Методические указания к лабораторным занятиям для студентов специальности

Біртіндеп шетелдік, содан кейін отандық әдістемеде Хомскийдің лингвистикалық біліктілікке қарама-қарсы әдістемелік термин и каммуникативтік біліктілік пайда болды. Каммуникативтік біліктілік адамның тұлғалық мінездімесі болмайды; оның қалыптасуы қатынас урдісінде байқалады. Каммуникативтік біліктіліктің келесі түрлерін ерекшелейді:

а) лингвистикалық біліктілік;

б) социолингвистикалық біліктілік;

в) дискурсивтік біліктілік;

г) стратегиялық біліктілік;

д) социомәдениеттік біліктілік;

е) әлеуметтік біліктілік.

Коммуникативтік – мәдениаралық біліктіліктің қалыптасуы басқа тілдің кодын меңгеру және өзара байланыста адамның мәдениет тәжірибесін дамытудың жүзеге асырылады, сонымен қатар шығармашылық іс-әрекеттің тәжірибесі. Коммуникативтік мәдениаралық біліктіліктің қалыптасуы оқушы тұлғасының дамуына байланысты қарастыру қажет, оның қабілеттері мен дайындығын, кооперация қстанымдары негізінде мәдениет диалогтарында қатысу, өзара құрметтеу, мәдениет айырмашылықтарына төзімділік және мәдени кедергілерді жеңу.

Атап өту қажет, мәдениаралық біліктілк ұғымның түсіндіруде біртұтастық жоқ. А. Кнапп – Поттхофртың позициясы (көзқарасы) ең қолайлы болып көрінеді, сол бойынша мәдениаралық біліктілікте келесі құрылым кампоненттері бар: 1)аррективтік ; б) когнитивтік; в) стратегиялық;

Аффективтік компоненттің негізгі құрастырушылары болып эмпатия және толеранттық табылады. Когнитивтік компоненттің негізінде туған мәдениет және оқылатын тіл елінің мәдениет туралы білімнің синтезі жатыр, сондай ақ мәдениет пен коммуникация туралы жалпы білім. Сонымен қатар, стратегиялық компонент өзінің құрамына оқушының вербалдық, оқу және зерттеу стратегияларын енгізеді. Сонымен тек қана мәдениаралық біліктілік және оның коммуникативтік өзара байланысы туынды тілдік тұлғаның қалыптастығының көрсеткішінің бірі ретінде бола алады. Бұндай пікір мынындай ахуалға негізделген, мәдениаралық біліктілік басқа социомәдениеттің әлем суретін ұғунымен байланысты, басқа лингвоэтносоциумның мағналық нысанасын тану, қатынастағы мәдениет араларындағы айырмашылық пен ұқсастықты көру дағдысы, оларды мәдени аралық қатынас контексте қолдануоқушының коммуникативтік мәдениаралық біліктілік қалыптастыру үрдісі оның жалпы ой-өрісін және жалпы біліктілігін кеңейтуді талап етеді. Бұл көзқарас бойынша тұлғалық даму қоры осындай оқудың айқын оқушы тұлғасының дамуы, ең кемінде екі лингвомәдениеттердің өлшемдестікте, өзінің әлем көру және әлем түсіну негізінде жүзеге асырылады, өзінің құндылығының рефлексиясы және қоғамдық өзара байланысты қабылдауды болжайды. Туынды тілдік тұлғаны қалыптастыру нағыз тығыз тұрпада оқушыға ерекше перуективтік қабілеттілікті ұластыру басқа менталды, басқа стратегияны және өмір жолын ұғыну, сонымен ақпаратты ұғынудың басқа жолы, осы өмірдің әрбір жағын қозғайтын. Белгілі, адамның кез келген тәжірибесі тек қана іскерлікте, осы іскерліктің симулиция үрдісінде емес. Осыған байланысты оқу үрдісі, аутентикалық мәдениаралық қатынасқа қабілетті жетуіне бағытталған оқушылардың басқа лингвамәдениетпен қатынастың жеке тәжірибесі ретінде қаралу керек, осы үрдістің мазмұны ретінде «жай әлем» боладыжәне бұл жағдайда шетел осы әлемді бейнелейтін құрал болады. Жаңа тілдік кодпен осы әлемді жемісті білу бәлкім тек қана оқушылардың интенсивтік тану барысындағы жағдайда, олардың белсенді интелектуалдық креативтік, сонымен қатар олардың стратегилардың жеке (өздерінің) зерттеулері мен «жаңалық ашу» қолдану барысында. Сонымен басқа лингвамәдениеттің тұлғалық және эмоционалдық қабылдау компоненттері ерекше өзектікке ие болады. Оқушының жеке әлем суретінің аппеляциясында, оның ойларымен, сезімдері мен уайымдары.
Өздік жұмысына тапсырмалар
1. Тұлға дамуының негізгі факторларын атаңыздар, оны мәдени аралық қатынаста қатысуға қабілетті қылатындай.

