Аймақтық ерекшеліктің тағам атауларындағы көрінісі

152 
қорғаныс құралы; 2) белгілі еңбек өнімін өндіретін құрал, сайман, аспап және 3) 
ауыспалы: күш, жігер, қажыр, қайрат (ҚТТС, 5,108). Сөйленістік мағына осы 
үшеуінің жиынтығынан шығады, яғни тамақ-күш-жігер, қажыр-қайрат беретін 
құрал. Бұл –аймақтық сөздің сигнификаттық мағынасы, денотат –тамақ [89,258-
б.].
Аймақтық лексикадағы аздаған айырмашылық тағам атауларынан көрінеді. 
Бұжы/әсіп (шұжық тәрізді тағам), бодық/сырбаз,жаужүрек/жаубүйрек аңшы, 
малшылардың тағамы), бәтер/пәтір нан (ашытпай пісірген нан түр), зуала 
(иленген нанның бір бөлігі, қамыр), қымыран (шұбат, шалап мағынасы да бар) 
ағарған, бозарған, сүмесін, мақсым (сусын түрлері), етке салатын нан 
сөйленістерде әдеби варианты айқындалып келе жатқан дублет түрінде 
қолданылады: шелпек/күртік/іңкәл/сорпа жаймасы/ қамыр т.б. Бұжы Түрікмен, 
Маңғыстау қазақтарында жаңа сойған қой етін бүйенге тығып әзірлеген тағам. 
Шұжыққа тоймасаң, бұжыға тоярсың (Маң.). Осы сияқты тамақ түрі Семейдің 
Абай Шұбартау аудандарында «әсіп», Алматы облысы Шелек ауданында – 
шыж-мыж (Жамал апай әсіп жасаған екен (Сем., Абай); Шыж-мыжға күріш 
қосады (Шел.). Атаулардағы ортақ мағына – шұжықтың тез дайындалатыны, 
ұсақ ет, май ғана пайдаланылып, бастысы, ол өзінің жылы қанымен жасалады. 
Оған пияз, бұрыш, күріш т.б. қосылып дәмін келтіреді. Шыж-мыж түрінің 
негізіндегі еліктеуіш сөз мағынасы тез, жылдам әзірленетін тамақ мағынасын 
береді. Бұжбан Қостанайда бүйенге тығып істеген шұжық, шұжықтың үлкен 
түрі. Қыстыгүні тамақтың асылы бұжбан (Қост.,Жан.) Бұжы, бұжбан – екі 
сөйленісте қолданылатын бір түбірден таралған сөз. Түбір – бұж, бейнелік 
еліктеу, қайталану арқылы, көп, үлкен мағынасын береді. Тағам атауы халық 
санасындағы «көп, үлкен, қалың» ұғымдарынан шығады. Божы/бұжбан – 
құнарлы, жағымды ас [89,258-259-бб.]. 
Жаужүрек, жаубүйрек, бодық сыртта пісірілетін тамақ, аңшылар дәстүріне 
жатады, аңшылардың жеңсік асы саналады. Жаубүйрек – арқардың майы мен 
бүйрегінен аңшылардың жасайтын кәуабы (Өнімді маусымды аңсаған аңшылар 
аң аулап далада жаубүйрек жасасаң деп зарыға күтеді (Сем., Абай). Жаужүрек – 
аңды атып алған жерде сауыры мен майынан жасайтын кәуап, кейде үйде 
сойылған малдың етінен де жасайды (Тау., Қош.). Жаужүрек, жаубүйрек 
лексемаларының алғақшы сыңары жау – көне түркіде «май» (Будагов, 1, 443), 
йағ (Боровков, 132) қара йағ (Қашқари, 3, 303) жау «масло, сало, жир», башқұрт 
тілінде яу «масло, жир, сальник» (Қайдаров, 2005, 194). Аңшылар кәуабының 
архисемасы – май, тағам атауының қалыптасуында негізгі қызметті атқарып 
тұр. Бодық – малшылар тамағы. Құмды от жағып қыздырып, етті малдың өз 
терісіне орап, қызған құмға көміп пісіреді. Бұл Монғол қазақтарында 
ұшырасады. Ет пісірудің бұл тәсілі көшпелілер тұрмысында баяғы замандардан 
қалған болу керек. Маңғыстауда бұл «сырбаз» аталады, теріге орап ішіне от 
өртелген шұңқырға пісірілген қой еті (Сырбазды баяғыда кірей тартатын 
жолаушылар істейтін (Гур., Маң.). Сырбаздың сүр ет, кептірілген ет мағынасы 
да бар (Ол қонақтарға сырбаз асты (Сем., Көкп.).

153 
Аталған тағам түрлерін қолданудың қоректік мақсатынан гөрі жеңсіктік, 
әуестік ниеті басым. Аңшылар аң аулау мерзімін, аң аулау қызығын аңсап 
күтсе, малшылар жаздың мал бағуға жайлы жайсаң күндерін асыға күтіп, соның 
рахат өздерінше қызықтайды [89, 258-259-бб.]. Осы мағыналарға жақын 
«серне» аталатын тамақтану салты батыс, солтүстік-шығыс сөйленістерінің 
біраз бөлігін қамтиды. Серне – қойды ортақтасып сатып алып жеу (Рамазандар 
тобының сернесі семіз шығыпты (Сем., Ұрж.; Қалай, демалыста серне жасасақ 
қайтеді? (Сем., Абай). Мұндағы архисема да сол – «сырбаз», «жаубүйрек» 
салты тәрізді көңіл көтеру, демалу мағынасы. Егер аталған тағамдар «жеңсік» 
ас мағынасын білдірсе, қума қасық (кеспеге турап салған ет, ет тураған кеспе) 
қарашық (палаудың үстіне салынған ет) аталатын тағамдарда еттің аздығы 
қөрінеді. Еттің аздығына қомсыну мағынасы бар. Қазақ қонақтың қай түріне де 
кеспе бермейді. Ол келген қонақты менсінбеу мағынасын білдіреді. Кеспенің 
ішіндегі қума қасыққа кісі тоймайды (Маң.). (Қарашығың аз ғой (Түрікм.,Таш.). 
Атаулардың екеуінде де ол қума қасықта қуалау етістігінің қарашықта қара 
сөзінің семантикасы арқылы байқалады. Етсіз көже татар тілінің ортақ 
диалектісінде қысыр аш аталады [Сыдыкова, 1985,21-б.]. Дегенмен қазақ 
этносының да тамақтану жүйесінде әлеуемттік, экономикалық жағдайға сәйкес 
өзгеріс, көрші халықтардың әсері бар. Ол тамақ құрамына көкөніс, жеміс, ұн 
тағамдарының молынан енуінен көрінеді. Сонымен қатар, «сырбаз», «серне» 
қазіргі күні дайындау әдіс-тәсілі өзгергенімен, жеңсік тағам ретіндегі жоғары 
коннотациясы сақталып, «қонақасы» рәсіміне айналып жүр
Халықтың дәстүрлі тамақтану жүйесі, тағам түрлері халықтар 
арасындағы әр түрлі қарым-қатынас пен үстемдік етуші шаруашылық-мәдени 
факторлардың тікелей әсеріне ұшырамай қоймайды. Әр сөйленістік аймақта 
халықтың ұлттық дәстүрлі тағам түрлерімен қатар сол аймаққа тән ерешелік 
орын алып отырады. Әртүрлі этностардың қарым-қатынасы этномәдени 
лексиканы да байытады.

жүктеу/скачать 2.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: