МҰҚанова арна назымқызы құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» еңбегі қазақ тарихының дерегі ретінде

Пайдаланған деректер тізімі:

2 Нұрсұлтан Назарбаев: «Мәдени мұра» - мемлекеттің соны стратегиялық ұстанымы. // Егеменді Қазақстан. - 14 ақпан - 2007. - №38 (24615). – Б. 1-3.

3 Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. - Қазан: Өрнек, 1910. – 782 б.

4 «Шуро» - 1908 ж. қаңтар айынан Орынборда жұмасына 1 рет шығып тұрған, қоғамдық-саяси, әдеби жинақ журнал. Журналды татар алтын өндірушілері ағайынды Рамеевтер шығарған.

5 Дж.Х. Кармышева Казахстанский историк-краевед и этнограф Курбангали Халиди. // Советская этнография, 1971. - №1. – С. 100-110.

6 Жиренчин А.М. Из истории казахской. - А-А.: Казахстан, 1987. – 144 с.

7 Масанов Э. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. - А-А.: Наука , 1966. - 322 с.

8 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында – А.: Санат, 1994. – 416 б.

9 Қари (қари-ин) – құрынды түгелімен жатқа оқитын кісінің атағы.

10 Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья және неке (тарихи этнографиялық шолу). – А.: Ғылым, 1973. - 328 б.

11 Төтенай Б.Ө. - «Тауарих хамсаның» 37 бетін аударған, негізінен аударған - А. Жолдасов, қазақ тіліне екінші рет аударушылар, себебі еңбек ХХ ғ. 70-80 жж. Қытайда «Шалғын мұра» журналда жалғасты түрде жарық көрген.

12 Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет / М. Мағауин. – А.: Ана тілі, 1992. – 176 б.

13 Күйеу келтір, қыз ұзат. / Ш. Керімов. – А.: Ана тілі, 1992. - 112 б.

14 Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті / Ә. Дәрбісалиев. – А.: Ғылым, 1983. – 360 б.

15 Артыкбаев Ж.О. Казахское общество в ХІХ веке: традиции и инновации. - Караганды: Полиография, 1993. – 330 с.; Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІІ ғ. – Қарағанды: Полиография, 1995. -266 б.

16 Алпысбес М.А. История Казахстана в казахском шежире (место шежире в изучении истории) / Автореферат диссертации на соискание ученной степени к.и.н. – Караганда, 1999. - 29 с.; Елешова З.Е. ХV-ХVІІ ғғ. қазақ тарихының фольклорлық нұсқасы. / Автореферат т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Қарағанды, 1999. – 25 б.

17 Иордан. О происхождении и деяниях гетов «GETICA» / Вступ. статья, пер. коммен. Е.Ч. Скрижинской. – 2-е изд. исправ. и допол. – СПб.: Изд-во: Алетейя, 2001. – 512 с.

18 Ирмуханов Б.Б. Этническая история древнего Казахстана (очерк). – А.: «Өлке», 1998. – 146 с.

19 Файзрахманов Г.Л. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии. – Казань: Мастер Лайн, 2000. – 188 с.

20 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. - Москва: Товарищество «Клышников – Комаров и К», 1993. - 512 с.

21 Ізтілеуов Т. Рүстем-Дастан (поэма). / Құрастырған М. Байдильдаев. - А-А.: Издание Казгослитиздат, 1961. - 604 б.

22 Бартольд В.В. Сочинения: Туркестан в эпоху Монгольского нашествия. - М.: Изд-во Восточной Литературы, 1963. – Т. 1. – 759 с.

23 Захау К.Э. (1845-1930) – немістің лингист шығыстанушысы; К. Броккельман (1868-1956); Н. Теодор (1836-1930) – КСРО ҒА шетелдік мүшесі.