2. Мәдениаралық біліктілікті қалыптастыруға жағдай жасауда оқу тобы, мектептің, аймақтың мүмкіншіліктерін талдаңыздар.

3. Коммуникативтік мәдениаралық біліктің құрама компоненттерінің арасындағы өзара байланысты анықтаңыздар.

4. Негізгі ережелерді (ой желісі) сипаттаңыздар, шетел тілін оқытудың мазмұнына қатысты контексте бағытты тұлғаның қалыптасуы, мәдениаралық деңгейде қатынасқа қабілетті.

1) студенттерде естуайту, лексикалық және грамматикалық дағдыларын басқа тілде қатынас іскерліктерінің роль туралы көзқарас қалыптастыру;

2) студенттерде фонетикалық, лексикалық және грамматикалық дағдылардың ең нәтижелі құру тәсілдерімен таныстыру;

3) фонетикалық, лексикалық және грамматикалық дағдылардың қабылдауды қалыптастыру және тәсілдерін саралау, қазіргі заманға сай оқулықтарда және оқытушы бағыттарда.

1)коммуникативті – мәдениаралық біліктіліктің лингвистикалық аспектіне оқыту: фонетикалық дағдыны қалыптастыру.

2)коммуникативті – мәдениаралық біліктіліктің лингвистикалық аспектіне оқыту: лексикалық дағдыны қалыптастыру.

3)коммуникативті – мәдениаралық біліктіліктің лингвистикалық аспектіне оқыту: грамматикалық дағдыны қалыптастыру.

1) мүлтіксіз айту дыбыстардың және дыбыс тіркестердің артикуляциясының дағдыларының қалыптасуын болжайды, соныман қатар екпінді қою іскерлігі, оқылатын тіл нормаларына лайықты.

Айту есту дағдылардың қалыптасуы міндетті шартпен барабар айтылған хабарды тсіну, нақты ойды білдірудегі және кезкелген коммуникативтік функцияны тілмен орындау. Дыбыстырды айтуды үйретудің материалы көбінесе бастапқы кезеңде оқылады.

Жылжытылған жоғарылау кезеңдерде фонетикалық білімдер бекітіледі және нормативтік айту дағдылары жетілдіріледі. Сөйлеудің айту жағындағы жұмыс тілдің басқа аспектілермен-лексикамен, грамматикамен тығыз байланыстағы жұмыстармен іске асады және оқушылардың коммуникативтік іс-әрекетпен интегратталанады.

Оқушылардың айтуының көрсетушілердің талаптары туралы сөйлеу отыра, ең алдымен томға мәселені шешу қажет, жалпы айту меңгеру барысында қандай болмасын сапалы дәреже мүмкін бе. Осы күні барлық орта мектепте айтуға оқуға көбірек реалистік көзқарас бекітіледі, дәл оның негізінде осындай ой жатады, аппроксимация деп аталатын, дұрыс айтуға жақындау. Аппроксимация, өз кезегінде, артықта негізделеді, жүйе сияқты өзіне тән әртүрлі деңгейлерде лексикалық, грамматикалық және фонетикалық.

