Марий кундемнам т¢затымаш верч

А саде полатыште тудо жапыште мемнан республикын

Посна палемдаш к¢лешлан шотлем, 1920 ий 4 ноябрьыште Марий автономный областьым ыштыме деч вара 1938 ий марте республикынан кугыжаныш кучемнан т¢œ законодательный органжылан Пашазе, кресаньык да йошкарармеец депутат-влакын Советыштын Погынжо шотлалтын. Верховный Советым ыштыме деч ончыч марий кундем лач саде органын пунчалже-влак почеш илен. Тудын икымше погынжо Йошкар-Олаште 1921 ий

Лач саде погынышто Марий областьын 25 еœан исполнительный комитетшым сайлыме. А вич еœан Президиумын председательжылан И.П.Петровым сайленыт.

Марий калыкнан ик эн чолга эргыже Иван Петрович Петров нерген кумданрак каласаш к¢леш докан. Вет лач тудын шонышыж деч, тудын ошкылжо деч марий кундемыштына моткоч шуко шоген. Палемдыман, тудын илышыже кужу лийын огыл:
1938 ийыште репрессийыш логалын да Озаœ олаште чекист-влак
45 ияш вийвал пºръеœым 11 майыште л¢ен пуштыныт. ¡мыржын к¢чык лийшашыжым шижын, векат, санденак моткоч чолган илен, чылажымат пеш писын ыштен шукташ тыршен. Вет 28 ияшак Марий областьын исполкомжым вуйлаташ т¢œалын!

Иван Петрович Петров 1893 ийыште Вятский губернийысе ¡лыл Шиньша (Кызыт Морко районыш пура) ялеш шочын.

А ыштенже шагал огыл. Граждан сар деч вара кундемнан экономикыжым нºлтал колташ к¢лын. 1920-1921 ийлаште лачак шужем ий толын, сандене калыкым пукшен лукташ к¢лмº нерген йодыш моткоч п¢сын шоген. Кундемыштына т¢рлº эпидемий вожым колтен, чодыра й¢лен, ял-влакым тул авалтен. Кажне йодышым эн чот к¢лешан радамыш пурташ к¢лын. А вий да шийвундо шукыж годым ситен огыл. Илыш пеш неле лийын, пашам ышташат куштылго огыл улмаш. Но И.П.Петровын вуйлатыме Мароблисполком эре йºным муашак тыршен. Тидын годымак Марий Элнам вуйлатыше-влак ончылно ик эн кугу йодыш шоген: автономный областьым автономный республикыш савыраш. Молан манаш гын, автономный республикын статусшо кугурак лийын. Мо оœайже, чуаш-влаклан федеральный р¢дер республика статусым 1925 ийыштак пуэн гын, марий-влаклан Москва тиде статусым 1936 ий 5 декабрь марте пуэн огыл. Марий автономный областьын чекшым рашемдымашат моткоч шуко нелылыкым луктын. Южгунамже руш ял-влак марий кундемыш пураш тореш лийыныт. Нунылан кºра саде руш ял деч умбалнырак верланыше марий ял-влакат Марий автономный областьыш пурен кертде кодыныт. Тиде амаллан кºра кызытат ятыр марий ял вес регионыш пура.

Марий автономный областьым ыштымеке, кугыжаныш кучемыш марий-влакым шогалташ к¢лмº йодыш шогалын. Тидын шотышто л¢мынак комиссийым ыштыме улмаш. Лач саде комиссий кугыжаныш да верласе кучемыш марий калыкын й¢лажым, т¢выражым да йылмыжым палыше да пагалыше
еœ-влакым веле шогалтылын. Южо кантонышто (районышто) чыла документацийым лач марла гына в¢деныт. Тыгодым марий йылмым палыдыме-влаклан марий кундемыште пашам ышташ куштылгыжак лийын огыл. Икманаш, кажне саманын шке чурийже.

