Минералды шикізатты базасы

Минералды шикізат – Жер қыртысында біркелкісіз орналасқан пайдалы қазбалар. Көбінесе минералды шикізаттарды минералдардан, табиғи бейорганикалық заттардан құралған кен ретінде қарастырады. Бірақ кейбір пайдалы қазбалардың аса маңызды түрлері, оның ішінде энергетикалық шикізаттар, органикалық заттардан құралады. Олард минералды шикізаттар қатарына шартты түрде кіргізеді. Қазақстандағы минералды шикізаттары:

Алюминийдің басты кендері – бокситтер, нфелиндер мен алуниттер. Өндірісте көбінесе жоғары сапалы, төмен кремнийлі бокситтер (Al₂O₃ – 40-60 %; SiO₂ – 2-5 %) қолданылады. Бұл боксит алдын-ала байытылмай-ақ ылғалды сілтілік әдісімен (Байер процесі) өңделеді.

Ал нефелиндерді күйдіру әдісімен өңделеді. Нефелин құрамында алюминий оксидінің мөлшері төмен (30 %) , ал кремнеземның мөлшері тым жоғары (40 %-дан астам), сондықтан нефелиндерден глиноземды алу қолайсыз болып саналады.

Қазақстанда сенімді минералды-шикізатты қорлары: Батыс-Торғай, Орталық-Торғай, Шығыс-Торғай, Ақмола, Екібастұз-Павлодар, Солтүстік-Көкшетау, Оңтүстік-Қазақстан.

Қазақстанда глиноземнан басқа 1-ші сортты күкіртқышқылды техникалық – өндірістік, сарқынды, ас суларын тазарту үшін коагулянттік эффективтігі жоғары – алюминий өндіріледі.
Мыс – ақшыл-қызғыл түсті металл.

Әлемдік қорының шамамен 90 % 4 сульфидке тіреледі - халькопирит CuFeS₂ (34,5 %), борнит Cu₅FeS₄ (52-65 %), халькозин Cu₂S (79,8 %).

Кешенді мыс кендерінде – мыс минералдарынан басқа темір, қорғасын, цинк, молибден, жиі күшәна мен сурьма, кейде алтын, күміс, селен және тағы басқа қосылыстар кездеседі.

Қазақстандағы негізгі өндірістік түрлері:

- мысты құмдар мен сланецтер (Жезқазған)

- мысты-порфирді (Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы)

- скарді кендер (Саяқ)

Барлық кен орындарынан аса маңыздылары:

- мысты құмдар (51 %): Жезқазған, Жаман-Айбат;

- мысты-порфирді (26,5 %): Қоңырат, Бозшакөл, Нұрқазған;

- мыс-колчеданды кен орындар (14,5 %): Көктау, Приор

- скарді (7,9 %): Саяқ 1, Тастау

Өңделген мыстың жартысы электротехникалық салаларында қолданылады. 20 % түрлі арнайы өндірістік құрылғыларды дайындауға қолданылатын өнеркәсіптерге, 10 % құрылысқа және көліктік өнеркәсіптеріне жіберіледі.
Сынап – ақ-күмісті түсті металл.

Табиғатта таза түрінде де, минералдар түрінде де: киноварь HgS (86,21 %), таза снап Hg (до 100 %), метациннабарит HgS (86,21 %) кездеседі.

Қазақстан жерінде таза сынап кен орындары әлі күнге дейін белгісіз. Кешенді кендер қорлары 9 кен орындарында табылған: Жайрем (93,9 %), Қарағайлы, Риддер-Сокол, Зырян, Грех; меңгеруге дайындалатын: Үшқатын 3 және Бестөбе; резервті кен орындары: Үшқатын 1 және Алайсыр.

Сынап қуаттылығы өте жоғары болатын лампаларын, УФ-сәулелену көздерін, радолампаларын, диффузионды вакуум-сорғыларын дайындауда кең қолданылады.

Сынапты қолданудағы кемшілігі: улы зат.
Цинк – ақшыл-көк түсті, орташа қаттылығы болатын металл.

Цинктің негізгі минералдары сульфидті кендерінде – сфалерит ZnS – кездеседі.

Қазақстанда цинк пен қорғасын қорлары бар 38 кен орындары табылды, оның ішінде 20 ең маңыздысы. Олар:

- Шығыс Қазақстан 9 (Малеев, Орлов, Николай, Риддер-Сокол, Ново-Лениногрск);

- Орталық Қазақстан 6 (Жайрем, Жезқазған, Абыз, Майқаин, Қосмұрын);

- Оңтүстік қазақстан 2 (Шалқия, Талап);

- БатысҚазақстан 2 (Көктау, Приор);

- Солтүстік Қазақстан (Шаймерден)

Жоғары сапалы галий Павлодарлық алюминий зауытында алюминатты ерітілерден галийді шығару әдісімен алынады.

