Мазмұны кіріспе 3

1.1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі-------------------------------------------------------------------------------------------5

1.3 Дебиторлық есеп айырысуды бақылау-------------------------------------------13

1.4 Басқа да дебиторлық борыштар есебі--------------------------------------------14

1.5 Дебиторлық берешекті мойындау мен өлшеу----------------------------------17

1.6 Күмәнді дебиторлық берешек пен оны бағалау-------------------------------18
ІІ. «ҚАЗАҚСТАН - КАСПИЙШЕЛЬФ» ЖШС-Ң ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ------------------------------------------------------20

2.1 АҚ «Қазақстан - Каспийшельф» -ң жалпы сипаттамасы---------------------20

2.2 «Қазақстан - Каспийшельф» ЖШС-ң дебиторлық қарыздар есебінің ұйымдастырылуы--------------------------------------------------------------------------22

ҚОРЫТЫНДЫ---------------------------------------------------------------------------26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------------------28
ҚОСЫМША-------------------------------------------------------------------------------29

І. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІ

1.1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі
Дебиторлық берешек – кәсіпорынға (ұйымға, мекемеге) шаруашылық қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде басқа бір заңды немесе жеке тұлғаның берешек болған борышы. Бұл бір кәсіпорынның айналымдағы қаржысын екінші бір ұйым немесе жеке адамның пайдаланғандығын көрсетеді. Дебиторлық берешек – кейде қаржы тәртібін бұзудан, туарды, қаржыны талан-таражға түсіруден, күрделі құрылысқа байланысты қарыздардан т.б. құралады. Дебиторлық берешектердің өсуі кәсіпорынның қаржы жағдайын ауырлатады. Осыған байланысты экономикада қоданылып жүрген есеп айырысу – несие қатынастарының тәртібі. Дебиторлық берешектің өсіп кетпеуін қадағалап отырады. Дебиторлық берешек дер кезінде өндіріліп алынуға тиіс. Егер өндіру мерзімі өтіп кетіп, дебиторлық берешек шығыстан шығарылған жағдайда, бұл мерзімді өткізіп алған адамдар тиісінше жауапқа тартылады.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:

1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;

1220 "Алынған вексельдер" шоты;

1230 "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары" шоты. Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымддстырылуын қарастырайық. 2110 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады:

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндк құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 "Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құны", 7020 "Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 1320 "Дайын өнімдер", 1330 "Алынған тауарлар", 8010 "Негізгі өндіріс", 8020 "Өз өндірісінің шала өнімдері", 8030 "Қосалқы өндіріс" және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.

Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына 3110-шоты дебеттеледі де, 6010 "Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс", 6011 " Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс" және басқа шоттары кредиттеледі.

Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (6210 шоттың кредиті), материалдық емес активтерді (6210 шоттың кредиті), бағалы қағаздары (6210 шоттың кредиті) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге косымша құн салығына (ҚҚ6) 1210 шоты дебеттеліп, 3130 шоты кредиттеледі.

Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 1050 "Валюталық шотындағы нақты ақша", 1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 "Кассадағы нақты ақша" шоттары дебеттеледі де, 1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты кредиттеледі.

Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты есепке алады да, ол: 3510 және 3520 шоттарының дебеті және 1210-шотының кредиті бойынша кәрініс табады.

Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң теңгемен кәрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 кредитінде керсетіледі, ал теріс айырмасы 7430 дебетінде және 1210 шоттың кредитінде көрініс табады.

Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да берілген жеңілдіктермен (скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың шегеріледі.

Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 6030 "Сатудан жасалған жеңілдіктер", 6030 "Бағадан жасалған жеңілдіктер" деген шоттары дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 6020 "Сатудан қайтарылған тауарлары" шоты дебеттеліп, 1210 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бүрыңдары есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады.

Айдың аяғындағы 1210-шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін әтелмеген борыштың қалдығын көрсетеді.

Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.

Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдык құндылықтарды жеткізіп бергені, аткарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.

Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың құқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып табылмайды. Бұл кезде кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады.

Кей жағдайда кредитордың келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:

- тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;

- кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның) бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;

- кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты тараптар немесе бір-бірінен бөлетін түлғаларың болуы мүмкін т.б.

Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер алдында бірінші кредитормен келісіп алады.

