Мезличила баянти Мез
жүктеу/скачать 367 Kb.
|
| Мезличила баянти
Мез адамти саби-ургаб гъайбик1ес, чула пикруми лук1ес ва ва царх1илтала делк1унти дуч1ес багьандан ак1убти сек1ал сари. Дарган мез ишдигъунти бут1назирад цаладиркули сари.
Мезличила гъайбик1уси г1илмула бут1ни сари:
Фонетика Фонетика – латин мезла дев саби. Ил ибси т1ама ибси саби. Иш девла фон ибси х1ячи леб телефон, магнитофон, диктофон, граммафон, микрофон, фонендоскоп ибти дугьбазиб. Илдигъунти дугьбани иргъахъути сек1ултазибад нушани т1ама иргъулра. Т1ама иргъулра адамти гъайбик1ух1елира. Нушала гьар барх1илати гъай цаладиркути сари т1амразирад. Адамтала т1амри алк1ахъути бирк1анти сари: хургьри, кьакьари, мух1лила умх, къянкъуби, лезми, цулби, к1унт1уби. Х1яжатси т1ама ак1ахъес багьандан нушани хургьразибад гьава гьигьбирех1е, илх1ели т1амри алк1ахъути хасти бирк1анти дузес дех1дирхьур. Кьакьарли г1яг1ниси кьадарла гьава лаг батиу, г1ела кьакла лезмуни руржесдирх1ур, лезми ахъ-г1яшбирар, цулбачи гъамбирар ва гьарахъбиркур. Лерилра т1амри дурадулхъан мух1лилизирад к1ел т1ама биалли (М, Н) – къянкъубазирад. Х1урпри ва алфавит. Сунени гъайла ца белгиси т1ама иръахъуси белк1ла ишаралис х1ярп или бик1ар. Х1урпрала гьаб-г1ергъидешличилси низамлис алфавит или бик1ар. Алфавит жура-журала словарьти цаладяхъес, журналлизир списокуни дирес, библиотекабазир катологуни дирес г1яг1ниси саби. Даргала алфавитлизир 46 х1ярп лер. Илдазирад 10 х1ярп абхьибти сари, г1урилти – кьяп1ти. Гьарил х1ярпла (Ь ах1енси) сунела т1ама леб. Алфавитлизибси гьарил х1ярпла сунела мерра, ура лебси саби. Масала: А 1. Д – 8, Я – 46. Урус мезла алфавитлизир лерти лерилра 33 х1ярп царка х1урпри сари. Дарган мезла алфавитлизир к1ик1ел х1ярплизирад детаурти 13 х1ярп гьат1и леер. Илдас к1ирка х1урпри бик1ар. К1ирка х1урпри
Лексикализи кадурхар:
Синонимти Т1амралашал дек1арти, амма мяг1налашал цаличил ва цугти яра мешути дугьбас синомти бик1ар. Ца мяг1на аргъахъес багьандан, мезличир цацах1ели чумал дев пайдаладиру. Масала: чарх, кьаркьала, хамха ибти дугьбани иргъахъуси мяг1на ца саби. Синонимти чумал тях1ярли алк1ути сари: 1. Царх1ил миллатла мезлизирад г1ерасили. Масала: хъали – юрт (туркла), г1янала – назбалиш (туркла), мактаб – школа (урусла). 2. Литературный мезлизи лугъатла дугьби дашули. Масала: жита – гата, неш – аба, бишт1ати – ник1аби, дудешла узи – адавзи. 3. Ца девла чехибси мяг1на царх1ил девла гьарси мяг1наличил цугбуцили. Масала: мургьила (гъай) – г1ях1ти, духути, г1якьлула, кабизалачерти гъай. Чакарла урк1и – г1ях1си, малх1ямси урк1и. Синонимти пайдаладиру: 1. Пикри дурусбарес, имц1али белгибарес багьандан: тилади – бусрав, суалик1ес – хьарбиэс, суравик1ес. 2. Урк1ила х1яланала назикдеш чебаахъес багьандан: урк1и зимбухъун – тирхьбухъун, тимхъбухъун, зер-зербухъун, ц1умбухъун, ц1ибхъбухъун, тямхъярбухъун. 3. Ца дев даим тикрарх1ебирес багьандан: гъабза – г1ях1гъабза, багьадур, игит, нарт. Вишт1аси – халаси ах1енси 4. Унраличирти предложениебала бархбас ак1ахъес багьандан: Ильяс – ил адам, ил, нушани гьанушибси адам. Ца гъайла бут1али диубти синонимти Синонимти-существительноеби: тухтур – дяхънуша, мекъ – сях1бат, чирагъ – лампа, урези – х1яя, лагъ – къазакъ. Синонимти-прилагательноеби: къугъаси – жагаси – исбагьиси – г1янт1ик1аси; тамашабизеси – г1яжаибси. Синонимти-глаголти: зяг1ипикиб – хъябшизур – агьик1есииб, вамкьур – пашманиуб, пишяхъиб – гъинч1изур. Синонимти-наречиеби: къалабали – хъярхъли, арали – г1ях1ли, бяг1ули – гьарзали, даршули – цаурк1ли. Антонимти Мяг1налашал цаличил цаличи ца къаршити дугьбас антонимти бик1ар. Масала. Ахъси – г1яшси, кункси – дек1си. Антонимтани цаличи ца къаршити сек1улти (юлдаш – душман), лишанти (муриси – ц1ик1си), баркьудлуми, (бех1бихьиб – таманаиб), баркьудлумала мер (ик1аб – ихаб), замана (даг – жяг1ял), баркьудила даража яра куц (ц1ерхьли – усалли) ва царх1илтира мяг1нуби иргъахъу. Антонимтани гъайлис