Мектеп жасына дейінгі балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырудың педагогикалық ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырудың алғышарттары
жүктеу/скачать 108 Kb.
|
| 1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырудың алғышарттары
Бала өмірінің ерекше бір кезеңі, оның мектепке дейінгі тәрбиеден өтіп, мектеп білім алушысы атты әлеуметтік рөлді қабылдауы. Бұл кезеңнің (6-7-ден 10-11 жасқа дейін) өзіне тән негізгі белгілерін келесі жағдайдан байқауға болады: біріншіден бала мектеп білім алушысына айналады, яғни бала өз бойындағы балалық шақтың белгілерін білім алушылық ерекшеліктерімен ұштастырады. Мұндай белгілер оның мінез-құлқында, санасында қайшылықтар мен үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ баланың көзі ашылмаған потенциалын дер кезінде байқап, дұрыс дамуына қолдау көрсетуімен маңызды. Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып білім алушыларының потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау мен дамытудың тиімді бағыттарын таңдау мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану, балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Елімізде оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметті ұйымдастыру білім беру жүйесінде де жақсы жолға қойылып келеді. Оған дәлел – жекеленген балалар мекемелерінде қашықтықтан білім беруші мұғалім штатының ашылуы, аудандық, қалалық, облыстық білім басқармаларында оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық кеңестің ұйымдастырылуы, жоғарғы оқу орындарының қашықтықтан білім беруші мұғалімия кафедраларында оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық ағарту жұмыстарының жандандырылуы. Дегенменде бұл жетістіктерге қарамастан, көңіл алаңдатар мәселелер өте көп. Оларға, мәселен қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметін кездейсоқ атқару, қызмет ерекшелігін жете түсінбеу, игермеу, қашықтықтан білім беруші мұғалімнің қызмет бағыттарын жеке-жеке нақты білмеу, т.б. Қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің жұмыс бағыттары қазіргі күнде мақсатқа сай құрылып, жүргізілуі керк. Сонымен қатар, бала тағдырын шешу мәселесі, оның оқу деңгейі, тәрбиелік дамуы, мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу, олар оқудағы, сабақта тәртіпсіз әрекеттері, оның үлгермеушілігінің себебін, басқа да қиын мінез ерекшеліктерін түзету, алдын-алу қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің қол астында екені белгілі. Және де дер кезінде осындай баларға көмек көрсету, оның жағдайын себебін анықтауда маңызды мәселелердің бірі. Халық ағарту саласындағы оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметті ұйымдастыру жөнінде зерттеуші жаңашылдар И. А. Дубровина, Р. В. Овчарова, Х. И. Лийметс, Ю. А. Сыэрд, тағы да басқалары атап кеткен болатын. Біздің мемлекетімізде оқу және тәрбие жұмыстарының практикалық мәселелерін шешуде оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімді қолдануға деген үлкен қажеттілік жаңадан туындап отырған құбылыс болғанымен, бұл мәселенің ұзақ тарихи дамуы бар Н.К.Крупская 1928 жылдың өзінде мектепте, жалпы педогогика және қашықтықтан білім беруші мұғалімия бойынша кеңес беретін қызметтің керек екендігі жайлы сөз еткен. Мектеппен байланысты көптеген оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелерді шешудің маңыздылығы әлемдік пратикада өткен ғасырдың соңғы ширегінде сезіле бастады. Мектептерде қолданбалы қашықтықтан білім беруші мұғалімнің алғышарттары қалыптасты. Индивидуалды ерекшеліктер қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы, дифференциалды қашықтықтан білім беруші мұғалімия дами бастады. Осы кездері педогогикада балалардың индивидуалды дамуындағы айырмашылықтарын және басқа да дербес ерекшеліктерін ескеретін тәрбие жүйесін құру әрекеттері жасалынып жатты. Педогогикалық практикада, соның ішінде баланың даму деңгейін анықтауда қашықтықтан білім беруші мұғалімия әдістерін қолдану туралы идея пісіп жетіледі. ХІХ ғасырдың басында Францияда А.