Қолданылауы: жартылайөткізгіш материаолдар мен құрылғыларды дайындауда; галлий арсениді кремнийге қарағанда элементтердің орналасу тығыздығын жақсырақ анықтай алады.

Галлийді бокситтер, нефелиндер мен цинкті концентрат кендерінен алынады.

Химиялық таза түрде сирек кездеседі.

Алтын және оның қоспалары жанасулар дайындауда кең қолданылады. Эпиксальді технологияларға салынған жұқаөткізгіш алтын қабаттары интегралды электрлі сызбаларда ішкі өткізгіш ретінде қолданылады.

Қазақстан Республикасындағы алтын орын кендері:

- басты алтын қоры (96,5 %) – Солтүстік Қазақстан (Жетіғар, Көкшетау);

- Орталық Қазақстан (Майқаин, Солтүстік-Балхаш, Шыңғыс-Тарбағатай, Сарысу-Теңіз);

- Шығыс Қазақстан (Қалбин, Рудный-Алтай);

- Оңтүстік Қазақстан (Заиль, Жоңғар, Шу-Илий).

Бүгінгі күнге Қазақстан жерінде 360 кен орны табылды.
Металл емес пайдалы қазбалар

Балқымалы шпат (флюорит) – CaF₂ құрамды минерал (құрамында 48,67 % фтор, 51,33% кальций) – жасыл, сары, кейбір кезде түссіз минерал.

Балқымалы шпаттың бірнеше түрлерін айырады: қарапайым флюорит; хлорофан – балқымалы шпат, күйдіргенде жасыл түске айналады; ратовкит – жерлі немесе жұқадәнді балқымалы шпат.

Қазақстанда балқымалы шпаттың 4 жеке кен орны – Тасқайнар, Құланкетпес, Солнечное, Қаражал – табылды.

Қолданылуы: металлургиялық және химиялық өнеркәсіпте, атомдық энергетика және т.б. Біраз мөлшерінде фторлы тұздарын – криолит пен фторлы алюминий, сонымен бірге фторсутекті қышқылы, фторлы сутегін – алу және оптикалық флюоритінің кристалдарының өсіру өндірісінде қолданыла алады.

ҚР-ғы фосфор өндірісінің негізгі минералды шикізат қоры Қаратау бассейнінде орналасқан. Бұл жерде 45 кен орындары табылған, ның ішінде 11 кен орны аса маңызды болып саналады: Жаңатас, Шолақтау, Ақсай, Көксу, Көкжол, Герес және т.б., олардың қоры Қазақстан Республикасындағы барлық қорынан 82,5 % құрайды.

Фосфор қышқылы – түрлі тыңайтқыштардың, жем фосфориттердің және басқа өнімдер өндірісінің негізі. Олар екі түрлі әдісімен алынады: экстракциялық және термиялық.
Тест тапсырмалары

1. Қазақстанда алынатын және өндірілетін минералды шикізаттары

А) темір, маргане, хром, алюминий

В) сынап, темір, титан, цирконий

С) мұнай, көмір, темір, алмаз

D) күміс, алюминий, гелий, иттрий

E) никель, кобальт, вольфрам, молибден
2. Темір кендері қандай топтарға бөлінеді

А) доменді және мартенді

В) доменді және магнетитті

С) мартенді және магнетитті

D) магнетитті және гематитті

E) гематитті және доменді

А) галлий

В) гелий

С) цинк

E) берилий

А) Солтүстік Қазақстанда

В) Оңтүстік Қазақстанда

С) Батыс Қазақстанда

D) Шығыс Қазақстанда

E) Орталық Қазақстанды

А) 3

С) 1

E) 2
6. Балқымалы шпаттың екінші атау

А) флюорит

В) мочевина

С) карбамид

D) ортофосфор

E) магнетит

Шикізаттың қор категориясы

1. 
   Қара металдар
   
2. 
   Түсті және легирленетін металдар
   
3. 
   Сирек элементтер
   
4. 
   Сирек жерлік металдар
   
5. 
   Асыл металдар
   
6. 
   Металдық емес пайдалы қазбалар
   
7. 
   Отын-энергетикалық шикізат
   

Өндірісте, ауыл шаруашылығында, медицинада және т.б жағдайларда қолданылатын минералды тұздардың ассортименті өте көп.

Минералды тыңайтқыштар деп құрамында өсімдіктер мен жоғары өнімді жемістердің өсуіне ықпал ететін тұздар мен басқа да өнімдерді айтады. Тыңайтқыштың көп мөлшері топырақтың астына еңгізіледі. Кейбір тыңайтқыштар өсімдік тамырының астына себіледі.

Өсімдіктің пайда болуы, өсуі және дамуында көптеген химиялық элементтер қатысады.