Аппроксимация айтуды меңгеру барысында екі бағытта көрінеді: шетел дыбыстардың санына шек қоюында және дауыс ырғақтығының үлгілердің өңдеуге жататындардың кейбір дыбыстардың щамалау артикуляциясында. Есту айту дағдылардың құру жүйелілігі біршама еркінше және оқулықтарға тәуелді, қайсыларда айқын жүйелікте дыбыстар-әріптік сәйкестіктер енгізіледі. Бірақ қандай кезектілікті оқулықтардың авторлары қатал сақтаса да, фонетикалық материал кіріспесі жүелік принцибы қатал сақтауы жанында қолдан келетін: жеңілден көбірек күрделігіне, белгіліден таныс емеске, құбылыстардан, туған тілмен ұқсатардың, құбылыстарға туған тілінде ұқсастық бар болушы емес (жоқ).

Мұғалімнің сабақтағы әдістемелік жүйелілік әрекеттерінің келесі схемасы ұсынылады оқушылардың айту дағдылары құру және толық жетілдіру барысында:

а) жаңа дыбыс фразаларда, сөздерде, бөлектенген түрде қабылдауы;

б) тыңдалған сөздердің қатарынан аналарды ерекшелеу, қайсыларда жаңа дыбыс болады (сигналдық карточка, немесе қол арқылы);

в) еңгізілген дыбыстың артикуляциясын тусіндіру (ана тілімен, шетел тілінің басқа дыбыстармен салыстыру);

г) артикуляциялық гимнастика бойынша жаттығу орындау;

д) мұғалім артынша сөзді, жаңа дыбыспен фразаны айту;

е) мұғалім артынша немесе диктормен берілген дыбысты оппозицияда қайталау (дауыссыз – дауысты, қысқа – ұзақ, палатализалынған – палатализалынбаған);

ё) диктор артынша бірте-бірте күрделенілген сөйлеу үлгіліерді қайталау;

ж) оқушылармен тап осы дыбысты дербес айту;

з) дауыс ырғақтылық дағдыларын толық жетілдіру өлеңдерді, рефмовкаларды, жаңылтпаштарды, диалогтердің және фанетикалық ойындардың қолдануының барысында.

Отандық және шетелдік әдістемелік әдебиеттің талдауы көрсетеді, айтуға оқуда екі тәсіл бар: имитативтік және аналитико-имитативтік. Тілден жасалатын материал қайнары айту дағдыны құруда мәтіндер (өлеңдер, әндер, суреттер астында қол қою, қысқаша суреттеулер, диалог бірліктері, санамақтар, жаңылтпаштар және д.т.)келеді, сабақ ұстауына шамалы қосылған.

3. 
   әрекеттердің және операциялардың қашарын салыстырмалы дербес қабілеттілікті автоматты жүзеге асыру, байлаулылардың сөзді ұзақ уақыттың жадтан шақыруымен, оның басқа лексикалық бірліктерімен ара қатынасын белгілеумен, лексикалық дағдымен атайды. Демек, сөйлеудің лексикалықжағына оқу мақсаты - ол –німді және рецептивтік лексикалық дағдылардың қалыптасуы.
   

Сөйлеудің лексикалық жағына оқыту лингвистикалық компоненттің мазмұны лексикалық минимуммен көрсетіледі, сөздермен, сөз тіркестерімен, фразеологизмдерімен,оулық үрдісті меңгеру арналған әдістеме және ұйымдастырылған.

Лексикамен жұмыстың негізінде заңды принциптар жатыр, оқу үрдісінің тиімділігінің қажетті шарты – оны сақтау.

Сөздің меңгеру үрдісі – сөздің функциясымен, оның мағынасымен, формалдық белгілермен танысу, сөзді меңгеруді машықтау жаңа лексикалық бірліктерді қолдану, ауызша және жазбаша айту барысында.