Бинэ индивидуалды ерекшеліктер қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы бойынша мақалалар жинағын жариялады. 1905 жылы ол педогогикалық лабораторияның негізін қалады. Сол уақытта оның дүние жүзіне әйгілі интелектіні өлшеуге арналған шкаласы жарық көреді.1913 жылы Англияда бірінші мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі Цирия Бэрт қызметіне кірісе бастады. АҚШ-та 1891 жылы Стэнли Холл өзінің педогогикалық және балалар қашықтықтан білім беруші мұғалімиясының даму мәселелеріне арналған алғашқы журналы – «Педогогикалық семинарды» шығара бастады. 1915 жылы Американың Коннектикут штатында бірінші американдық мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі Арнольд Гессель жұмыс істей бастады. 1920 жылы Бернеде кеңес беру пункті ашылды. Осылайша, он-он бес жылдың ішінде педогогикалық-оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызмет әлемнің барлық елдерінде пайда болды. Алғашқы кездері баланың ақыл-ойының дамуы мен білімдерін жетілдіру жолдарын анықтауға көп көңіл бөлінді. Осы мәселеге қатысты ғалымдар сол кездері сол елдерде кеңінен тараған даму теорияларына сүйенді. Мектепте қолданбалы қашықтықтан білім беруші мұғалімнің дамуына арнайы педогогиканың үлкен септігі тиді. Осы пәндердің арасында тығыз байланыс орнады. Олардың мақсаты бір еді – қиын балаларға және әлеуметтік жағдайларға ауыр бейімделетін балаларға көмек көрсету. Бүгінгі күннің өзінде мектептерде оқуға мұқтаж балаларды анықтаушы тұлға ретінде қарайды. Мектепте қолданбалы қашықтықтан білім беруші мұғалімнің қалыптасуына адамның жағымды эмоционалды күйлерін қамтамасыз етуге бағыталған психогигиеналық зерттеулер де өзіндік ықпалын тигізеді. 1952 жылы ЮНЕСКО-ның ұйымдастыруымен конференция болып өтті. Онда мектепте оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімді қолданудың тиімділігі жайлы мәселе қарастырылды. Бұнда сонымен қатар түрлі мемлекеттердің практикалық тәжірибелері талданып, мектепте кәсіби маман қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің ең тиімді жолдарын анықтау әрекеттері жасалынды. Егер алғашқы мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның қызмет ету аясы өте тар болса, онда 50-60 жылдардан бастап олардың міндеттері артып, қызмет ету аясы кеңейе түсті. Олардың қызметінің негізгі аймақтары құрылды. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның айналысатын спецификалық міндеттері дамуында ауытқулары бар балаларды анықтау қажеттілігінен туындады. Кейбір буржуазиялық елдерде оқыту мен тәрбиелеудің арнайы бағдарламаларымен оқытылу және тәрбиелену түріндегі ерекше көмекті талап ететін балалар саны шамамен алғанда бүкіл мектеп білім алушыларының 10%-ін құрады. Олардағы ауытқуларды неғұрлым ерте анықтаған сайын, көрсетілетін көмек соғұрлым нәтижелі болды. Осы жылдары мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің әр жастағы балалармен жұмысы күшейеді. Мектептке дейінгі және бастауыш сыныптағы балаларға қатысты қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің негізгі міндеті олардың эмоционалды тәрбиесіне ықпал ету, олардың тұлғасының қалыптасуына септігін тигізу және ақыл-ой жұмысының негізгі тәсілдеріне үйрету болды. Қашықтықтан білім беруші мұғалімтар балалардың мектепке бару кезіндегі мектепке бейімделуін жеңілдету керек еді. Спецификалық мәселелер көбінесе орта мектеп жасында пайда болады. Бұл кезде ағза пісіп жетіледі, психикада өзгерістер жүреді, қоршаған орта тарапынан жасөспірімдерге деген талаптар күшейеді, оқыту сипаты өзгереді, білім алушылар мен мұғалімдер арасындағы қарым-қатынастың мәні өзгереді. Орта мектеп жасында қашықтықтан білім беруші мұғалім екі негізгі қызмет атқарады: 1) қарым-қатынаста қиындықтарға ұшырайтын балаларды анықтау; 2) қажет болса – мұғалімнің білім алушыға көзқарасын өзгерту, олардың білім алушының мектеп өміріне эмоционалды реакцияларына көп көңіл бөлулеріне ықпал ету.