24 Материалы по истории Туркмен и Туркмении: Арабские и персидские источники, VІІ-ХV вв. / Под. ред. С.Л. Волина, А.А. Ромаскевича и А.Ю. Якубовского. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1939. – Т. 1. – 612 с.

25 Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: Извлечения из арабских сочинений, собранные В.Г. Тизенгаузеном. / Подготовка к новому изданию, введения, дополнения и комментарии Б.Е. Кумекова, А.К. Муминова. – А.: Дайк-Пресс, 2005. – 709 с.

26 Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды: Извлечения из персидских сочинений. Собранные В.Г. Тизенгаузеном и обработаны А.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. / Отв. ред. П.П. Иванов. - М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1941. - Вып. 2. - 308 с.

27 Әбілғазы. Түрік шежіресі. / Ауд. Б. Әбілқасымов. – А.: Ана тілі, 1991. - 208 б.

28 Кычанов Е.И. Сведения из «Истории династии Юань» («Юань ши») о Золотой Орде. / Источниковедение истории Улуса Джучи (Золотой Орды). - Казань: Институт истории АН РТ, 2001. – 428 с. - С. 30-42.

29 Западно-Сибирский отдел ИРГО. – Семипалатинск.: Обл. типо., 1914. – Вып. 8. – 103 с.: 1 л. порт. – С. 1-16.

30 Байбулов Б. Заметки по истории и этнографии киргизов Монракской волости, Зайсанского уезда, Семипалат. области. – Семипалатинск, 1900. – 16 с.

31 Унковский И. Посольство к Зюнгарскому Хун-тайчжи Цэван Рабтану капитана от артиллерии Ивана Унковского и путевой журнал его за 1722-1724 годы. / Документы, изданные с предисловием и примечаниями Н.Ив. Веселовского. – СПб.: Тип. В.Ф. Киршбаума, 1887. – 276 с. (ЗИРГО по отд. этнографии. – Т. 10. - Вып. 2.).; Балкашин Н.Н. О киргизах и вообще о подвластных России мусульманах. – СПб.: Тип. министерства внутренних дел, 1887. – 57 с. – М/ф.

32 Броневский С.Б. Записки генерал-майор Броневского. О киргиз-кайсаках Средней Орды. // ОЗ. – СПб., 1830. № 117-119. – С. 400-420; № 120-122. - С. 45-88; 162-194; 357-364.

33 ҚР ОММ., 338-қ., 1-т., 407-і., 13-14 п.; 353-і., 19 п.

34 Көпеев М.Ж. Ел аузынан жиналған әдебиет үлгілері. / Құр. С. Дәуітов. – А.: Ғылым, 1992. – Т. 2. - 224 б.

35 Азиатская Россия. - Т. 1.: Люди и поядок за Уралом. / Под редакцией В.П. Семенова. – СПб.: Изд. переселенческого управления главного управления землеустойства и земледелия, 1914. – 576 с. 11 с. с илл. - С. 5-369.

36 Веляминов-Зернов В.В. Историческое известие о киргиз-кайсаках и сношения России с Средней Азиею со времени кончины Абуль-хаир хана (1748-1765 гг.). - Уфа: В губернской типографии, 1855. – Т. 2. Тетрадь 1-я. – 65 с.; Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Оренбург: Типо-лито. Ф.Б. Сачкова, 1900. - Т. 1. - Вып. 1. - – 124 с. отд. оттиска из ИООИРГО.; Лавров М.В. Туркестан. География и история края. / Сост. М.В. Лавров. - М.-Петроград: Изд. тов-ва В.В. Думнов, 1916. - Изд. 2-е. – 203 с. с илл.

37 ҚР ОММ., 374-қ, 1-т., 2921-і., 1-18-пп; 2943-і., 11-21-пп.; 2927-і., 1-9-пп.; 29-30-і., 1-2п.

38 Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков. – А.: Ғылым, 1998. – 280 с.

39 ҚР ОММ., 374-қ., 1-т., 4388-і., 1-7п.; 21-қ., 1-т., 87-і., 1-2-пп.