Лексикалық бірліктердің семантизациясының екі негізі тәсілі бар: аудармалы және аудармалы емес. Сөздердің мағынасын жазып жіберуіне суреттер, заттар, дериниция, түсіндіру кең қолданылады, сөздің сөз жасайтын талдауы, контекстуалды болжау, аударма және д.т. тәсіл таңдау және жаңа лексиканың семантизациясының қабылдаулары мыналарға бірнеше факторларға тәуелді болады: лингвистикалықтардың (сөздің, ұйымдардың қиснды мінездемелерінің), сонымен қатар психолого – педагогикалықтардың (оқушылардың жас ерекшеліктері, оқу сатылары, тілді меңгеру деңгейі).

Ұсынылған объектілердің ұғымында тәуелділігінде мінез-құлықтың көрсетушілердің нақтылы, нақты бар болған объектілерді бейнелейтін, және абстракты, қасиеттер және объектілердің сапаларын немесе олардың аралық қатынасын бейнелейтін.

Көлемге байланыс көзқарас жалпы ұғымдарды айырады, соның көлеміне белгісіз көп сан объектілердің кіреді, жинақтаушы және жеке, қайсылардың көлемі тек қана бір объектіден қана құрылған.

Әртүрлі жаттығулардың үлкен мағынасы лексикалық дағдыны қалыптастыруда зор (иілгіштіктің, беріктіктің, автоматтандырылықтың). Мұғалімнің ойын түрлерін қолдануы және жұмыс тәртіптері (жеке, қоса, топта) оқушыларда қызығушылық тудырады, сөздерді жақсы есте сақтауына жағдай жасайды. Сөздің формалдық белгілерін есте сақтауды келесі тәчілдер мүмкіндік береді «сиқырлы квадрат» сөз жұмбақтар, чайнвордтар, әріптерден және буындардан сөздерді құрастыру, жаңа сөз жасауы тап осы сөздегі бір әріпті ауыстыру жолмен, қысқа сөздерді құрастыруы бір шама ұзыннан, сөздердің бауынан қорытушы немес маңызды сөзді іздеуі.

Әр түрлі ойын әдістерінің мақсаты мағынамен сөз бейнесі арасындағы байланысты нығайту келеді. Олардың санына домино, қарт, лото, қойылған открыто жатады. Бұндай ойындардың негізінде жұпты іздеу принципы көзделген, мысалы: сөз-сурет, сөз-аударма, сөз-антоним, сөз-синоним, сұрақ-жауап, жұмбақ-шешу, зат есім-етістік, цифрлар, сандар, уақыт, дата-сөз. Олардың санына жаттығулар жатады жалпы сөз немесе сөздер бауындағы артықты іздеу, берілген белгілермен зат іздеу, сөздерден лего және қарлы кесек принцибымен сөйлемдерді құрастыру, ассоциограмманы толтыру.

Орта және жоғары оқу кезеңінде сөздік қордың «хаттауына» арналған жаттығулар өзектіболып тұрады, лексиканың тақырыптың және сөзжасаушы топталуын ұйғарады. Лексиканың сондай жүйеге келтіруге және өзекті жасауға тәсілдердің бірі болып белгілі тақырып бойынша менталдық карталарды жасау келеді, негізгі ұғымды маңызды сөздер арқылы жадын жіберуіоның негізде жатады, орталықтан бұтақшалар түріне алыстайды және одан қашықтауда тармақталады. Сондай қабылдаудың негізгі буыны болып ассоциограмма келеді. Ассоциациялық байланыстар және есту көрнектілік негізінде жатады: дыбысты сигналдардың, музыкалық үзінділердің, даңғырлатын ойнайтын кушті әсерлердің сөздердің топтары айқын (белгілі) тақырыпқа немесе жағдайға бөлек лексикалық бірлікті ұзақ уақыттың жадынан шақыра алады.