Марий АССР-ын Верховный Советшым ыштыме деч ончыч эше ик к¢лешан йыжыœым ушештарен кодыде ок лий. 1937 ий

К¢шыл законодательный органыш калыкнан эн чолга да шотан еœже-влак гына сайлалтыныт. Нунын кокла гыч 20 ияш Смирнова Марфа Архиповнам палемдаш лиеш. Тудо Йошкар-Ола районыш пурышо "Май пеледыш" ял озанлык артельын эн сай механизаторжылан шотлалтын. Йошкар-Ола МТС пеленсе ныл тылзаш курсым тунем пытарымеке, Марфа вигак тракторым виктараш т¢œалын. Моло дене таœастарымаште моткоч самырык лийын гынат, чот тыршен пашам ыштен. Марфа Архиповна тракторжым эре чот эскерен, к¢леш годым олмыктен шоген. Пашажымат кеч-могай игечыште ыштен. А 1938 ийыште камбайнерлан тунемаш кумылым ончыктен. Варажым шошо ага тургым годым трактор дене пашам ыштен, а уржа-сорла пагытыште комбайным виктарен. Тыгодым социалистический соревнованийыште эре сеœышыш лектеден. Сандене Верховный Советыш депутатлан сайлаш т¢œалме годым пашаче ¢дыр деке нимогай йодышат лийын огыл – чыланат ик ой дене тудын кандидатурыж верч й¢кленыт.

Вес депутат – тиде Куженер районысо Нуръялысе "Пиштэр" колхозын 25 ияш бригадирже Петров Павел Афанасьевич. Икымше созыв Верховный Советын депутатышкыже кандидат-влакым ойыраш т¢œалмеке, колхозник-влак ик ой дене лач тудым темленыт. Нунын ойлымышт почеш, лач П.А.Петровын тыршымыжлан кºра колхозышт ий еда вияœын толын. Тыгак тудым Й¢лед¢р сельсоветын членжылан сайленыт. Колхозник-влакын ойлымышт почеш, лач П.А.Петров гай-влаклан кºра элна кажне ийын т¢зланен толын.

Эше вес депутат – тиде Оршанка районысо "Победитель" колхозын эн сай бригадирже Федор Никифорович Рыбаков. Тудо моткоч чолга еœ лийын. Кажныжлан полыш кидым шуялташ ямде улмаш. Колхозышкат эн ончычак пурен, а варажым бригадирлан шогалтымекышт, шке бригадыжым туге моштен вуйлатен, эсогыл тудын вуйын шогымо южо пасуж гыч шыжым 30 центнер пырчым шийын налыныт. Тыге кажне колхозник ик трудоденьжылан куд килограмм пырчым да кок теœгеат 26 ыр оксам налын. Ф.Н.Рыбаковын тыршымыжлан кºра "Победитель" колхоз районышто веле огыл, п¢тынь республикыште эн ончыллан шотлалтын да республиканский Чап оœаште кечен.

А теве Пектубай избирательный округ Руш Кугланур ял гыч трактористка-комбайнерка, паша планым 150-160 процентлан темен шогышо стахановка 20 ияш А.Д.Новоселовам Верховный Совет депутатыш кандидатлан темлен; Оршанка избирательный округышто йорло кресаньык ешеш шочын-кушшо 20 ияш А.Е.Кудрявцевам темленыт; Роœго районысо Ургаш избирательный округышто гын "15 лет Октября" колхозын ударникше, тулык эрге, изи годсекак к¢т¢м к¢тен илыше 33 ияш Н.И.Бахтиным депутатыш темленыт. Каласаш к¢леш, кажне депутат тунам лач нинын гай чолга да ура чонан лийын. Нуно чыланат калыкын илышыжым саемдаш шонымаш дене иленыт да шке пашашт дене тиде шонымашыштым илышыш шыœдареныт.

А тиде жапыште Совет элысе да республикысе калык кузерак илен? Мо тудым тургыжландарен?

Эн ончычак каласаш к¢леш, 1938 ий куштылгыжак лийын огыл, т¢нямбалне тар пуш шарлен: Испанийыште республиканец-влак профашистский Франко генералын войскаж ваштареш кредалыныт. Нунылан совет инструктор, танкист да лётчик-влак полшеныт гын, франкист-влаклан фашист-влак полыш кидым шуялтеныт. А Эрвелне 400 миллион еœан китай калык нунын элышкышт керылт пурышо япон милитарист-влак ваштареш илаш-колаш шоген. Тунам п¢тынь совет калык дене пырля марий шемер-влакат Испанийысе республиканец-влак ден китай калыкым шке йолташыжлан шотленыт да нунын п¢рымашышт верч тургыжланеныт. "Т¢нямбал сар пытыме деч вара але нигунамат международный обстановкын тынар п¢семмыже уке ыле, - возен
1 май кечын "Марий коммун" газет. – Айдеме тукымын нылымше ужашыже угыч сар дене авалталтын. Сарын фашистский провокаторжо-влак айдеме тукымым у т¢нямбал империалистический сарыш шупшыт".