Әсіресе, білім алушылардың мамандық таңдауларына байланысты мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның алдында маңызды міндеттер тұрды. Бұл салада оның жұмысы жүйелі болуы қажет. Ғасырдың ортасына таман бірде-бер европалық елде оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметі жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін жеткілікті дамымаған еді. Шынайы өмірде мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі тек мұғалімдерге күнделікті көмек көрсету қызметін ғана атқарды, яғни ол педогогиканың түзету жұмыстарында кеңесші ғана болды. 1960 жылдары АҚШ-та мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің кәсіби ұйымы құрылды. Бұл ұйым мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің мақсаттары мен міндеттерін, ролін, оның этикалық және заңдық негіздерін, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның кәсіби мәселелерін, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімін оқыту бағдарламасының мазмұнын және т.б. зерттей бастады. 1980 жылдары АҚШ-та мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің Ұлттық ассоцациясы ұйымдастырылды. Мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметті ұйымдастырудың тәжірибесі Шығыс Европа елдері – Чехословакия, Венгрия, Югославия, Польша, Болгарияда да жинақталған.Мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызмет осы елдердің көбінде аудандық немесе облыстық педогогикалық-оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық Орталықтар немесе Кеңес беру орталықтары формасында қызмет етеді және халықтық білім беру жүйесінің Чехословакияда 1980 ж. мектеп туралы Заңға енгізілген тәрбие мәселелері жөнінде кеңес беру туралы Ереже өңделді. Венгрияда халықтық білім берудің жетекші ұйымдарымен бекітілген тәрбие мәселелері бойынша кеңес беруге арналған нұсқау жарық көрді. Кеңес елінде ең алғаш оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметі Эстонияда қалыптасты. Мектепте оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің белгілі бір кезеңі Москвада (1982-1987 жж.) мектепке қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметін енгізу бойынша жүргізілген экспериментке байланысты дамыды. Эксперименттің мақсаты – оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметіне байланысты теориялық және ұйымдастырушылық мәселелерді өңдеу болды. Экспериментке мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің лабораториясының қызметкерлері мен практик-қашықтықтан білім беруші мұғалімтардың бір тобы қатысты.Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімтары мен мұғалімдердің бірлескен жұмыстарының ұйымдастырушылық формаларының дамуы екі бір-біріне тәуелсіз процестерді атауға мүмкіндік береді. Бір жағынан мектепте оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің ұйымдастырушылық жүйесінің қалыптасуы, екінші жағынан түрлі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық және педогогикалық білімнің интеграциясы жүреді. Мұндай интегративті пән «педогогикалық қашықтықтан білім беруші мұғалімия» немесе «тәрбие қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы» деген атқа ие болды. Кеңестік ғылымда ол «педогогикалық қашықтықтан білім беруші мұғалімия» деген атқа ие болғанымен, бұл пән көбінесе оқыту процесінің оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелері мен осы процестегі білім алушының дамуын қарастырады. Мектепте қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің дамуы тұрғысынан бұл пәнді интегративті пән ретінде түсінудің маңызы зор. Түрлі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімдердің интеграциясы кезінде педогогикалық процесс пен педогогикалық қызметтің логикасы шешуші болып табылады. Қазіргі кезде осы логиканың педогогикалық қашықтықтан білім беруші мұғалімияда әлсіз бейнеленуін мойындау қажет. Алайда, осы жаңа жалпы білімнен даму қашықтықтан білім беруші мұғалімиясының, әлеуметтік қашықтықтан білім беруші мұғалімнің, тұлға қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы мен дифференциалды қашықтықтан білім беруші мұғалімнің элементтерін көруге болады. Бұл пәннің жалпы қабылданған жүйесі жоқ.