40 Янушкевич А. Қазақ даласына сапар туралы жазбалар / Ауд. Ғ. Зұлхаров. – А.: Аударма, 2003, – 264 б.

41 Бес ғасыр жырлайды. – А., 1989. - Т.1. – 197 б.; Д. Бабатайұлы Замана сазы. – А., 1991. – 43 б.; Д. Бабатайұлы Тұнық тұма. Дулат жырау тағылымы: сын-зерттеу көзқарастар. / Құр.: Қ. Раев. – А.: «Раритет», 2002. 1-2 кітап. – 288 б.

42 Куропаткин А.Н. Кашгария: страны, ее военные силы, промышленность и торговля. – СПб.: Изд. имп. РГО, 1879. - 435 с.

43 Пясецкий Г. Путешествие по Китаю в 1874-1875 гг. через Сибирь, Монголию, Восточный, Средний и Северо-Западный Китай: В 2 томах. – М.: В унив. тип., 1882. - Т. 1. 2-е изд. – 584 с.; Пясецкий Г. Путешествие по Китаю в 1874-1875 гг.: В 2 томах. – М.: В унив. тип., 1882. 2-е изд. – 625 с.

44 Путешествие Н.М. Пржевальского. / Сост. А.В. Зеленин. - СПб.: Изд. П.П. Сойкина, 1900. - Т. 1. - 464 с. с илл.; Путешествие Н.М. Пржевальского. / Сост. А.В. Зеленин. - СПб.: Изд-во П.П. Сойкина, 1901. - Т. 2.: Всемирный путешественник. - 495 с. с илл.; Пржевальский Н.М. Из Зайсана через Хами в Тибет и на верховья Желтой реки. - СПб.: Тип. В.С. Балашева, 1883. – 473 с.

45 Полярков Ф. Последний эпизод дунганского восстания. - Верный: Типография обл. про., 1906. – 76 с.; Путешествие братьев Г.Е. и М.Е. Грумм-Гржимайло в Западный Китай. / Обработанно М.А. Лялинной. – СПб.: Тип. Н.П. Собко, 1901. – 293 с. ил.; порт.; 1 л. карт.; Селецкий И. Кульджинские переселенцы пограничной с Китаем полосы. – Казан: Типо-лит. имп. университета, 1905. – 82 с.; Богоявленский Н.В. Западный застенный Китай. – СПб.: Тип. А.С. Суворина, 1906. – 418 с.

46 ЗСОИРГО. - Кн. 32. - Омск: Типография штаба., 1906. – С. 1-30.

47 Руденко С.И. Казахи. Очерки быта северо-восточных казахов. / Сб. статей антропологического отряда казахстанской экспедиции АН СССР. Исследование 1927 г. - Ленинград: Издание АН СССР, 1930. – 58 с.

48 Русский вестник / Журнал литературный и политический, издаваемый М. Катковым. - М.: В унив. тип., 1878. - Т. 137. – С. 21-66.

49 Гордеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области: Юридический быт. – Ташкент: Тип-лит. С.И. Лахтина, 1889. - Т. 1. – 398 с.; 12 л. илл.; 1 л. прот.; Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области. – Казань: Тип-лит. имп. уни-та, 1900. – 29 с.; Памятники киргизского народного творчества. Киргизские причитания народного по покойнике, записанные А.А. Диваевым. // ИОАИЭ. – Казань: Тип-лит. имп. уни-та, 1898. отд. оттиск. - Т. ХІV. – 14 с. - М/ф.; Баллюзек Л. Народные обычай. // ИОИРГО. – Оренбург: Тип. Ф.Б. Сернева, 1900. - Вып. 15. – С. 45-167.; Бекимов М.Н. Свадебные обряды киргизов Уральской области. // ИОАИЭ. – Казань: Тип-лит. имп. уни-та, 1905. отд. оттиск. - Т. ХХІ. - Вып. 4. – 5 с. - М/ф.; Путешествие Свена Гедина в 1893-1897 гг. в Памир, Тибет и Восточный Туркестан. / Обработано А.Н. Анненской.- СПб., 1911. – 402 с. с илл.; 2 л. карт.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалардың тізімі:

1 Қ. Халид жазбаларындағы Абылай хан және оның заманы // Международная научно-теоретическая конференция «Египет-Казахстан: социокультурные ценности прошлого и геостратегические реалии современности». – Алматы: Изд-во НАН РК, 2000. – С. 44-50.