А Совет Ушемыште калык й¢дшº-кечыже у илышым чоœен: ялысе калык пасум курал-¢ден, вольыкым ончен, у полат-влак нºлталтыныт. Но т¢ткылыкым нигºат йомдарен огыл. "Калык тушман-влакын, фашизмын, троцкистско-бухаринский да буржуазно-националистический агент-шамычын историйын ораважым мºœгешла савыраш тºчымыштым ончыде, у илыш чоœалтеш, - возен 1938 ийын июньысо номерыштыже "Марий коммун" газет. – А мемнан шемер-влак ончылно вес кугу задача шога – шошо агам сайын эртарен колташ да 7-8 миллиард пуд киндым налме шотышто сталинский заданийым шукташ! Тиде планым шуктышашлан стахановский движенийым, социалистический соревнованийым эше кумданрак шараш к¢леш."

Нине ойлымо шомак-влак марий кундемыште яра мут гына лийын огытыл. Ял калык чынже денак стахановский толкыныш ушнен, а эн талыже-влак паша нормым 200-300 процентлан темен шогеныт. Но почеш кодшо колхоз-влакат ятырын лийыныт. Мутлан, 1938 ий 8 майыште лекше "Марий коммун" газет У Торъял районысо Орша ял советыш пурышо Молотов л¢меш колхозым шылтален воза. Тушто 7 майлан планын 10 процентшым веле ¢деныт улмаш. Тыгодымак ятыр моло колхозышто, мутлан, Параньга районысо "Марий" да "Венера" колхозышто, шошо ага пашам т¢рыс мучашленыт. Тыгодым кажне т¢шка озанлыкыште
8-20 стахановец кушкын.

1938 ий майыште да июньышто сайлыме округлаште РСФСР-ын да Марий АССР Верховный Советын депутатышкыже кандидат-влакым темлымаш кампаний эртен. Тушто шкеныштын передовикыштым, эн тале пашаеœыштым темлыме деч посна тыгак элнан вуйлатышыштымат монден огытыл. Мутлан, Куженер район Нуръял ялсоветыш пурышо "Пиштер" колхозышто пашам ыштыше-влак Й¢лед¢р сайлыме округ гыч Верховный Советын депутатышкыже кандидат-влак шотеш шкеныштын бригадирышт П.А.Петров деч посна эше И.В.Сталиным, В.М.Молотовым, Н.И.Ежовым, М.И.Калининым, А.И.Микояным да А.А.Андреевым темленыт.

Тыге 1938 ий 26 июньышто РСФСР да Марий АССР Верховный Советлашке сайлымаш эртен. Тушко 93 депутатым сайленыт. Нуно 1947 ий 19 июль марте пашам ыштеныт. Тыгодым лу сессийым эртареныт да кундемнам т¢заташ шонымаш дене моткоч шуко законодательный актым приниматленыт.

Сайлымашлан куанен, марий калыкнан ик эн уста поэтше Миклай Казаков тунам "Марий коммун" газетыште тыге серен:

Могане чудесный элнаже мемнан!

Ончалза кеч-кушко: олашке, пасушко –

Вет кажнын чурийже пеледше т¢сан.

В¢ргорно ден шºнышкº ташлыш куан.

Эн чапле триумфыш конден мемнан элым –

Великий учитель – уста капитан.

Могане чудесный мемнан калыкна!

Вет калык кокла гыч мыняр депутат!

Вет калык глубина гыч мочол талант!

Верховный Советын икымше сессийжым депутат, НКВД пашаеœ А.В.Домрачев почын. Тидын годым к¢чык докладым ыштен. Тудын выступатлымыж гыч икмыняр ойым кондымо шуэш. Тудо каласен: "…Революцийлан кºра Марий республикыште илыше калык ятырлан сайынрак илаш т¢œалын… Кызыт ме шкенан элыштына шке оза улына: у илышым, у культурым чоœена. Тудын формыжо национальный ш¢лышан, а содержанийже социалистический ш¢лышан лийшаш. Мемнан кундемыште тетла ны фабрикант, ны помещик, ны кулак уке. Завод, фабрик да мланде – чылажат калык кидыште! А калыкын тушманже-влакым ме ондакат пытаренна, ончыкыжымат пытараш т¢œалына.

