Мазмұны Кіріспе і-тарау. Фразеологизмдердің түрлері, белгілері және тұрақты тіркестердің басқа тілдік тұлғалардан айырмашылығы

Жалпы, тіл білімінде фразеология мәселесі көп зерттеліп келеді десек те, әрбір әдеби тіл кезең ерекшелігін ашатын оның бай фразеологиялық қоры мен құрамы туралы арнайы зерттеулер жүргізілген емес.

Тілдегі фразеологизмдер – тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өресіне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады. Шын мәніндегі ағылшын көркем әдебиетінің ұлы тұлғалары ретінде танылып, Шекспирмен негіздеген жазба әдеби тіл дәстүрін әрі қарай жалғастырған ағылшын жазушылары осы тіл қазынасын мәнді материал, көркем құрал етіп, әдеби тілдің көркемдік дамуын ілгерілетті.

Көркем шығарма тілінің фразеологиялық қорын зерттеу – бір жағынан жалпыхалықтық тілдің кезеңдік ерекшелігін терең білуге себептессе, екінші жағынан, әр суреткердің тіл шеберлігін жан-жақты ашып, оның әдеби тілімізді дамытудағы рөлін анықтаудың бірден бір жолы болып табылады. Себебі фразеологизмдер көркем әдебиет қажетін өтеуде халықтың эстетикалық талғамын ақтайтын ең бір күшті тілдік құрал болып келеді. Сондықтан әдеби тіл дамуы кезеңдерінің көркемдік сипатын танытуда қомақты материалды «тілдің әдебилік сипаттарының біреуі» -фразеологизмдер береді.

Көркем шығарма тілін біршама терең зерттеген орыс ғалымы А.И.Ефимов әдеби тілдің негізі жалпыхалықтық екенін және сөз шеберлері сұрыптаған, байытқан тіл екенін айтады. Көркем әдебиет тілі, жеке жазушылар тілі - әдеби тілдің сипатын толығырақ көрсететін элемент және әдеби тілдің өзге стильдеріне қарағанда, жалпыхалықтық тіл нормасына көркем әдебиет тілі жақын тұр, яғни әдеби тілдің жалпыхалықтық сипаты көркем әдебиет тілінен көбірек сезіледі.

Көркем шығармада тілдің сөз байлығы мейлінше мол жұмсалып, әр алуан ой мен сезімді білдіретін тілдік мүмкіндіктерді кеңінен пайдалану орын алады. Яғни мұнда көркем тіл үшін икемділігі мол фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер жинақталады. Жазушы осы қазынаны пайдаланып, соның үлгісінде жаңаларын жасайды. Осы арқылы өз кезегіңде әдеби тілдің дамуын жетілдіре, толықтыра түседі.

1. 
   Боранбаева Г.С. ХV-XVІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол. ғылым. канд. дис. –Алматы, 1994. -169 б.
   
2. 
   Боранбаева Г.С. ХV-XVІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол. ғылым. канд. дис. –Алматы, 1994. -169 б.
   
3. 
   Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтакиссі. Алматы, Рауан. 1991.-176 б.
   
4. 
   Кунин А.В. Английская фразеология. Москва. 1970.
   
5. 
   Лингвистический энциклопедический словарь. 560-б.
   
6. 
   В.В.Виноградов. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины. 1946.
   
7. 
   В.Н.Телия. Что такое фразеология? Москва. 1966.
   
8. 
   М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилситикасы. Алматы, 1966.
   
9. 
   «Халық мұғалімі», 1946, №1-2.
   
10. 
    Ф. Буслаев. Исторические очерки народной словесности и искусства, т. I-II. стр. 131.
    
11. 
    И. И. Срезневский. Замечания об образовании слов из выражений// «Изв. ОРЯС», 1873, т. X, стр. 68.
    
12. 
    Ф. Ф. Фортунатов. Сравнительное языкознание. Избранные труды, т. I. М., 1956, стр. 173-174.
    
13. 
    А. А. Шахматов. Синтаксис русского языка. Л., 1941.
    
14. 
    А. А. Потебня. Из лекции по теории словесности. Басня. Пословица. Поговорка. Харьков, 1894, стр. 103.
    
15. 
    Ш. Балли. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М, 1955, стр. 29.
    