3) грамматика – тілді меңгерудегі өте маңызды құралдардың біреу, сөйлеу қызметтің барлық түрлерінің ажыралас компоненті болып келеді. Грамматикалық дағдылардың қалыптасуы кезеңді сатылы өзгешілігін көрсетеді. Отандық әдістемешілер үш кезеңді белгілейді: таныстыру, жаттығу, қолдану. (Г.В. Рогова, Ф.М. Рабинович, Т.Е. сахарова).

Таныстыруға грамматикалық еңгізі, материалдық және оның түсіндіруі жатады. Кіріспеде немесе күрделі емес контексті жазуымен тақта қолданылады, мәтіндегі грамматикалық құбылыс демонстрациясы, сонымен қатар кестелер, схемалар, суреттер. Жиірек барлығы бұл құралдар жеке емес, әр түрлі бір-бірімен байланыстыруларда қолданылады.

Грамматиканы түсіндірудің негізгі амалының бірі болып мектепте индукция және дедукция қолданылады. Индукция және дедукция бір бірін толықтыра алады, өздері белгілі жетістіктер мен кемшіліктердің иегерлері бола отырып.

Индукция жолы келесі артықшылардың иегері:

1. 
   ол көбірек (басымырақ) көрнекті келеді, сол грамматикалық материалды оқыту тілдік контекстіде өткізіледі.
   
2. 
   индукция ой қызметінің дамуына жағдай жасайды, дәл осылай ол оқушыларда назардың, байқағыштың және үлкен белсенділіктің барын болжайды.
   
3. 
   жылдам есте сақтауды қамсыздандырады, дәл осылай контексті бақылаудың нәтижесінде және ережені дербес шығаруында алғашқы бекіту таныстырукезеңінде жүзеге асырады.
   

1. 
   түсіндіруге уақыт шамалы азырақ талап етіледі, сонымен жаттығулардың ара салмағы үлкейе түседі.
   
2. 
   мұғалімге қиындықтарды болжамдауға мүмкіншілік береді және негізгі қателерді алдынала ескереді.
   
3. 
   сабақты нақ жоспарлауға жағдай жасайды.
   
4. 
   мәлімет материалмен жұмыс істеуді үйретеді.
   

1) өз грамматикалық құбылыстың мінез-құлықы.

2) ана тілінде ұқсас грамматикалық құбылыстың бар немесе жоқ болуы;

3) оқушылардың тілдік дайындығы және олардың сөйлеу тәжірибесі;

4) грамматикалық материалды тағайындауы.

Жаттығулар – грамматикамен жұмыс кезінде маңызды кезең. Ол тілден жасалатын құралдардың қорлануымен және әр түрлі қатынас формаларын қолдану тәжірибесінмен байланысты.

Грамматикалық дағдыларды қалыптасыруға арналған жаттығуларды жетілдіру барысында келесі жағдайсақтау жөн:

1) жаттығулар бір мақсатты болу тиіс, бір ғана жаңа грамматикалық құбылыс болу керек және таныс грамматикалық материалмен өткізу қажет;

2) көрнекті, барынша қарапайым үлгілер болу тиіс, оқушыларға көрсететіндей, тапсырмаларды орындағанда нені және қалай істеу қажет;

3) меңгерудің механикалық қабылдауларын жою, оларға творчествалық жаттығулар коммуникативтік және проблемалық мақсаттары бар жоғары бағалау.

Грамматикалық дағды қалыптастыруда келесі жаттығулардың түрлері бар болады; грамматикалық құбылысты білу жааттығулары және дифференциялары; субститциядағыжаттығулар; трансформациядағы жаттығулар; сұрақ-жауап жаттығулар, репродуктивтік жаттығулар, аудармалы жаттығулар.
Өздік жұмысқа арналған тапсырмалар
1. Оқулықтағы бірінші оқу жылына арналған фонетикалық жаттығуларды талдаңыздар және олардың әдістемелік жүйелілігін анықтаңыздар.

2. Сабақ үзіндісінің жоспарын құрыңыз, ең басты оның мақсаты айту дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Оны аудиторияда өткізуге дайындалыңыз.