Пиалан да эрыкан илышна верч ме тавадаœ шогалына! Троцкист ден буржуазный националист-влаклан капитализмым угыч пºртылташ огына пу!

Ме, Марий АССР Верховный Советын депутатше-влак, шкенан калыкын чын слугаже лийшаш улына!"

Тиде выступлений гыч коеш: марий интеллигенцийын, кресаньык полкон эн шотан представительыштым НКВД-н арестоватлымыж годым калык тунам шукыж годым нуным тушманланак шотлен. Вет чыланат ойленыт: титакдымым мемнан Совет элыште нигунамат огыт арестоватле. Калык тунам чынже денак у илышым чоœымыжлан ¢шанен. Тыгодым тудо шонен:
у илыш лач Совет власть йºн дене гына лийын кертеш. А вет тыгодымак Касвел эллаштат у илышым чоœеныт. Но тушто нимогай экспериментымат ыштылын огытыл – калыкын илышыже эркын, шке радамже дене т¢зланен толын да совет калыкын дечат сайыш шуын. Чаманен каласаш логалеш, тунам моло элласе калыкын илышыж нерген чыным мемнан элысе калык пален огыл.

Вес оœай фактымат палемдаш к¢лешлан шотлем. Марий АССР Верховный Советын икымше сессийжын Президиумышкыжо кум калыкын представительжым сайленыт:

Икымше сессийыште эн т¢œ семын "Марий АССР Верховный Советын Президиумжым сайлыме нерген" да "МАССР-ын Правительствыже – МАССР Калык Комиссар-влак Совет нерген" Закон-влакым приниматлымым шотлыман. Марий АССР Калык Комиссар-влак Советын председательжылан Звенигово районысо Лопатинский чоœышо избирательный округ гыч депутат, НКВД-н пашаеœже Яков Иванович Абрамовым сайленыт.

Тыгак тушто республикынан к¢шыл законодательный органжын комиссийже-влакым формироватлыме. МАССР Конституцийын 19 да 20 статьяж-влак дене келшышын, Верховный Советын депутатше-влак ныл ийлан сайлалтыныт. Тунам саде к¢шыл органын пашажат лыœак, вийжат моткоч кугу лийыныт. Конституций почеш, Верховный Совет МАССР Конституцийыш ешартыш ден вашталтышым пуртен шоген, республикынан административно-территориальный районжо-влакым шеледылын, нунын да ола-влакын чекыштым палемдылын, калык озанлыкым вияœдыме планым пеœгыдемден, бюджет йодышым ворандарен да молат.

Марий АССР-ын икымше созыв Верховный Советше 1938 гыч 1946 ий марте лу сессийым эртарен. Икымше созывым ныл ийлан сайленыт улмаш, но Кугу Отечественный сар т¢œалмылан кºра марий парламентын паша жапше 1946 ий марте шуйнен. Каласаш к¢леш, 1938 ийыште Верховный Советын председательжылан ончычсо НКВД пашаеœ Р.М.Мамаевым сайленыт улмаш гын,

Тений 26 июльышто Марий АССР – Марий Эл Республикын кугыжаныш кучемжын т¢œ законодательный органжылан 75 ий темеш. Тиде кечым Марий Эл Кугыжаныш Погын кумдан палемдаш т¢œалеш. Республикысе массовый информаций средствылаште Верховный Совет ден Кугыжаныш Погынын пашаже нерген кумдан каласкалаш т¢œалыт. Тидын шотышто ¢маште 24 июльышто Марий Эл Кугыжаныш Погын Президиумын лукмо пунчалже почеш, л¢мынак конкурсым увертарыме. Тудын дене келшышын, эн сай публикаций-влак марий парламентын призше дене палемдалтыт. Тылеч посна тений кеœежым Кугыжаныш Погынышто да п¢тынь республикыште ятыр кугу мероприятийым эртараш палемдыме.

Марий Эл Кугыжаныш Погын

Председательын алмаштышыже,

Марий Оньыжа.