Мысал. "Қызыл-жайылма" ЖШС "Иінсексауыл" ААҚ-мен 471250 теңгеге үш күннен кейін жеткізіп беретін тауардың құнын төлейтін келісім-шартқа отырған. Бірақ төлем дер кезінде төленбегендіктен "Қызыл-жайылма" ЖШС өзінің заңды кұқықтық талабын беру үшін "Жыңғылды" ААҚ-мен келісімшартқа отырған, бұл келісім-шартта мынадай талаптар болған:

1 вариант (нұсқа). "Жыңғылды" ААҚ (цессионар) 5 күннің ішінде, келісімшартқа отырғаннан кейін, "Қызыл-жайылма" ЖШС-тің (цедент) есеп айырысу шотына контракты құнының 100% төленуін талап еткен.

Енді біз цессия келісім-шарттарындағы төлем сомасын анықтаудың бір бөлігі әзгерген жағдайдағы цедент пен цессионардың корреспонденциясын қарастырып кәрейік.

2 вариант (нұсқа). "Жыңғылды" ААҚ (цессионер) 5 күннің ішінде "Қызыл-жайылма" ЖШС келісім-шарттағы ақшаның 85% аудартқан, ал қалған 15% "Жыңғылды" ААҚ өзіне марапаттау ретінде қалдырған.

1280 "Алынған вексель" шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 1280 шотында және 1210 шоттың кредитінде көрсетіледі. 1220 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 1220 шотында, "Вексель бойынша алынатын пайызы" деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

2 "Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)"

3 "Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)".

Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:

Мысал. "Шу" ЖШС, "Тасты" ЖШС және "Жуан-тебе" ЖШС өз өнімдерін "Созақ" ААҚ-ға сатқан: 400 мың теңге тауарларды; 1000 мың теңгеге қызмет көрсеткен; 300 мың теңгеге жұмыстарды атқарған. Аталған шаруашылықтардың дебиторлық қарыздарын өтеу үшін "Сызған" ААҚ оларға жай вексельді берген, берілген вексельдің жылдық марапаттау мөлшерлемесі 15% құраған, яғни пайыздық вексель болған: "Шу" ЖШС-40 күнге, "Тасты" ЖШС - 60 күнге, "Жуан-төбе" ЖШС - 30 күнге берілген.

Енді осы операциялар бойынша шоттар корреспонденциясын келтіреміз.

Қатар №	Шаруашылық операцияларының мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонде циясы
			дебет	кредит
1	2	3
1.	Тауарлар, жұмыстар, қызметтер сатылды: - нақты өзіндік құнына - келісімшарттың құнына - ҚҚС сомасына (16%)	1400000 1465517 234483	7010, 7020  2110  2110	8010, 1330 6010, 6020 3130
2.	Сатылған тауарларға, жұмыстарға, қызметтерге вексель алынды	1700000	1280/2110	2110
3.	Алынуға тиесілі, марапаттау сомасы есептелінді: "Шу" ЖШС 6666,67 теңге (400000x15%х4О/36О) "Тасты" ЖШС 25000,0 теңге (1000000х15%х6О/36О) "Жуан-тебе" ЖШС 3750,00 теңге(ЗОООООх!5%хЗО/ЗбО)	35416,67	2170
	Жиыны 35416,67 теңге

1.2 Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу
Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын өз қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.

Аеанс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады (толтырылған аванс құжаты төменде келтірілген).

Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.

Есеп беруге тиісті адамдар өздеріне берілген аванстарды толық қайтармаса, онда ол олардың сомасы жалақысынан біртіндеп немесе түгелдей ұсталады. Аванс құжаттары бойынша артық жұмсалған сома еңбеккерлерге кассадан беріледі.

Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" заңымен қаралған шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.

Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең төменгі есептік көрсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы тәленеді, демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де қоса есептелінеді.

Нақты іс-сапар орнына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іссапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс. Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен аспауы керек.

Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі.

Іс-сапар бойынша өткізілген аванстық қүжаттар бойынша белгіленген норматив деңгейінде және тиісті кұжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындарымен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.

Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.

Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына алдын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай валюта болмаса, онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.

Келгеннен кейін бес күннің ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек. Мысал. "Цемент" ААҚ-ның бұйрығы бойынша бас бухгалтердің көмекшісі Москваға, содан соң Ұлыбританияға 15 күнге, яғни 5 каңтар мен 19 каңтар аралығына 2006 ж. іс-сапарға жіберді делік. АҚШ долларының бағамы бойынша ұлттык валютаға шаққанда қаңтардың 15 күні ол (15.01.2006 ж.) 150,6 тенгені құраған, ал 19 күні (19.01.2006 ж.) ол 151,2 теңгеге жеткен, сондай-ақ фунт стерлингтін бағамы да 19 күні 217,91 теңге болған (1 фунт стерлинг үшін).