3. Бағдарлама бойынша лексикалық бірліктердің көлемін анықтаңыздар, 2-9 сынып оқушыларының белсенді меңгеруіне және оны саралау принциптарын анықтаңыздар.

4. Өнімді меңгеру барысындағы лексикалық бірліктерді талдаңыздар бір сабақта оқулықты меңгеру барысында оның қиыншылығы көз қарас және олардың семантизациялаудың амалын таңдаңыз.

5. Сабақ үзіндісінің жоспарын құрыңыз, ең басты оның мақсаты лексикалық дағыларды қалыптастыру болып табылады. Оны аудиторияда өткізуге дайындалыңыз.

6. Өнімді меңгеру барысында грамматикалық құбылыстарды талдаңыздар бір оқулықта факторлар көз қарасымен, грамматика түсіндірудегі (индуктивтік және дедуктивтік) амал таңдауды анықтайтын.

7. Сабақ үзіндісінің жоспарын құрыңыз, ең басты оның мақсаты грамматикалық дағдыларды қалыптастыру болып табылады. Оны аудиторияда өткізуге дайындалыңыз.
2.3 Лабораториялық жұмыс
Жұмыс мақсаты:

1) рецептивтік және продуктивтік сөйлеу қызметінің түрлер психологиялық ерекшеліктері туралы студенттерде көзқарас қалыптастыру;

2) барлық сөйлеу қызметінің түрлерінің табыстылығын анықтайтын факторларды қарастыру;

3) орта мектепте шетел тілін оқытуды барлық кезеңдеріндегі аудированияға, оқуға, сөйлеуге және жазуға (жазбаша сөйлеу) арналған жаттығулардың жүйесін сараптау.

1) аудирование негізінде сөйлеудің коммуникативтік мәдениаралық біліктілік аспектіне үйрету (оқыту);

2) оқу негізінде сөйлеудің коммуникативтік мәдениаралық біліктілік аспектін үйрету;

3) айту негізінде сөйлеудің коммуникативтік-мәдениаралық біліктілік аспектін үйрету;

4) жазу (жазбаша) негізінде сөйлеудің коммуникативтік-мәдениаралық біліктілік аспектін үйрету.
Глоссарий:
Сөйлеудің қызметі – хабарды қабылдайтын және жеткізетін үрдіс; белсенді, мақсатты бағытталған, жанама түрдегі тіл жүйесімен және қатынас қағдайымен ерекшеленген, рецепция және нәтиже үрдісі сөйлеу қызметінің рецептивтік түрлері, ауызша және жазбаша формада ақпаратты қабылдауға бағытталған және тусінуге қызмет түрлері.
Сөйлеу қызметінің нәтижелі (продуктивтік) түрлері

Ауызша және жазбаша формада сөйлеу хабарларын тудыруға бағытталған қызмет түрлері.

1) аудирование – күрделі рецептивтік ойлау мнемикалық қызметі болып саналады, ақпаратты белсенді өңдеумен, түсіну және қабылдаумен байланысты, ауызша сөйлеу хабарда болатын. Аудирование ішкі механизмның негізімен келесі психикалық үрдістер саналады:

- естуді қабылдау және тану;

- назар;

- сөйлеу ағын сегментациясы және топтау;

- мағыналық ақпараттың бірліктерін бөліп алу негізіндегі ақпараттық талдау;

- аяқтаушы синтез, қабылдайтын жаңалықтың әртүрлі компрессиямен интерпретация болжайтын.

Оқу – мәтінді түсіну мен қабылдаудан құралған күрделі аналитико – синтетикалық белгілі бір. Шетел тілдегі мәтінді түсіну үшін перцептивті-мағыналық негізді, оның ішінде фонетикалық жиынтықты, лексикалық және грамматикалық ақпараттық белгілерді игеруді талап етеді. Олар мәтінді тану үрдісін тездетеді. Оқу қызметінде есту және болжау үлкен рөл атқарады.