2 Қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтардың ХІХ ғасырдағы билік жүйесіндегі орны (М. Красовский еңбектері бойынша) // Қазақстан тарихы мен этнологиясының мәселелері. «Тәуелсіз Қазақстанға 10 жыл» атты аймақтық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2001. – 244-247 бб.

3 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» (Шығыстың бес елінің тарихы) еңбегіндегі Орталық Азия халықтарының көне кезең этникалық тарихының мәселелері // Этнос және қоғам: Ғылыми еңб. жинағы. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2003. – 55-62 бб.

4 Қ. Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» еңбегіндегі әдет-ғұрып, салт-дәстүр мәселелеріне байланысты түсініктер // Академик А.Х. Марғұланның 100 жылдығына арналған: «Марғұлан оқулары» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ баспасы, 2004.- 145-150 бб.

5 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» (Шығыстың бес елінің тарихы) еңбегіндегі қазақ жерлеріне салынған бекіністердің тарихы // Академик Е.А. Бөкетов – ғалым, оқытушы, ойшыл: Е.А. Бөкетовтің 80 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары: Гуманитарлық ғалымдар. - Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. – Т. 2. – 349-353 бб.

6 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» еңбегіндегі Солтабайұлы Барақ сұлтан жөнінде // Е.А. Бөкетов ҚарМУ хабаршысы. «Тарих, философия, құқық» сериясы. - 2005. - № 1 (37). – 5-8 бб.

7 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» («Шығыстың бес елінің тарихы») еңбегіндегі дүнгендердің тарихы мен этнографиясы жөнінде // Е.А. Бөкетов ҚарМУ хабаршысы. «Тарих, философия, құқық» сериясы. – 2005. - № 2 (38). – 14-18 бб.

8 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» («Шығыстың бес елінің тарихы») еңбегіндегі қалмақтардың этнографиясы жөнінде // Е.А. Бөкетов ҚарМУ хабаршысы. «Тарих, философия, құқық» сериясы. – 2005. - № 2 (38). – 18-22 бб.

9 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» («Шығыстың бес елінің тарихы») еңбегіндегі дүнген батыры Бұр баһадүр жөнінде // Олжабай есен болса – ел аман: Жоңғар басқыншылығына қарсы жүргізілген қазақ халқының ұлт-азаттық соғысының ірі қолбасшысы Олжабай батыр Толыбайұлының ерлігін еске алуға арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары (23-24 мамыр 2005 ж.) – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. – 263-267 бб.

10 Қазақтың көрнекті тарихшы-этнографы Құрбанғали Халид // «Тарихшы және тарих: Қазақстандық тарих ғылымдарының тар жол, тайғақ кешуі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ баспасы, 2005. – 101-106 бб.

11 Құрбанғали Халидтың «Тауарих-и хамса-йи шарқи» (Шығыстың бес елінің тарихы) еңбегіндегі ас беру және оның атқарылуы жөнінде // «Г.Н. Потанин – ғалым, саяхатшы, қоғамдық қызметкер атты Г.Н. Потаниннің 170 жылдық мерей тойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдар жинағы. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ баспасы, 2005. – 413-423 бб.

12 Николай Федорович Катанов и Курбангали Халид // Сборник материалов международной научной конфенции: Этносы развивающейся России: проблемы и перспективы. – Абакан: Изд-во ХГУ им. Н.Ф. Катанова, 2007. – С. 121-127.