Дебиторлық берешектің функционалды аудитінің негізгі процедураларының үлгі бағдарламасы 1-кестеде ұсынылған.

Дебиторлық берешекте, әсіресе, көбіне теріс пайдаланулар жасалады. Дебиторлық борышты көбінесе, кәсіпорын еңбеккерінің берешегін жедел өндіріп алу теріс пайдалануға кедергі келтіретін маңызды шара болып табылады. Ордерлерді дұрыс тіркеу мен түбіртекті тікелей кассаға беру, бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлер қайтаруды бақылау жазбалардың анық сенімділігін арттырады және теріс пайдалануды болдырмайды. Ақшаны сіңіріп кетумен күресу ең алдымен барлық мүмкін жағдайларда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүзеге асуын талап етеді.

Кәсіпорындар арасындағы есептесулер әдетте қолма-қол ақшасыз аударым тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалатын есептік және кредиттік операциялар арнайы ережелермен реттеледі. Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның (банктің қатысуымен және қатысуынсыз) теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл операцияларды есептік регистрге жазу сипатында болады.

Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай сызба (схема) бойынша жіктеуге мүмкіндік береді.

1. Банктен алынған қолма-қол ақшаны иемдену (сіңіріп кету).

2. Түскен ақшаны жасыру мен иемдену үшін ағымдағы шот бойынша операцияларды есепте толық көрсетпеу.

3. Есеп регистрлерінде жиынтықты дұрыс есептемеу.

4. Анық емес мэтіндегі шоттар негізінде жабдықтаушыларға ақша аудару.

5. Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға ақша аудару және т.с.с.

- 1251 "Өтелуі тиісті қосылған құн салығы";

- 1252 "Есептелінген проценттер";

- 1253 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары",

- 1254 "Басқа да қарыздар".

Дебиторлық қарыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың жайын қарастырып көрейік.

1420-шотының дебеті бойынша 3310 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу", 3370 "Басқа да" шоттарының кредитімен корреспонденциялана отырып, алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстарды және керсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС көрсетеді.

Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады, ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:

- тауар (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС) төлеуші болып табылса;

- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.

Қосылған қүн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады, егер де:

- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші болса;

- төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің декларациясында керсеткендей болса;

-төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін қуаттайтын болса;

- темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына сәйкес сомада болса;

- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен сәйкес келсе;

- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық сомасымен сәйкес келсе.

Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса олар, зачетқа жатпайды, егерде:

- тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды жүргізумен байланысты болса;

- тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақүй ретінде пайдаланатын ғимараттардан басқасы;

- жеңіл автомобиль, негізгі құрал ретінде алынған болса;

- тегін алынған мүліктер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер).

Есептік кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген сомасы, 1420 шоттың кредитінен 4320 шоттың дебетіне есептен шығарылады. Бұрындары зачетқа жатқызылған ҚҚС сомасы зачеттан шығарып тасталады, ол кезде, 4320 шотының дебетінде және 1420 шотының кредитінде көрініс табады, бірақ қызыл жазумен жазылады. Бұл жағдайда, 1420 шотында ҚҚС сомасы не өндіріс, не тауардың құнына есептен шығарылады.

Есептелінген проценттер 2170 "Есептелінген проценттер" шотында есепке алынады. Бұл шотта есептелінген проценттер бойынша дебиторлык қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер, негізгі кұралды жалға алу және т.б.).

Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 2170 "Есептелінген проценттер" шотының дебеті және 6120 "Акциялар бойынша дивиденттер және процент түріндегі табыстар" шотының кредитінде көрсетіледі.

Есептелінген проценттердің төленуі 1040 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша", 1050 "Ел ішіндегі валюталық шотындағы қолма-қол ақша" және т.б. шоттардың дебеті және 2170 "Есептелінген проценттер" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

2170 "Есептелінген проценттер" шоты бойынша аналитикалық есеп - қарыз (займ) алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосында немесе соған ұксас машинограммасында жүргізіледі.

2150 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар" шотында дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша ұсынылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
1.5 Дебиторлық берешекті мойындау мен өлшеу
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған вексельдер және басқалар.

Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. «Алынған вексельдер» бабы ресми борыштық міндетемелермен расталады.

Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашыльлқ іс-эрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-эрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады. Мысалы, субъектіге шартқа сэйкес орындалған жұмыс үшін 156700 теңге сомасында, ҚҚС сомасы - 25072 теңге шот үсьшылады. Бухгалтерлік есепте бұл операция мынадай жазбалармен көрсетіледі:

1. Орындалған жұмыстардың келісім-шарттық құнына:

2110 «Алынуға тиісті шоттар» шот дебеті.

6010 «Өнімді (тауарды, жұмысты, қызметті) өткізуден түскен табыс» шот кредиті - 156700.

2. ҚҚС сомасына:

2110 «Алынуға тиісті шоттар» шот дебеті 3130 «ҚҚС» шот кредиті - 25072.

3. Шотты төлеу келісім-шартқа сәйкес 30 күннен соң:

1040 «Ағымдық корреспонденттік шоттардағы ұлттық валютадағы ақша» шот дебеті. 2110 «Алынуға тиісті шоттар» шот кредиті - 181772.

Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп жэне қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық-материалдық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.

Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтышдықтан, күдікті борыштар бойынша резерв құру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек күмәнді борыштар бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі.

Егер күмәнді дебиторлық болуы ықтимал және бағалануы мүмкін болса, оны шотта көрсету қажет. Салыстыру принципі бойынша дебиторлық берешектің кезеңде күмәнді шығындары мойындалуын талап етеді. Болжанатын дебиторлық бе операциялық іс-әрекеттен болған шығыс - күмәнді борыштар шығыстары көрсетіледі.

Егер күмәнді дебиторлық берешек күтілмесе, онда кірістер мен алынуға шоттарға ешқандай түзетулер талап етілмейді, ал дебиторлық берешек үмітсіз мойындау кезеңіне есептен шығарылады. Мұндай амал тікелей есептен шығару тәсілі деп аталады.

Егер күмәнді дебиторлық берешек ықтимал (мерзімі біткен) және есепке алынуы мүмкін болса, есепті кезең соңында түзету жазбасын жасау талап етіледі. Мысалы субъект 15000 теңге сомасында күмәнді дебиторлық берешекті күтсе, күмәнді ( бойынша шығынды көрсететін мынандай проводка енгізіледі: 7440 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шот дебеті 1420 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот кредиті 15000.

Күмәнді борыштар бойьшша резерв құру тәртібі «Табыс» 5 бухгалтерлік стандарттарымен және оған «күмәнді борыштар бойынша резерв құру тәртібі» әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді борьпптар бойынша резерв есепті соңында өткізілген дебиторлық берешекті түгендеу қорытындылары негізінде құрылады. Күмәнді борыштарды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша шотарды есептеу тәсілі.

ІІ. «ҚАЗАҚСТАН - КАСПИЙШЕЛЬФ» ЖШС-Ң ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ

2.1 «Қазақстан - Каспийшельф» ЖШС-ң жалпы сипаттамасы
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есептің рөлі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес - субъектіні айқындауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақытылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.

«Қазақстанкаспийшельф» ЖШС - Қазақстанның Әлеуметтік -экономикалық проблемаларын шешуде рөлін мойындайтын әлеуметтік тұрғыдан жауапты компания болып табылады.

Бүгінгі таңда «Қазақстанкаспийшельф» ЖШС - Қазақстандағы жаңа әрі қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі. Ол ел экономикасының ең маңызды секторларының бірін қамтығандықтан ғана емес, өзінің сыртқы және ішкі сындарлы саясатының стратегиясы нәтижесінде өзін көрсете білді. Компания «Қазақстанкаспийшельф»АҚ энергетикалық ресурстардың тиімді және ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ететін, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның әлемдік экономикаға табысты интеграциялануына жәрдемдесетін Қазақстанның мұнай-газ саласын кешенді дамыту мақсатында құрылды.

Өндірістік тәжірибенің мақсаты: Бухгалтерлік және аудиторлық қызметтің кәсіпорында қалай жүргізілетінін анықтау.

Өндірістік тәжірибенің міндеттері: Кәсіпорынның қызметімен, ұйымдастыру және басқару құрлымымен танысу, бухгалтерия жұмысын ұйымдастыр^сұмыс істеу тәртібін зерттеу. Кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есепті жүргізу, ішкі аудит пен талдау жұмысын ұйымдастыру нысандарын зерттеу және бухгалтерлік, талдау мен аудиторлық жұмыс боиынша тәжірибелік дағдыларды меңгеру.