16. 
    «Современный русский литературный язык» (Программы задания для заочных пединститутов), вып. 24, 1933, стр. 12-16).
    
17. 
    «Русский язык в советской школе», 1929, № 6.
    
18. 
    І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). Алматы, 1962.
    
19. 
    К.Аханов. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965.
    
20. 
    М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилситикасы. Алматы, 1966.
    
21. 
    М. Қаратаев. Туған әдебиет туралы ойлар. Алматы, 1958.
    
22. 
    Айтбаев Ө.А. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. - Алматы: Ғылым, 1975, -227 б.
    
23. 
    Акаева М.А. Субстантивированные слова в составе фразеосочетаний казахского языка // Тезисы республиканской научно-практической конференции «Актуальные проблемы преподавания казахского языка и литературы в вузах республики с русским языком обучения, -Кзыл-Орда, 1990. - 145 с.
    
24. 
    Аронов Қ.Ғ. Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты: Филол. ғылым. канд. дис. - Алматы, 1992. - 196 б.
    
25. 
    Ахметжанова Ф.Р. Фразеологические типы «относительное прилагательное плюс существительное» в казахском языке. Дис. канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1988. - 220 с.
    
26. 
    Ахметжанова Ф.Р., Кудрявцева В.А. Слово в системе словарей русского и казахского языков. - Усть-Каменогорск: Изд-во ВКГУ, 1996. - 126 с.
    
27. 
    Ахметжанова Ф.Р., Кудрявцева В.А. Фразеологические словари в системе лингвистической подготовки будущего словесника // Русский язык и литература в казахской школе. -1998. - № 1. -с. 47-52.
    
28. 
    Ахметжанова Ф.Р. Определительные фразеосочетания казахского языка: Монография. -Усть-Каменогорск: Изд-во ВКГУ, 1998. - 212 с.
    
29. 
    Ахметжанова Ф.Р., Ережепова С.К. Моделирование коммуникативных ситуаций при обучении казахскому языку как второму: Учебное пособие. -Усть-Каменогорск: Изд-во ВГИ. -1999. -36 с.
    

30. 
    Ахметжанова Ф.Р., Қайырбаева Қ.Т. Тұрақты сөз тіркестері құрамындағы түр-түс атаулары // Қазақстан-2030: региональные проблемы научно-технического прогресса. -Устъ-Каменогорск: Изд-во ВКТУ, 1998.
    
31. 
    Ахметжанова Ф.Р., Қайырбаева Қ.Т. «Ақ» сөзіне байланысты тұрақты сөз тіркестері // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1998. - № 7-8. - Б. 44-47.
    
32. 
    Әбіласан Ә. Көне сөздер құпиясы. - Алматы: Ана тілі, 1998. - 112 б.
    
33. 
    Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. - Алматы: Ғылым, 1984. - 184 б.
    
34. 
    Балақаев М.Б., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. -Алматы: Мектеп, 1971. -334 б.
    
35. 
    Барашков В.Ф. Знакомые с детства названия. -Москва: Просвещение, 1982. - 110 с.
    
36. 
    Бекбулатова С.А. Цветовой эпитет, его виды и стилистические функции // Актуальные проблемы преподавания казахского языка и литературы в вузах республики с русским языком обучения: Тез. докл. республиканской научно-практической конференции. -Кзыл-Орда, 1990. - 145 с.
    
37. 
    Боранбаева Г.С. ХҮ-ХҮІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол. ғылым. канд. дис. - Алматы, 1994. -169 б.
    
38. 
    Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - Алматы: Санат, 1997. - 256 б.
    
39. 
    Гафуров А. Имя и история. - Москва: Наука, 1987. - 221 с.
    
40. 
    Дүйсенов М. Ғасырлар сыры. - Алматы: Жалын, 1988. - 228 б.
    
41. 
    Дәуренбеков Ж., Тұрсынов Е. Қазақ бақсы-балгерлері. - Алматы: Ана тілі, 1993. - 224 б.
    
42. 
    Жарқынбекова Ш.К. Цветообразующие прилагательные как объект художественного перевода (на материале произведений И.С.Тургенева); Дис. канд. филол. наук. - Алматы, 1994. – 192 б.