13 Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» еңбегі // Қазақ тарихы. – 2007. - №5. – 24-30 бб.

В диссертационной работе проведен источниковедческий анализ работы «Тауарих хамса», написанный Курбангали Халидом (1946-1913 гг.) в конце ХІХ - начале ХХ веков и изданной в 1910 году в типографии «Орнек» города Казани. Объектом диссертационного исследования является труд Курбангали Халида «Тауарих хамса», являющийся источником по истории казахов.

Развитие современной исторической науки Казахстана связано с переосмыслением имеющегося исторического наследия и вводом в научный оборот новых исторических источников. Данные тенденции, безусловно, предполагают анализ источников, в первую очередь, на достоверность и объективность. Эта работа ведется уже многими поколениями историков и имеет значительные результаты. Настоящее диссертационное исследование посвящено источниковедческому анализу работы Курбангали Халида «Тауарих хамса» по истории народов Средней Азии. Этот труд был использован в качестве источника по истории казахов, однако анализ, содержащихся в нем сведений не был осуществлен.

Курбангали Халид был выходцем из тюрко-татарской среды, по происхождению казанский татарин. До 30-ти лет жил в городе Аягуз (Семипалатинской области), дальнейшая жизнь прошла в городе Чугучак (Восточном Туркестане). Название труда Курбангали Халида «Тауарих хамса» в переводе с чагатайского языка означает «Пять историй», так как автор предполагал написать историю «Пяти восточных стран». В этой работе фрагментарно рассматривается история Ферганского ханства, Алтышара, киргизов, калмыков-джунгаров, дунганов, в окончательном варианте его труд в подавляющем большинстве посвящен истории казахов, поэтому может трактоваться как источник по истории казахов. Большой раздел книги составляют дополнения, в которых приводятся сведения по истории и топонимике Казахстана и Восточного Туркестана: история городов, этнографические и этнические материалы, посвященные казахам, дунганам, калмыкам, киргизам, ногаям и другим народам.

«Тауарих хамса» был написан в период становления российского востоковедения. Основным объектом исследования Курбангали Халида стали народы Центральной Азии, в том числе казахский народ. В ходе исследования был выявлен комплекс ценнейших восточных (арабо-персидских, тюркских) источников, а также имена информаторов, сведения которых были использованны Курбангали Халидом при написании «Тауарих хамсы».

Целью исследования является определение на основе источниковедческого анализа значения деятельности Курбангали Халида и его работы «Тауарих хамса» в истории и историографии истории Казахстана. Для выполнения поставленной цели были определены следующие задачи исследования:

• 
  освещение основных процессов развития востоковедения и, в том числе, тюркологии в России в конце XIX – начале XX вв.,
  
• 
  определение места и значения вклада тюркско-татарских историков конца XIX – начала XX вв., в том числе и Курбангали Халида, в развитие тюркологии,
  
• 
  анализ работы «Тауарих хамса» как труда, в котором впервые предпринята попытка дать целостную историю казахского народа,
  
• 
  охарактеризовать работу «Тауарих хамса» как источник по древней и средневековой истории Казахстана,
  
• 
  проанализировать работу «Тауарих хамса» как источник по истории Золотой орды в период распада,
  
• 
  рассмотреть работу «Тауарих хамса» как источник по истории казахско-джунгарских отношений в XVII – XVIII вв.
  
• 
  определить значение труда «Тауарих хамса» как источника историко-этнографическим сведениям, в том числе, по народному календарю, семье и браку, традициям и обычаям казахов.
  

Вторая глава работы посвящена источниковедческому анализу «Тауарих хамсы». Используя сравнительно-исторический метод, метод критического анализа, герменевтической интерпретации и методики вспомогательных исторических наук, предпринимается попытка систематизировать материал «Тауарих хамсы» по периодам истории казахов.