саркъибдеш, г1ячихъдеш бедлуга ва буруси мяг1на ц1акьбиру. Ца гъайла бут1али диубти анонимти Антонимти-существительноеби: маймай – ляв, талхъан – лагъ, агри – лебдеш, вяв-чIяр – лехIдеш, деза – лягIнат. Антонимти-прилагательноеби: къугъаси – ц1ахси, г1еркъаси – къант1си, гьарзаси – кьакьаси, бикьуси – г1янц1си. Антонимти-глаголти: зяг1ипикиб – аравиуб, усаун – велх1ун, разивиуб – пашманиуб, леб – агара, саби – ах1ен. Антонимти-наречиеби: къалабали – багьлали, чедиб – удиб, савли – барх1ехъ, жявли – кьанни, катхIел – лаг, ита – иша. Омонимти Сари цаван лук1ути ва цаван дуч1ути, амма мяг1налашал дек1арти дугьбас омонимти бик1ар. Омонимтала мяг1на белгибируси предложениебазибцун саби. Масала. Партизанна вай ярагъли варшилри. Душмай барибси вай нушани хъумартес дирули ах1енра. 1. Беткахъибх1ели сяг1ят, къяйц1ик1и Нух1 к1ел сяг1ят. 2. Чегиб зугьаси шиша – бячун улкьайла шиша. 3. Асира нуни ц1уб арц, харждарили дахъал арц. Лугъатуни
Саниг1ятла дугьби Саниг1ятла дугьби – чиди-биалра саниг1ятла адамтани имц1али дузахъути ил саниг1ятличи хасти дугьби сари.
Дуркьдиубти дугьби (Архаизмаби)
Сагати дугьби Мезлизир алк1ути сагати дугьбас неологизмаби бик1ар. Илди алк1ути сари г1ямрулизир дак1удиубти сагати сек1ултачил, анц1букьуначил дарх, илдас уми дедлугули. Илди дугьбала сагадеш нуша чучи бурсикадиубх1ели беткайхъуси саби. Камси гьалар нушаб тамашадилзи «космонавт», «спутник» ибти дугьби. Гьанна сагати дугьбази халдарес дирех1е ишдигъунти дугьби: файл, сканер, принтер, картридж, процессор, монитор, аэронавтика, аэробика, бюрократ ва ц. Г1ерасибти дугьби
Дугьбала гьарси ва чехибси мяг1на Мезлизирти цацадех1 дугьби гьарси ва чехибси мяг1нализир дузахъу. Масала: шанда барда, шанда урк1и. Чиди-биалра дев чехибси мяг1нализиб пайдалабарес багьандан, девла гьарси мяг1нали аргъахъибси девлара чехибси мяг1нали аргъахъибси девлара ургаб сегъуна-биалра мешудеш биэс г1яг1ниси саби. Масала: урчила кьяш ва утала кьяш. Имц1аливан адамтала хасиятуни сек1ултачи, сек1ултала лишанти биалли адамтачи чехили дузахъули дирар.
Орфография ва орфоэпия Орфография ибси дев латинна мезлизибад бак1ибси дев саби. Орфо – бархьли ибси саби, графо – лук1улра. Орфография – дарган мезла дугьби дархьли лук1нила кьяйдуртачила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби. Илди дугьби дархьли лук1нила кьяйдурти дахъал сари. Лерилра лук1нила кьяйдурти орфографияла словарьлизи кадерхахъурли сари. Орфоэпияра латинна мезлизибад бак1ибси дев саби. Орфо – бархьли ибси саби, эпос – ирулра ибси саби. Орфоэпия – дарган мезла т1амри ва т1амрала цах1набикуни дархьли ирнила кьяйдуртачила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби. Фразеология Фразеология – дехъх1еделхъути дугьбала цах1набикуни руркъуси мезла г1илмула ца бут1а саби. Дехъх1еделхъути дугьбала цах1набикунани сек1улти, лишанти, баркьудлуми чедиахъу ва илдазирти лерилра дугьбани ца мяг1на иргъахъу. Масала: «Гидгариличир гъез луг1ян» ибти дугьбани «кьиркьир» ибси мяг1на иргъахъу. «Мявх1еили, г1яш буган» ибти дугьбани «г1ямултар» ибси мяг1на иргъахъу. «Бурдибси мух1лила вег1» ибти дугьбани «мезлукь» ибси мяг1на иргъахъу. Девла цах1набик Девла цах1набик алк1уси саби дек1ар-дек1арти бут1назибад. Девла бут1ни сари: х1ячи, приставка, суффикс, ахир, аслу. Девла гьарилра бут1ала саби бег1си мяг1на лебси саби. Масала: адам, адам+деш, адам+ти. Анхъ, анхъ+чи. Сегъуна-биалра девличи девла бут1а чебаталли, илизибад сагаси мяг1нала дев алк1уси саби. Масала: ка+бухес, са+бухес, ар+бухес, чеб+бухес, у+бухес. Гьарил девла бут1ала саби бег1си у лебси саби. Масала: х1ячи. Гьарил девлизиб х1ячи лебси саби. х1ячи агарси дев бирх1ебирар. Чузиб цагъуна бут1а лебти дугьбас тухумти дугьби бик1ар. Тухумти дугьбазибси кумхаси (цагъуна) бут1алис х1ячи или бик1ар. Масала: нешла, нешли, нешла, нешлис, нешличил, нешличила.
жүктеу/скачать 367 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||