Есту-оқу кезінде басылған мәтіннің дыбыстық және әріптік жүйені анықтайды. Оқушы (мәтінді оқитын адам) жыбыстық және әріптік ассоцияцияларды игеру, сөйлеу ағымында дыбысты айқындау және оларды саралап жіктеуді білу керек. Болжау оқушыларда эмоционалды күйді және оқуға дайындықты құруға көмектеседі. Болжаудың ең негізгі талабы – өткен тәжірибені болуы және жүйелігінде. Оқушының тәжірибесі көп болса, мәтіннің интиципация да нақты болады. Болжаудың жемістілігі белгілі және белгісіз сөздер арасындағы арақатынасы және тақырыппен таныстылығында.

Оқу – ойлау үрдістердің тұрғысында әртүрлі деңгейлерде өтеді: мәтіннің мазмұнын жобалап білуден бастап, шығармашылық оқу шейін. Шығармашылық оқу кезінде оқушы тек қана автордық ой барысын құру ғана емес, сонымен қатар оқығанды салыстырады, жүйелейді, негізгі ойды қабылдайды, не қабылдамайды, өз ойын қайта құрайды немесе жаңа ойды айтады. Оқудың бірінші және екінші түрі арасында бірсыпыра аралық түрлер бар. Оларда үлкен практикалық мағына бар. Бұрын болған оқу түрлерінің классификация түсіну деңгейі мен алынған ақпараттың тығындығы факторларын есепке алмаған.

Ресейлік және шетел әдістемеде жасалған классификациядағы басқа көзқарас, материалдардың жақсы ұйымдастыруды ғана емес, сонымен қатар жаттығуларды дұрыс жасауда көмектеседі.

Жаттығуларды құру барысында, мәтін негізінде жатқан механизмдері (техникалық біліктілік тұрғысында және мағыналық қабылдау деңгейінде), екінші жағынан, оқушының оқудың әртүрінде жасалған операцияларды есепке алу керек.

С.К. Фоломкин оқу түрлерінің класификациясында оқушының тәжірибелік қажеттіліктерді негізге боды: әңгімені, мақаланы немесе кітапты қарап шығу, мазмұнмен танысу, керек ақпаратты іздеу, керек уақытында тілді және мазмұнды толық оқу.

Оқудың әрбір түрі белгілі бір коммуникативті есептерді шешумен байланысты. Оқудың барлық түрлерінің негізінде, оқушы барлық жағдайда қолдана алу біліктілігі жатыр. Біреуі мазмұнды ұғумен байланысты, басқалары оның мағыналау және өңдеу байланысты мысалы:

- мәтінде негізгі ойды айқындай білу;

- оқыған мәтінді жалпылау, негізгіні қосымшадан айыра білу;

- мәтіннің жеке бөлшектерін бір бірімен қатыстыру, олар арасында байланыс орнату;

- мәтіннің негізгі ойына қатысты пікір қалыптастыру және оны әрі қарай дамыту;

- түсінудің ашық жерлерін қалпына келтіру;

- мазмұнды бағалау және түсіндіріп беру;

- оқудың жеке тәжірибесіне бұрылу, соның ішінде ана тіліндеде;

- оқудың негізгі компоненттері (мәтін оқу алдындағы тапсырмалар және түсінуді бақылау) оқудың белгілі бір түріне сай болуы керек;

Сөйлеу аудировние сияқты естуге, еске, болжауға және назарға тіректелген күрделі ойлау қызметінің бары мен сипатталады.

Сөйлеудің туындаудың қазіргі үлгілерінде, сөйлеу қызметі құрылымының үш фазалығын мойындайды: жоспарлау фазасы, жүзеге асыру фазасы және бақылау фазасы.

