МЫЊ жылдыќ жолдыњ тоѓысы (Перекресток дорог тысячалетий)

Мєтін-тезистер

Сµз иесі, дерек иесі.

Уаќыты

Кµ К Кµріністер

Идея: Мыњ жылдыќтар бойы ата-бабамыз тоѓыз жолдыњ торабындаѓы Сам±рыќ ќ±с ќонѓан мєњгіліктіњ бєйтерегініњ басынан, яѓни, ќ±с биігінен к‰нді ќарсы алып, ќ±с биігінен к‰нді ±ясына кіргізіп салѓанша тµрт ќ±былаѓа, сегіз т±сќа, он алты µњірге кµз салып, мєњгілік ел идеясын мєњгілік ањсарына айналдырды.

Аспан шањыраѓыныњ аясындаѓы Ќ±с жолымен тµњкеріле кµшкен сол ±лы жол ХХ ѓасырдыњ соњында Есіл мен Н±раныњ жаѓасында сонау ‡ІІІ ѓасырдаѓы ќимаќ –ќыпшаќ ж±ртыныњ Астанасы - Бозоќќа келіп тоѓысып тоѓысын тапты.

Мєњгілік елді ањсаѓан ќазаќ ж±ртыныњ жања тєуелсіз кµші Сарыарќаныњ ќос б±рымына ±ќсаѓан Есіл мен Н±раныњ арсындаѓы ерте замандаѓы Бозоќ, одан кейін Ќараµткел, одан кейінгі Аќмола, кейн Целионград, одан ќайтадан Аќмола атанѓан б‰гінгі Астанаѓа - ±лы µткелге Ќараµткелге ат басын тіреді.

Иє, ±лы Ќараµткелге. ¤йткені заманалар бойы кµшпелілер кењісстігініњ Шыѓысы мен Батысыныњ арасын жалѓаѓан ±лы µткел – осы Ќараµткел. Ќара µткел дегеніміздіњ µзі – ќара жол, ќаракµк, ќара орман, ќара ќазан, Ќараќорым, Ќарабалѓасын дегендегі «±лы µткел» деген маѓынаны білдіреді. ¦лы Жібек жолыныњ ењ ±лы µткелдерініњ бірі.

М±ны ІХ ѓасырджаѓы деректерден бастап ХІХ ѓасырдаѓы Шангин т.б. орыс тыњ єскери экспедицияларыныњ жазбасы растайды. Онда –Петербург-Мєскеу, Тµменгі Новгород – Ірбіт – Омбы керуені Ќараµткелден µтіп Семей-Жетісу-Ќытайѓа, Ташкент-Б±ќара,Ќоќанд, Самарќанд арќылы Ауѓанстан мен Иранѓа µтетіні келтіріледі.

Ќазаќ даласын мекендеген жеті ж±рттыњ (Машх±р Ж‰сіп, Шєкерім, М±рат жырау) жолы да осы ¦лы µткел – Ќараµткел арќылы толѓысќан.

Кейіннен «Хан жолы» немесе Абылай жолы деп аталѓан.

Ќара µткел – ќазіргі екі µткелдіњ ортасынан, Кенесарыныњ ескерткішініњ т‰бінен µтіп, Кенесры-Абылай дањѓылы арќылы шыѓысќа бет алѓан.
Сµйтіп, жеті ж±рттыњ жолын т‰йістірген Ќара µткелге кµшпелілер єлемініњ ењ соњѓы ±лы кеші Есіл мен Н±ра алќабынан ќоныс тауып, мыњ жылдыќ жолдар тоѓысын тапты.

¦лы жеті кµштіњ осында тоѓысын табуы Президент Н.Назарбаевтіњ Жарлыѓымен болѓан мєжб‰рлік пе, жоќ кездейсоќтыќ па, єлде тарихи негіздері бар ма еді?

Сол жеті ж±рт кім жєне Ќараµткелге ќалай т‰йісті?

Диктор.

Археологтар М,Акишева мен Д.Талеев

Т.Ж±ртбай

Тарихшы Ж.Ермекбаев, А.Ќашќынбаев, Б.Ќ±сайынов.