Шет елдерде тәрбие қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы педогогика немесе қашықтықтан білім беруші мұғалімия жүйесіне кіреді ма деген көзқарастар бірлігі жоқ. Кеңес ғалымдары оны оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық пәндер қатарына жатқызады. Мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызмет бойынша 1983 жылы Таллинде өткен бүкілодақтық симпозиумда эстондық педогог Ю.А.Орн былай деді: «Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметін қалай түсіндіруге байланысты оның міндеті анықталады. Кейбір түсініктер бойынша мектепке қашықтықтан білім беруші мұғалім мамандығы оншалықты керек болмай қалады. Егер біз тұлғаны дамытуға, оның интегралды сапаларын қалыптастыруға тырыссақ, онда мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның қызметі міндетті шарт болады.» Мектепте қашықтықтан білім беруші мұғалімнің қажеттілігін сезінуге ықпалын тигізген педогогика мен қашықтықтан білім беруші мұғалімнің дамуындағы жаңа тенденцияларды атап кетейік. Тәрбие теориясында маңызды, үлкен алға жылжу болды. Ұстаздық ұжымныңтәрбиелік ықпалдарының функциялары мен механизмдері мектеп жастарының дамуындағы шынайы оқиғаларға сәйкес келетін жаңаша түсінікке ие болды (Т.Е.Конникова, А.Т.Куракин. Л.И.Новикова). Ұжымның қалыптасу заңдылықтарын және оның сол ұжым мүшелерінің тұлғалық сапаларының қалыптасуына тигізетін әсерін зерттеу кеңінен тарады. Бұл жұмыстың формалары пәндік контексті әр түрлі. Олар кейде әлеуметтік немес жас ерекшелік қашықтықтан білім беруші мұғалімиясына кейде педогогикаға кіреді деп есептелінді. Алайда, әдістемелік жағынан олар бір-біріне өте жақын және олардың қарастыратын мәселелері тікелей немесе жанама түрде мектептің тәрбие жұмысымен байланысты. Ең маңыздысы қашықтықтан білім беруші мұғалімияда да, тәрбие теориясында да білім алушыға жеке адам ретінде қарай бастады. Ұжымның өзін дербестігі бар құбылыс ретінде қарастыра бастады. Осы тұрғыдан Я.Л.Каламинский дифференциалды әлеуметтік қашықтықтан білім беруші мұғалімия қажет деген идеяны ұсынды.Мұндай ғылыми білімге деген қажеттілік педогогикада туындаса да, ол қашықтықтан білім беруші мұғалімияда жүзеге аса бастады. Бұл әрине, осы екі ғылымның ақпараттар ағымының қосылған жері. Бұл іс тәрбие теориясының жаңаруымен шектелген жоқ. Жаңа бағыт бұған дейін білік пен дағдыны қалыптастыру, білім беру сияқты мәселелер жиынтығы, үстемдік еткен дидактикаға да енді. Алайда, дидактика саласына кетіп қалған кейбір қашықтықтан білім беруші мұғалімтар 50-60 жылдары ақыл-ойдың даму құбылыстарын оқу процесінде қарастыра бастады. Олар Л.В.Ванков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдовтар болды. 50-жылдардың өзінде қашықтықтан білім беруші мұғалімияда білім алушылардың ұжымдағы қарым-қатынасы оқу мотивациясына әсер ететіндігі анықталды, оны анықтаған Л.И.Божович және оның серіктестері еді. Алайда, тұлға дамуының кең контекстінде бұл мәселелер қарастырылмады. Дәстүрлі дидактиканы білім алушы тұлғасы аз қызықтырды. Жаңарудың алдыңғы қатарына қайтадан тәрбие теориясы шықты. Т.Е.Конникованың жетекшілігімен құрылған зерттеушілер тобы білім алушылардың оқу әрекеті олардың ұжымдағы өмірінің ықпалында болмайтындығын және олардың тұлғасының қалыптасуына әсерін тигізбейтіндігін дәлелдеді. Бұл Л.И.Божович қалыптастырған бағытпен салыстырғанда кеңірек бағыт болды.Осы кезде Москвада Л.И.Новикованың жетекшілік етуімен зерттеу жұмыстары жүргізілді. Олардың мақсаты оқыту процесіндегі шығармашылық дербестіктің даму мүмкіндіктерін және тұлғаның әлеуметтік бағыттылығын анықтау болды. Бұл тұлғаның интегралды сапаларына шығу деген сөз. Эстонияда Х.И.Лийметсаның жетекшілігімен жүргізілген зерттеу жұмыстарында тәрбие теориясын, дидактиканы және әлеуметтік қашықтықтан білім беруші мұғалімияны жақындастыру дамыды. Бұл топ дидактикалық зерттелетін міндеттерді шешуді қарастырды. Оқу әрекеті және осы іс-әрекет процесіндегі білім алушы мен мұғалімнің қарым-қатынасын ұжымды дамытуға арналған құрал ретінде түсіндірді. Сол кездері дидактикада білім беру мазмұны білім алушы дамуының маңызды факторы деп есептелсе, онда енді оқу іс-әрекетінің ұйымдастырушылық формаларының маңызды дамытушы потенциалдары анықталды. Қарастырылып отырған мәселелерге сүйене отырып, біз 60-жылдардың өзінде педогогикалық және оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімдерді интеграциялау қажеттігі туындағанын көре аламыз. Осы бағытқа қарай жылжу екі жақтан да болды және осы екі пән арасындағы шекара анық емес болып қалды. Дифференциалды-оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық және әлеуметтік оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімді кеңінен интеграциялаған тәрбие теориясы және дидактиканың ықпал етуімен мектептің алдыңғы қатарлы мұғалімдері мен жеекшілері практикалық мақсатта психодиагностикалық зерттеулер жүргізебастады. Осылайша, мектеп директоры П.Г.Лехестик Эстонияның Пылваск ауданынан сынып ұжымында өздерін жағымсыз сезінетін білім алушыларды анықтап, олардың сыныпта өздерін жақсы сезінулерін қамтамасыз ету үшін педогогикалық шараларды қолдануға тырысты. Оны баяндамасы Бүкілодақтық педогогикалық оқуларда тыңдалып, «Вопросы қашықтықтан білім беруші мұғалімии» журналында жарияланды (1970 ж., № 5 санында). Егер 50-жылдары дидактика білім алушы жайлы кең мәлімет жинау қажеттілігін сезінбесе, 60-жылдардың ортасында «Учительская газетаның» беттерінде оқытудың дифференциясы мен индивидуализациясы жайлы пікірталастар көбейіп кеткен. Білім алушылардың индивидуалды ерекшеліктерін ескеру қажеттігі жайлы мәселелерді қарастыратын дидакттар жұмыстарының бір қатары жарық көрді. Осылайша, А.Кирсанов, Е.Раунский, И.Унт сияқты атақты дидакт-ғалымдардың және алдыңғы қатарлы мұғалімдер білім алушылардың білім, билік дағдыларынан бөлек, әр түрлі орта жағдайларымен мектепте үлгермеушіліктің өзара байланысын анықтай отырып, олардың оқу әрекеті мен мектепке қатысты әлеуметтік бағыттарын және интеллектуалды қабілеттерін өлшей бастады. Мектепте психодиагностиканың дамуы мен педогогиканың қайта құрылуына мектептер мен сыныптарда қайндай да бір пәнді тереңдетіп оқыту ықпалын тигізді. Эстон ССР-де бұл анық көрінді, себебі басқа кез-келген мемлекетте бұндай мектептер жоқтың қасы еді. Білім алушыларды осындай сыныптарға үлгерім көрсеткіштері мен білім алушылардың қалауларына қарай іріктеу олардың әрі қарай дамуын болжауға негізбола алмады. Осындай жағдай мектеп мұғалімдерінің даму қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы мен психодиагностикаға деген қызығушылықтарын тудырды. Дидакттардың назар аударған психикалық сипаттар көлемі тар болып қала берді. Алайда бұл кезеңді маңызды деп санау қажет. Мықты ұстаздар білім алушылардың дербестігі жайлы жан-жақты білімнің қажеттілігін сезіне және мектепте психодиагностиканың қажет екендігін түсіне бастады. Осы мәселеге қатысты оқу процесін оптимальды ұйымдастыру теориясының қалыптасуы үлкен өзгеріс әкелді. Ол туралы ең алғаш 1972 жылы Ю.К.