3. «Қазақстанкаспийшельф» ЖШС жетілдіру Компанияның инвестициялық бағдарламасы бойынша келесідей шараларды орындауға алдын ала қарастыруда:

■ Каспий теңізінің бойынша және жерде де жоғары перспективті құрылымды барлау және бағалау жұмыстарды бақылау;

■ Лауазымды мемлекеттік органдардың тапсырмасы бойынша республиканың мұнайгаз ресурстарын тиімді және рационалды меңгеруді қамтамасыз ету;

Компания өз дамуын аяғына дейін жеткізу үшін келесідей мақсаттарға сүйенеді:

■ Шикізатты тауып, шикізат базасын дамыту;

■ Шикізат ресурстарын тиімді пайдалану,

■ Мұнай операцияларына көмек көрсету үшін инфрақұрылым мен мұнайгазтранспорт жүйесі, мұнайгазөндіру саласын дамыту;

■ Солтүстік-Каспий жобасын кеңейтуге компанияның көмегі қамтамасыз ету керек;

■ Каспий теңізінің Мемлекеттік бағдарлама бойынша шаралар мен функцияларды орындау керек;

■ Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық стратегиясы бойынша шараларды жүзеге асыру;

■ Мұнайгаз саласына ұлттық кадрларды дамыту;

■ Қоршаған ортаны қорғау және өндірісте қауіпсіздік қамтамасыз ету; . «Қазақстанкаспийшельф» АҚ көптеген халықаралық және ішкі геофизикалық жобаларында мемлекеттің мүдделерін білдіретін Өкілетті орган болып табылады. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жұмыс органының мұнай және газды кейінге сақтап, көліктің басқа түрлеріне ауыстырып тией отырып, арналы мұнай құбырлары бойынша тасымалдауға байланысты мұнай-газ тасымалдау инфрақұрылымының объектілерін жоспарлау, жобалау және салу мәселелері бойынша құрылыс қызметінің саласындағы кейбір функциялары Компанияға жүктелген.

Компания Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешені кәсіпорындарының мемлекеттік пакеттерін бір орталықтан басқарады және оның өндірістік, коммерциялық, қаржылық және инвестициялық қызметіне басшылық етеді.

Компания:

■ мұнай-газ саласында мұнай-газ ресурстарын тиімді әрі ұтымды игеруге және олардың орнын толтыруға және тиісті инфрақұрылымды дамытуға бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат пен стратегияны әзірлеуге және іске асыруға қатысады;

■ мұнай-газ операцияларын жүзеге асыратын инвесторлармен келісім-шарттарда мемлекеттік мүдделерді білдіреді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында мұнай-газ операцияларын жүргізуге конкурстар ұйымдастыруға қатысады;

■ Қазақстанда және шетелде көмірсутегі шикізаты мен оның өңделген өнімдерін барлау, игеру бойынша жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің толық циклін, сондай-ақ мұнай-газ құбырлары мен өндірістік инфрақұрылымды жобалауды, салуды және пайдалануды жүзеге асырады.

«Қазақстанкаспийшельф» ЖШС компанияның инвестициялық бағдарламасы бойынша келесідей шараларды орындауға алдын ала қарастыруда:

■ Каспий теңізінің бойынша және жерде де жоғары перспективті құрылымды барлау және бағалау жұмыстарды бақылау;

■ Мұнайгаз өнімдерін өндеуді сату желісін дамыту, Шығыс Қазақстанда мульти қызметтік желілерді құру және ВОЛС құрылысында қаржылық үлесін қосу Атырау-Теңіз- Ақтау, Шымкент-Құмкөл.

Компания өз дамуын аяғына дейін жеткізу үшін келесідей мақсаттарға сүйенеді:

■ Шикізатты тауып, шикізат базасын дамыту;

■ Шикізат ресурстарын тиімді пайдалану,

■ Мұнай операцияларына көмек көрсету үшін инфрақұрылым мен мұнайгазтранспорт жүйесі, мұнайгазөндіру саласын дамыту;

■ Солтүстік-Каспий жобасын кеңейтуге компанияның көмегі қамтамасыз ету керек;

■ Каспий теңізінің Мемлекеттік бағдарлама бойынша шаралар мен функцияларды орындау керек;

■ Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық стратегиясы бойынша шараларды жүзеге асыру;

■ Мұнайгаз саласына ұлттық кадрларды дамыту;

■ Қоршаған ортаны қорғау және өндірісте қауіпсіздік қамтамасыз ету;

«Қазақстанкаспийшельф» ЖШС көптеген халықаралық және ішкі мұнай-газ жобаларында мемлекеттің мүдделерін білдіретін Өкілетті орган болып табылады. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі жұмыс органының мұнай және газды кейінге сақтап, көліктің басқа түрлеріне ауысгырып тией отырып, арналы мұнай құбырлары бойынша тасымалдауға байланысты мұнай-газ тасымалдау инфрақұрылымының объектілерін жоспарлау, жобалау және салу мәселелері бойынша құрылыс қызметінің саласындағы кейбір функциялары Компанияға жүктелген.

Компания Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешені кәсіпорындарының мемлекеттік пакеттерін бір орталықтан басқарады және оның өндірістік, коммерциялық, қаржылық және инвестициялық қызметіне басшылық етеді.

Компания:

■ мұнай-газ саласында мұнай-газ ресурстарын тиімді әрі ұтымды игеруге және олардың орнын толтыруға және тиісті инфрақұрылымды дамытуға бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат пен сгратегияны әзірлеуге және іске асыруға қатысады.

«Қазақстанкаспийшельф» ЖШС –ң өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі - үмітсіз борыштардың проценті жалпы өткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін бірнеше есепті кезең ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу (жұмыс, қызмет) көлемін және күмәнді борыштар бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған төленбеген шоттар сомасын талдау қажет.

Мысалы. «Қазақстанкаспийшельф» ЖШС мекемесінде Жыл ішіндегі өткізу көлемі 1390 мың теңгені құрады. Күмәнді берешектің орташа проценті есебін жүргіземіз:

2002 ж. үшін күмәнді борышы бойынша резерв сомасы (3,3 + 1,7 + 1,6) : 3 =2,2% 1390 х 2,2% = 30,58 мың теңгені құрады. Есепті кезең соңьшда мьшадай жазба жазылады:

7440 «Жалпы және әкімшілік шығындары» шот дебеті

1290 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот кредиті - 30,58 мың теңге

Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі - берешекті төлеу мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:

• өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;

• 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;

• 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;

• 61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;

• 90 жэне одан көп күндерде төлеу мерзімі бар шоттар. Мысалы:

7443 «Жалпы және әкімшілік шығындары» шот дебеті

1290 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот кредиті - 226,7 мың теңге.

Субъект балансынан бұрьш талап етілмеген, күмәнді деп танылған борыштарды есептен шығарғанда мынандай жазба жазылады:

1290 «Күмәнді борыштар бойынша резерв» шот дебеті

2110 «Алынуға тиісті шоттар» шот кредиті

2120-2130 «Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешегі» шот кредиті - 226,7мың теңге.

«Қазақстанкаспийшельф» ЖШС іс-сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған аванстары бойынша оларды растайтын құжаттарымен бірге нақты жұмсалған шығындары бойынша есеп берген.

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы
   
2. 
   Бухгалтер бюллетені, N 7- 2005 ж.
   
3. 
   Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, N 12 – 2004;
   
4. 
   Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің Бухгалтерлік есебі, Алматы – 2005;
   
5. 
   Кеулімжаев Қ.К. Бухгалтерлік есеп принциптері, Алматы – 2004
   
6. 
   ҚР-ң ағымдағы жылға «Республикалық бюджет жайлы есеп» заңы
   
7. 
   ҚР-ң қаржы министрлігінің бұйрығымен бекітілген, толықтырулар мен өзгерістер енгізілген 20.05.1996 ж №111 біртұтас бюджеттік топтамасы
   
8. 
   Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп // Алматы – 2003
   
9. 
   Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі Бухгалтерлік есеп // Алматы – 2005
   
10. 
    Назарова Л.Н. Басқару есебі, 2005
    
11. 
    Учет дебиторской и кредиторской задолженности в соответствии с требованиями МСФО//БИКО , июль - 2006
    

13. Радостовец В.К., Радостовец В.И., Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятии». Алматы - 2002

14. Яркина Т. В. Основы экономики предприятия: краткий курс. - М.2002.

15. 
    Шишкин А. К., Вартанян С. С., Бухгалтерский учет и финансовый анализ на коммерческих предприятия. – М.: “Инфра - М” 1996.