Жазушы Е.Мырзахметов (Кµкшетау).
Т.Ж±ртбай
Н.Иманѓали

ХХІ

ѓасыр

ІХ ѓасыр

Тарихи кµрінстік шолу

“Бєйтеректіњ” басынан т‰сірілген панорамалыќ кµріністерде тањ ќарањѓысынан к‰н алагеуімдеп атып келе жатады. К‰нніњ кењ далаѓа арайы жайылѓан арайы мен бірге кµз ±шында кµрінген дала силуетінен ќаланыњ силуетіне ±ласып, тµрт ќ±была т‰гел т‰сіріліп отырып кµне ќала Бозоќќа келіп тоќтайды.

Ќабанбайдыњ кесенесініњ м±нарынан жылжып барып Бозоќтыњ жарќыраѓан кµлдіњ жаѓасындаѓы ќорым-ќазбасы кµрсетіледі (Бєйтеректіњ басынан µте єдемі кµрінеді)

.

Соѓан жарыса Алматыныњ Астанаѓа кµшу салтанаттары. Президерттіњ келуі.

Бозоќтыњ м±наралы, аќ шатырлы, туы желбіреген, реконструкция жасалѓан макеті

Ќараµткел – Ќоњырќ±лжаныњ мекені, Ќоњырќ±лжаныњ суреті, Шубинніњ жазбасы.

Целиноград атанѓан, Аќмола атанѓан, Астана атанѓан ќ±жаттар шолумен ж‰ріп µтеді.

«Бєйтеректіњ» басында д‰ниені т‰гел шолып отырѓан ж‰ргізуші Н±ртµлеу Иманѓали ±лы жєне єњгімелесуші ќонаќ, мысалы Т.Ж±ртбай єњгімелейді.

.

Машх±р Ж‰сіп, Шєкерім, М±рат жыраудыњ ќорлжазбалары келтіріледі (Єдебиеть институтыныњ ќолжазба ќорында).

Абылайдыњ суреті, «Ш.Уєлиханов» т.ф. ќара жолдыњ ‰стінде жорѓаны шайќалтыпкеле жатќа Шыњѓыстыњ кµрінісі, одан жол Ќабанбайдыњ мазарыныњ ќасынан µтетін ќара жолмен ќалаѓа тіреліп, Думаннан Кенесары ескерткішіне ж‰зіп µтіп, Кенесары-Абылай дањѓылы, К‰йгенжар арќылы Ќараѓандыѓа ќарай µткен жол сорабы кµрсетіледі.
Н.Назарбаевтіњ жарлыќты оќу сєті. Салтанаттар.

Бірінші ж±рт: ѓ±н дєуірі. есте жоќ ескі заманнан ќалѓан м±ра –кµне тас ќоныстар ѓана. ¦лы даланыњ µркениетініњ кіндік т±сы – Сарыарќаныњ орталыѓы. Оѓан тас міњгірлер кує.

Археологтар М.Акишева мен Д.Талеев

Т.Ж±ртбай

Ѓ±ндар дєуірі.

Ерте замандаѓы Арќаны жайлаѓан елдер мен тарихи тас ќоныстардыњ картасы кµрсетіледі. (Отырар кітапханасы).

Беказы, Андронов, Батаѓай, Ерейментау ќазбалары, ќ±йрыќты обалар мен бабал тастар. (Аќмола µлкетану музейі, орталыќ музей,Отырар кітапханасы, Президенттік орталыќ), ќазба кµріністері.

¦лы арќайым мен Батай мєдениетініњ суреттері.(Отырар кітапханасы).

Екінші ж±рт: ¦лыѓ т‰рктер (Аттила) Екінші ±лы ќоныс аудару дєуірі. Ќ±ба ѓ±ндардыњ батысќа ауысуы.

Т.Ж±ртбай,

Ќ.Сартќожа, Д.Талеев, М.Акишева.

І-‡І ѓ.

Тастаѓы тањбалар, Батаѓай ќазбасы., Агшина ањызы,

Аттила кµшініњ суреттері мен, м±раѓаттыќ белгілері .