Бабанскийдің «Оптимизация процесса обучения» деген кітабында айтылған. Оптимизацияның маңызды элементтері болып білім алушының шынайы оқу мүмкіндіктерін анықтау және ескеру табылады. Білім алушының осындай тұлғалық ерекшеліктерін диагностикалау және бағалау мұғалімнің терең оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімінің болуын талап етеді. Мұғалімдердің педогогикалық жоғарғы оқу орындарында алған білімдерінің негізінде білім алушылардың интелектуалды, еріктік эмоционалды сфераларын бағалау өте ауыр тиді. Білім алушылардың үлгермеушілік себептері педогогикалық консилиумда талқыланды. Неліктен терең оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білім мен мектепте қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметін қажет ететін педогогика 60-жылдары ғана дами бастады? Бұл сұраққа тек тарихи зерттеулер ғана жауап бере алады. Кеңес қашықтықтан білім беруші мұғалімтары Кала мен Раудиктің пікірінше бұған 1958 жылғы мектеп реформасы мен 1965 жылғы білім беру мазмұнына арналған реформа елеулі ықпал етті. Олар қажетті әлеуметтік жағдай жасады және ғылым мен білім беруге өзіндік әлеуметтік тапсырыс берді. Демек, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміна қажеттілік белгілі бір әлеуметтік жағдайға байланысты туындайды. Сонымен қатар, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық және педогогикалық ғылым мен мектептің әлеуметтік институт ретінде дамуының белгілі бір деңгейінде туындайды және осыған дайын болған кезде ғана жүзеге асады.Қашықтықтан білім беруші мұғалімия тұрғысынан мұндай дайындық тәрбие қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы және психодиагностика сияқты қолданбалы пәндердің қалыптасуын педогогика тұрғысынан – оның барлық жүйесінің білім алушы тұлғасын дамытуға бағытталуын болжайды. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің негізгі етіп осы бағытын таңдау бүгінгі күнгі қоғам мен мектептің тәжірибесіне негізделіп қана қоймай, ғылым болжамдарына сүйенеді.Осы тұрғыдан ғылым Л.И.Божович, Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин сияқты ірі ғалымдардың психикалық даму мен онтогенезде тұлғаның қалыптасу мәселелерінің теориялық анализдеріне сүйене отырып, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің негізгі бағыттары мен мақсаттары анықталған. Мұндай бағыттың екі түрі белгілі – актуальды және перспективті. Актуальды бағыт білім алушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі кездесетін қиындықтармен байланысты бүгінгі күннің мәселелерін шешуге бағытталады.Қазіргі кезде мектептерде мұндай мәселелер өте көп. Сондықтан мұғалімге, білім алушыға, ата-анаға нақты көмек көрсету бүгінгі күнгі мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның маңызды міндеті. Алайда, солай бола тұра мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі әр білім алушының даму мүмкіндігіне оптимистік көзқараспен қарауы қажет. Перспективті бағыт әр білім алушының дербестігінің қалыптасуы мен дамуын, оның қоғам өміріне оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық дайындығын қамтамасыз етуді көздейді. Қашықтықтан білім беруші мұғалім педогогикалық ұжымның қызметіне негіз оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық идея - әрбір білім алушы тұлғасын үйлесімді дамытуды енгізеді және оның практикалық жұмыста жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Мұндағы оның негізгі міндеті – аса дарынды, талантты балаларды анықтау емес, әр білім алушының қабілетінің дамуына оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық жағдай жасау. Әрине, әр баланың қабілетінің даму деңгейі әр түрлі болады, сол себепті әр балаға қатысты қашықтықтан білім беруші мұғалімнің міндеті де әр түрлі болады. Екі бағыт та бір-бірімен өте тығыз байланысты: қашықтықтан білім беруші мұғалім мектепте перспективті міндеттерді шеше отырып, күнделікті нақты көмекті қажет ететін білім алушылар, мұғалімдер, ата-аналарға көмегін тигізіп отырады. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің негізгі мақсаты – білім алушының психикалық және тұлғалықдамуына бағытталған оның қызметінің перспективті бағытымен байланысты.