Жоспарлау фазасы интенцияның қалыптасуымен байланысты. Тілдік ниет дәлел негізінде туындауды және сөйлеулік айтылымның ойы ретінде қалыптасады. Жүзеге асыру фазасы, табиғатына байланысты аналитико-синтетикалық, интенция қарым-қатынас мақсаты, бұл мақсатқа жету үшін тілдік құралдарды анықтайды. Бақылау фазасы жалпы семантикалық анықтау деңгейінде басталады. Өз айтылымдарын бақылау сөйлемдің туындаудың бастапқы деңгейлерде болады, есту болса:

• 
  синонимдік және антонимдік ауыстырылымдар;
  
• 
  (сөздерді сөйлемдерді, сөйлеу формулаларын) құрамдастыру және топтастыру;
  
• 
  ұқсастық бойынша құрылымдау және құрастыру;
  
• 
  ассоциограммаларды құрастыру;
  
• 
  сұрақ-жауап жаттығулары және т.б.
  

• 
  сұрақтарға жауаптар;
  
• 
  мәтінге сұрақтар құрастыру;
  
• 
  тыңдалған немесе оқылған монологтың мәтіннің диалогтандарылуы;
  
• 
  монологтың мәтінді драмалау;
  
• 
  сұраққа жағымды немесе жағымсыз жауап және оны түсіндіру;
  
• 
  ситуация немесе әңгіме құрастыру (кілтті сөздер, жоспар, берілген тақырып және т.б. бойынша);
  
• 
  оқытылатын тақырыпқа байланысты суретті немесе суреттер сериясын сипаттау;
  
• 
  хабарламада мағынасы бөліктерді айқындау және оларды атау;
  
• 
  диалогты монолог түрінде (формасында)
  
• 
  тыңдалған хабарламаның немесе оқылған әңгіменің жоспарын құрастыру;
  
• 
  пікірталас немесе диспут (ойталас) өткізу;
  
• 
  дөңгелек үстел бойындағы сухбат;
  
• 
  сөз болып және оны дәлелдеу;
  
• 
  қатысушы кейіпкерлерді (әрекет орнын, дәуірін) сипаттау;
  
• 
  ыңдалған немесе оқылған мәтінді бағалау.
  

Күрделі сөйлеу біліктерінің жиынтығы ретінде ақпаратты жазбаша белгілеу көбінде ауызша айтылымдардың туындығымен сәйкес келеді. Жазбаша мәтінді құрастыру барысында автор ережеге сай, белгілі логикалық сызбаны қолданады: дәлел (сарап), мақсат пен адресат. Бұл логикалық бөлімдердің тізбегі мәтіннің симантика-синтаксистік және лексика-грамматикалық құрылымында айқындалады. Жазушы ішкі сөйлеу формасында танылатын ойдан тілдік құралдарға дейінгі жолды өтеді. Лексикалық бірліктерді сұрыптау және олардың грамматикалық құрастырылған сөйлемдерде, абзацтарда және мәтіндерде ұйымдалды таңдау, салыстыру, құрамдастыру және бақылау кезеңдері арқылы іске асырылады. Ретті сөйлеу әрекеттерінің тізбегі мұнымен автордың коммуникативті мақсатына сәйкес ұйымдастырылады.

Жазбаша пікір айту барысында, сөйлеудегі сияқты, сырттай айқын және іштей айтылатын тілдік формалар арасында біркелкі өтілімдер қызмет етеді. Жазу барысында дауыспен немесе ішпен айтылатын сөздегі көрінетін сөзге өту іске асырылады. Мәтін жазу өнімі болып табылады. Мәтінге келесі талаптар қойылады:

1. композициялық құрылымдық аяқталғандық және логикамағыналық құрылым;

2. бастау, орталық және қорытынды бөлімдерінің бірлігі;

3. атаудың мазмұнға қатыстылығы;

4. мазмұндаудың индуктивті және дедуктивті формасы;

5. пәндік мазмұн;

6. коммуникативті қасиеттер;

7. монообъекті және полнообъекті байланыстар;

Жазбаша пікір атуға оқыту дайындаушы және сөйлеу жаттығулары (арқылы) көлемімен іске асырылады.