В третьей главе на основе сравнительного анализа «Тауарих хамсы» и комплекса источников этнографического характера, систематизированы сведения по этнографии казахов, включающие такие разделы как обычаи и обряды казахов, элементы духовной культуры. Материалы, касающиеся истории народов других стран, использовались в тех случаях, когда имели отношени к истории казахов.

Результаты диссертационного исследования нашли отражение в 13 статьях, опубликованных в научных журналах, а также в материалах международных и региональных конференций.

Диссертация состоит из определений, списка обозначений и сокращений, введения, трех глав, заключения, списка использованных источников и приложений.
Summary
Mukanova Arna Nazymovna
The work of Kurbangali Halid "Tauarikh khamsa" as a source of kazakh’s history
the dissertation submitted for the Scientific Degree of

Candidate of Historical Sciences on a speciality 07.00.09 – historiography, resource studies and methods of the historical research

In the dissertation work we carried out the historiographic analysis of work "Tauarikh khamsa" written by Kurbangali Halid (1846-1913) at the end of 19th – the beginning of the 20th centuries and published in 1910 at the printing house of city Kazan. The object of the dissertation research is the Kurbangali Halid's work "Tauarikh khamsa", which is the source of kazakh’s history.

The development of contemporary historical science in Kazakhstan is connected with recomprehension of existing historical heritage and inputting of new historical sources to scientific turnover. Certainly, these tendentions suppose the source analysis for validity and objectivity in the first place. This work has been conducting by many generations of historians and it has significant results. The current dissertation research is devoted to historiographic analysis of Kurbangali Halid's work "Tauarikh khamsa" on the history of Middle Asia nations. This work was used as a source on the kazakh’s history, however, the analysis of containing information has not been fulfilled.

The work was written at the height of the Russian oriental study. The subject of Kurbangali Halid's study became Central Asia’s nations, including the kakhakh people. In the course of a study it was revealed the complex of the most valuable eastern (arab-persian, turkish) sources, and also the names of informants, used by him for writing "Tauarikh khamsa".

The aim of the research is to define the meaning of Kurbangali Halid’s activity and his work "Tauarikh khamsa" on the basis of historiographic analysis in history and historiography of Kazakhstani history. For fulfillment of the aim the following tasks of research have been defined:

- to illuminate the main processes of oriental study development, including turcology in Russia at the end of 19 – the beginning of the 20th centuries;

• 
  to define place and meaning of turco-tatarian historians’ conitribution, including Kurbangali Halid’s, to turcology development at the end of 19 – the beginning of the 20th centuries;
  
• 
  to analyze "Tauarikh khamsa"as a work in which it was made the first attemprt to give the integrated history of kazakh nation;
  
• 
  to characterize the "Tauarikh khamsa" as a source on ancient and medieval history of Kazakhstan;
  
• 
  to analyze the work "Tauarikh khamsa" as a source on Golden Horde at the collapsing period;
  
• 
  to consider the work “Tauarikh khamsaas” as a source on history of kazakh-dzhungar relations in 17-18 centures;
  
• 
  to define the meaning of the work “Tauarikh khamsaas”as a source of historic-ethnography information including nation’s calendar, family, marriage, traditions and customs of kazakh people.
  

Second Chapter of work is dedicated to the historiographic analysis of "Tauarikh khamsa". Using a comparative-historical method, the method of critical analysis, hermeneutic interpretation and auxiliary historical sciences method we undertook an attempt to systematize material on the periods of kazakhs’ history.

In the third Chapter on the basis of comparative analysis and sources complex of the ethnographical nature we have systematized the information about kazakhs’ ethnography including such sections as kazakhs' customs and the rites, the elements of the spiritual cultures. The materials, which are concerned the history of the peoples of other countries, were used when they were connected with kazakhs’ history.

Results of the dissertation work were reflected in 13 articles, which have been published in scientific journals and materials of international and regional conferences.