Негізгі мақсат қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің бастапқы және түпкі мақсаттарының қосылуының нәтижесінде ғана жүзеге асады.Қашықтықтан білім беруші мұғалімнің баламен өзара әрекетінің бастапқы мақсаты – интеллектуалды, эмоционалды, мотивациялық, мінез-құлық сипаты арқылы оның мектепке даярлығын және дербес ерекшеліктерін анықтау. Бір жастағы балаларға жалпы қарауға болмайды. Баланың жас ерекшеліктері олардың дамуының жеке варианты формасында көрінеді. Балаларда ескеруді қажет ететін жеке ерекшеліктері болады.Л.И.Бершедова зерттеулерінде мектепке барғанға дейін әр түрлі жағдайда тәрбиеленген балалар зерттелді. Мысалы: бала бақшасында, спорт секцияларында және тек отбасында ғана. Осылардың ішінде оқу әрекетіне ең дайыны төрт жасынан бастап спорт секцияларына қатысқан балалар болып шықты. Оларға ережеге тез үйрену, іс-әрекеттің мақсатты бағыттылығы, белсенділік, ұйымдасу тән. Олар мұғалім және құрбы-құрдастарымен тез араласып кетті.Алынған мәліметтерге сүйенсек, мектепке келгенге дейін отбасында тәрбиеленген балалар қиындықтарға ұшырады. Ең алдымен олар қарым-қатынасқа түсуге қиналды.Бала бақшасында тәрбиеленген балалардың дайындығы бала бақшасында және отбасындағы дайындықпен шектелді. Ұқсас мәліметтерді шексіз келтіруге болады, бірақ жоғарыда айтылғандардан-ақ баланың жас және дербес ерекшеліктері үнемі мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның назарында болуы қажет екендігі түсінікті.Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның баламен өзара әрекетінің түпкі мақсаты – баланың өмірде өз орнын табуға оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық дайындығын қалыптастыру. Оған тұлғалық, әлеуметтік орнын және кәсібін табу жатады. Сондықтан баламен неғұрлым ертерек танысып, оны мектеп бітіргенге дейін назарда ұстау қажет. Негізінен, қашықтықтан білім беруші мұғалім жұмысының нәтижелілігі жоғарғы сынып білім алушыларының ересек өмірге қаншалықты оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық дайын екендігімен тексеріледі. Бастауыш сынып білім алушылары дамуында анатомиялық-физиологиялық жетілу үрдісі жүріп, дененің барлық мүшелерінде, жасушаларында елеулі өзгерістер болады. Омыртқажддағы мойын, арқа, бел бүгілістері дамиды да, бірақ әлі қатаюы аяқталмайды, омыртқаның иілгіштігі мен ширақтығы дұрыс отыру тәрбиесімен қатар, спорттық жаттығумен шынығу нәтижесінде қалыптасады. Сондай-ақ дамудың ыңғайлы жағдайы болмаса, теріс зардаптарға әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып білім алушысының денесі дұрыс дамып, тұлғасының сымбатты қалыптасуының маңызды шарты – баланың физиологиялық ерекшелігіне өлшемі ыңғайлы, жиһаздардың болуы (үстел, парта)баланың қабылдауына сай болуы тиіс. Бастауыш сынып білім алушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады. Аяқ сүйектерінің қатаюы 9-11, ал білек сүйектерінің қатаюы 10-12 жасқа қарай аяқталады.Осы жәйтті ескерер болсақ, бастауыш сынып білім алушысының жазбаша жұмыстарды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болады. Оның білегі тез талады да, шаршап, ұзақ жаза алмайды. Бастауыштың 1-2 сынып оқуышарына жазбаша тапсырмаларды аса көп берудің тиімсіз екендігі анықталады. 6-7 жасқа дейін баланың заттарды, дүниені, қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігі репродуктивті бейнелі-елес күйінде болса, 7-8 жастағы баланың қабылдауы оқытудың нәтижесінде продуктивті бейнелі-елес түріндегі қабылдауға қарай өзгереді. Атап көрсетілгендей, баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйінде, тіпті шама-шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп табалдырығын аттасымен-ақ білім алушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен осы уақыттан бастап біртіндеп басымдылығын жоғалтьа бастайды.