‡шінші ж±рт: Кµк т‰рктер

Батыс т‰рк ќаѓанаты,тарихи жазбалар, Тоныкµк пен К‰лтегін жырлдароы.

Ќ.Сартќожа, Т.Ж±ртбай, Д.Талеев.

‡І-ІХ ѓасыр.

Т‰ркі жазба ескерткіштері, кµне тањбалар. Карталар. Атластар. Ескерткіштер. (Отырар кітапханасыныњ м±ражайы.)

Табиѓи ескерткіштер т‰сіріледі.

Тµртінші ж±рт: ќимаќ-ќыпшаќ: жаѓырафиялыќ, табиѓи, тарихи жайлар б‰гінгі астананыњ орналасуын мекзей, астарластырыла баяндалады.

Наќты табиѓи орында т‰сіріледі.

М.Акишева, Д.Талеев.

‡ІІІ-ХІІ

Бєйтеретен Бозоќќа шолу жасалынады.

Бозоќтан Астана м±нарланып µте єдемі кµрініп т±рады. Сол фонда т±рып Бозоќта барлыќ жайларѓа наќты: жаѓырафиялыќ, табиѓи, тарихи жайлар наќты табиѓи орында кµрсетіледі.

Бесінші ж±рт: татар,монѓол ж±рты.

Этнос пен мєдениеттіњалмасуы, араласуы.

Жошыныњ бірінші жорыѓына µткен жер. Сарырќа µњіріндегі жазѓы астана.

Аќсаќ ќ±лан ањызы осы арада µткен. ¤ткел орнатуы. Ќ±ланµтпес ќаласы. Кетб±ѓа жырау.“Аќсаќ ќ±лан” к‰йі орындалады.

Ќ.Салѓарин. Т.Ж±ртбай, Ќ.Ахметов,

ХІІ-ХІІІ.

Суреттер Ќ±ланµтпес ќаласыныњ орыныда т‰сіріреді. Су Ќ±бырлар. Ќ±ланѓа ќазылѓан аранныњ орындары.

Атбасардаѓы, Ќимадаѓы, Тењіздіњ мањындаѓы кµне ќоныстар.

Алтыншы ж±рт: алтын орда. Жошы ±лысынан бастап ќазаќ ноѓай айырылысќанѓа дейінгі аралыќты ќамтиды.

Ќызыл ќыштан ќаланѓан ескерткіштер – ноѓайлы дєуірінікі-делінген Мєшх‰р деректеріне с‰йену.

Ќодан тайшы, Асан ќайѓы, Ќобыланды, Орманбет би, жырау ырларыныњ ізі.

«Ќоѓалы кµлдер, ќом сулар, кімдерден кейін ќалмаѓан».

Б.Х±сайынов,

Т.Ж±ртбай,

М±сылмандыќ стиліндегі кµне мазарлар орыны т‰сіріледі.

Ќ±ланµтпес ќаласы, Атбасар мањы, К‰йгенжар.

Атбасардыњ мањындаѓы Аќжол бидіњ ќонысы мен Орманбет бидіњ ќонысы.

Ќазаќ пен ноѓайлыныњ айырылсуы туралы жыр орындалады.

Ќолрѓалжын ,Тењіз кµлдері, Ќалутон ќорыѓы, Орманбет µзегі т‰сіріледі.

Жетінші ж±рт: ќазаќ хандыѓы: Єбілќайыр мен Кµшім хандыѓы. Кµшімніњ орыс басќыншыларына ќарсы Ертіс пен Есіл бойындаѓы соѓыстары.Олжастыњ µлењі оќылады.

«Жеті жарѓыныњ» µмірге келген жері де болуы м‰мкін.

