ғұзыр араб тілінен енген сөз. Мағынасы: кешіру, ақтау, сылтау, бөгелу, өтініш, мұқтаж дегенді білдіреді².

Қорыта келгенде, М-Ж. Көпеевтің тілі бай екендігіне көзіміз жетті. Әрине, бас - аяғы 10 - 15 беттің көлемінде М-Ж. Көпеевтің тіл ерекшеліктерін зерттеп тастадық дей алмаймыз. Дегенмен, әдеби тілдің дамуына өз үлесін қосқан деп сеніммен айтуға болады. Бұл жұмыста әсіресе, түбір тұлғалы сөздердің этимологиясы ашылмады, тіл жасамдағы рөлі, сөз тудырудағы кейбір қыры қаралмады. Бұл келешектің ici деп білеміз. Мысалы: хүкімет//өкімет/, мырза//мырза/, ғұзыр//құзыр/, құқығына//құқық/ т.б. сөздер бүгінгі күні қолданыс тауып, әдеби тілімізден орын алған сөздер. Кезінде /архайзімнің/ қатарында болаған сөздер, бүгіндер қайта жаңғырды. Сол секілді, сөз түрленісінің грамматикалық өрісін қарауға да көңіл аздау бөлінді.