Бастауыш сынып білім алушыларының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін (мотив түрлерін) елеулі өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытатын жаңа көздерін ашатын оқу болады.Бірінші сынып білім алушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың негізгі түрлері. Көбінесе үш түрлі қиыншылық жиі байқалады. Олардың біріншісі жаңа мектеп тәртібіне байланысты тиісті дағдылар болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу т.б. сәттерді жіберіп қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын әрдайым тексеріп, балалардың жеке-дара ерекшелітерін есепке ала отырып, шаралар қолдануы қажет. Бірінші сынып білім алушыларының бастан кешіретін қиыншылықтарының екінші түрі мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен де беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір мінез-құлық ережелерінұсынып, оны анықтаудың қандайын болса да тоқтатып отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға береді. Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген білім алушылар оқу жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен қарап, мұғалімнің берген бағасына мақтанысты: олардың білімді игеруге даярлықтары сезілоіп тұрды, бірақ 1 сыныпта оқу үрдісі әдетте балалар белгілі бір джаяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімге деген қажеттілік арнайы қарастырылмаған. Бұрынғы КСРО кезеніңдегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметінің, адам психикасының әлеуметтік табиғаты және дамуы туралы, ягни оның филогенездік онтогенездік дамуындағы іргелі теориялық ережелер осы айтылғалы білім берудегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің тұжырымдама-сының негіздемесі бола алады. Бұл жерде негізгі мәселе- қазіргі білім беру жағдайында оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық коррекциялау, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагностикалау, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық алдын-алу дамыту бағдарламаларын құрып, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық әдістемелер, әдіс тәсілдерді ғылыми негіздеу, ягни оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық кәсіби білімнің нақты байланысты қолданылуы.. Бұл зерттеулердің академиялық зерттеулерден айырмашылығы, ол тек қана қандай да бір оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық заңдылықтар мен механизмдерді зерттеп қоймай, баланың тұтас тұлга болып қалыптасуындағы айтылған дұрыс дамуын қамтамасыз ететін жағдайды анықтайды. Зерттеу жұмыстарында ғылыми қызметкер практик қашықтықтан білім беруші мұғалімнің анықтаған өзекті мәселелерін сөз етеді. Тәжірибелік тұрғысы – оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызмет көрсетудің бұл тұрғысын білім беру мекемелерінің (бала-бақша, мектеп ж.т.б. мекемелер( педогог-психо-логтары жүзеге асырады. Олардың міндеті – топпен, жеке баламен, ата-анамен, тәрбиеші және мұғаліммен нақты мәселені шешуге арналған басты тұғыр-лардан айырмашылығы, бұл бағытта жұмыс істейтін қашықтықтан білім беруші мұғалім-педогогқа жаңа әдістемелерді жасау міндетті емес. Бірақ қашықтықтан білім беруші мұғалімия ғылымының бұл жаңалық-тарын кәсіби сауатты қолдануға міндетті. Олар ғылыми-зерттеу орталықтарына жедел шешуді талап ететін көкейкесті, өзекті мәселелерді шеше алады. Қолданбалы тұрғыдан білім беру жүйесіндегі қызметкерлерден психо-логиялық білімді талап етеді. Бұл бағыт бойынша негізгі қадам оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімді талап етеді. Олар қашықтықтан білім беруші мұғалімтармен бірлесе отырып және немесе жеке қашықтықтан білім беруші мұғалімиядағы соңғы жаңалалықтарды қолданып, оқыту-тәрбиелеу бағдарла-масын құруға, әдістемелік материалдарды әзірлеп, оқыту бағдарламалары мен жоспарларын құруға, оқулықтар жазуда бірлесіп жұмыс істейді. жүктеу/скачать 108 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|