«Ќараµткелден» сауда да, жау да µткен. Жоњѓарлар ќазаќ даласыныњ 7 т±сынан ќапталдаѓан. Соныњ солт‰стік ќолы – Ертіс арќылы Есілдіњ осы Ќараµткелінен µткен. Содан Торѓай ойпаты мен Ырѓызѓа шегінген ±лы ќаќпа..
Жауды ењсерген т±ста осы Ќараµткел шекаралыќ міндет атќарѓан. ¤ткелдіњ ауызында Ќабанбай батырдыњ ќолы ќоныстанѓан. Еспенбет батыр осы мањдаѓы Еспенбет кµлінде туѓан.
Ќабанбайдыњ зираты. ‡ш ж‰зден ‰ш ж‰з жігіт атасам жаныњ тірі ќала ма?-деген Б±хар жыраудыњ µлењі оќылады. Н.Назарбаев таѓзым етіп, Астананыњ ќорѓаушысы –Ќабанбай батыр-деген.

Б±ќар жырау, К‰дері жырау, Тєтіќара жыраулар µмір с‰рген.

Ќазір де сол миссиясын атќарып, бар ќазаќтыњ басын біріктіріп отыр.

Ресеймен байланыс. Бухгольцтіњ, Рыжковтыњ, Шангинніњ т.б. єскери барлау экспедициялары. Ќазаќ даласыныњ картасы.

1829 жылѓы Ќоњырќ±лжаныњ бекініс салу туралы хаты.

1829-30 жылдардаѓы Шубинніњ экспедициясы.

1830 жылы 7 сентябрь ќазыќ ќаѓылды.

1832 жылы 22 тамызда ресми ашылды. Ќ±дайменді аѓа с±лтандыќќа сайланды.
1836-1837 жылдары Кенесары шабуылы.

1838 жылы 26 май Кенесары Аќмола бекінісін шабуылдады.

1862 жылы олкругтік ќала.

1868 жылы 21 октябрь де облыс орталыѓы.

1891 жылы Константиновка –Аќмола, Дмитриевка жєрмењкесі ашылды.
1902 – 1905 жылдары б‰кіл ќазаќтыќ петицияѓа ќол осы Аќмоладан басталды.

-

1916 жылѓы Х.Жаныбеков, Жаќып Мырзаѓожин, Жањабай Ниязбеков бастаѓан ±лт-азаттыќ кµтерілісі.

М.Єбдіров, Б.Х±сайынов,

Ќ.Тєукенов,

Б.Х±сайынов,

Т.Ж±ртбай.

К.Єбдірахманов, Т.Ж±ртбай, Б.Ќ±сайынов.

Б.Х±сайынов.

Б.Х±сайынов,

Ќ.Тєукенов.

Т.Ж±ртбай.

Ќ.Тєукенов, Б.Ќ±сайынов.

Ремезовтіњ, Миллердіњ, Левшинніњ, т.б. жазбалары (Отырар кітапханасы) М.Єбдіровтіњ талдауында баяндалады..

Тєукеніњ зират ќорымы мен ондаѓы кµне жазбалар т‰сіріледі (Астанадан 50-60 шаќырым мµлшерінде). Барлыќ т‰сірілімдер осында µтеді. Егер ізі жоѓалып кеткен зират орыны табыла ќалса ол ‰лкен тарихи олжа болар еді.

Ќабанбай кешені. Ол туралы тарихи деректер кµшірмесі.

Жаушы» фильміндегі баталасу кµрінісі.

Экспедиция суреттері. Альбомдардан Аќмоланыњ картаѓа т‰суі кµрсетіледі.

Аќмола µлкентану м±ражайларындаѓы ќ±жаттар кµрсетіледі. Б±л деректерге ќаланыњ алѓашќы ‰йлері, ќ±рылыстары, жалпы ќара шекпендердіњ ќоныстануы, архив м±раѓаттарынан деректер мен ќ±жаттар, суреттер кµрсетіледі.

«Єн ќанатындаѓы» жєрмењке кµріністері кµрсетіледі.

Ш.Ќощыѓ±лов, Науан ќазірет, Абаймен байланысќан, Є.Бµкейханов,А.Байт±рсынов, М.Тынышбаевтармен байланысќан ±лттыќ ќозѓалыс туралы аса кµп жинаќталѓан архив ќ±жаттары пайдаланылады.

«Аманкелді» фильмінен кµрініс. Архив деретері.