Оның ішінде 90 % құрғақ өсімдік заттарын түзетін көмірсутек , оттегі, және сутегі 8-9% өсімдік массасын азот , фосфор , магний, күкірт, кальций, калий, және т.б. құрайды.

Оттегі мен көміртегі және сутегінің көп мөлшерін өсімдік ауадан , судан және қалған элементтерден алады.

Өсімдік минералды тамақтануында ақуыз құрамындағы азот маңызды рөл атқарады. Өсімдік ақуызында 15,5-18 % азот болады. Азот хлорофилл құұрамына кіреді, оның көмегімен өсімдік атмосфера көмірқышқыл газының және күн энергиясының көміртегін қабылдайды. Аммоний тұзынан азот жақсы қолданылады. Азотты тыңайтқыштардың негізгі формасы болып: аммиакты (аммоний тұзы – сульфат, хлорид, фосфатттар және т.б.), нитратты (азот қышқылының тұздары – кальцилі, натрий селитрасы), аммиак- нитратты (NH₄NO₃ ) және амидті (карбамид және т.б.).Барлық азотты минералды тыңайтқыштар суда жақсы ериді және топыраққа жақсы енеді.

Фосфорлы қосылыс өсімдіктің тыныс алуына және көбеюіне маңызды. Р₂О₅ пен санағанда кейбір өсімдіктерде фосфордың құрамы 1,6% құрайды. Фосфорлы тыңайтқыштардың өсуінде фосфор қышқылының тұздарының ерігіштігі топырақтың қабілетіне байланысты. Соның ішінде топырақтың қышқылдылығына байланысты. Фосфорлы тыңайтқыштардың құрамын Р₂О₅ санайды. Өсімдіктердің өсу процесінде калий үлкен рөл атқарады. Ол өсімдіктің сулы режимін жақсартады және зат алмасуына әсер етеді. Өсімдікке калийдің құрғақ затының мөлшері 4-5 % жетеді, ал жапырағында 30-60% болады. Өсімдікте калийдің жеңіл сіңіуінің 3 формалы қосылысы бар 1)су еріткіш калий; 2)алмасу калийі, яғни, ионалмасу процесінің нәтижесінен ертіндіні топыраққа айналдыру; 3)алмаспайтын, сусыз силикаттың құрамына кіретін, онда калий өсімдіктен аздап және ақырын алынады. Калийдің тыңайтқышта болуын К₂О санағымен көрсетеді.

Кальций өсімдікте минералды тұздар және органикалық қышқылдар түрінде кездеседі. Ол тамырлы жүйенің өсуіне ықпал етеді. Кальцийді топыраққа фосфоркальцийлік тыңайтқыш ретінде еңгізеді.

Магний көбінде өсімдіктің жасыл жерлерінде болады. Ол хлорофилл мен фитиннің құрамына кіреді, ол өсімдіктің тотықсыздандыру процесін жүргізуде , көміртегінің пайда болуына және фосфордың минералдыдан органикалық қосылысқа өтуіне әсер етеді. Магний топырақта алдымен силикат және алюмосиликат түрінде және т.б. формаларында кездеседі. Магний тыңайтқышы ретінде доломит, магнезиалды фосфат, магний калийлі минерал және т.б. тұздар болады.

Күкірт ақуыздың құрамында және эфир майында болады . Ол топыраққа мынадай тыңайтқыштар ретінде кіреді: калий сульфаты, магний.

Темір катализатордың рөлін атқарады. Хлорофиллдің және өсімдіктің тыныс алуында ферменттердің құрамына тотығу - тотықсыздану процестерін жүргізеді. Топыраққа темірдің жеткілікті болуынан темір тұздарын тек кейбір жағдайларда тыңайтқыш ретінде қолданады. Өсімдіктің өсуіне қажетті элементтер құрамы өте кішкентай және оның өсуіндегі ауыр процестерді микроэлементтер деп атайды. Оларға бор, марганец, мырыш, кобальт, иод және т.б. Осы элементтер бар тыңайтқыштарды микротыңайтқыштар деп атайды.

Бұл тыңайтқыштардың маңызы аса зор, өйткені ферменттің құрамына кіретін микроэлементтің жетіспеушілігі : дәрумендердің, ақуыздың, гармондардың, зат алмасуды бұзады және өсімдіктерді ауыр ауруға шалдығуына әкеледі.Сондай – ақ өсімдіктерде болатын тотығу- тотықсыздану процестеріне микроэлементттер үлкен әсерін тигізеді.

Маңызды топты ультрамикроэлементті алуға болады, сонымен қатар радиоактивті заттар.

Кейбір элементтер , мысалы, кальций, күкірт, темір олар топырақта көбінесе өсімдікке жеткілікті күйде болады. Ал басқа элементтер, әсіресе азот, фосфор, калий өсімдіктің қоректенуіне аса қажет. Қоректену элементі топыраққа жартылай табиғи жолмен қайтарылады.

Азот өсімдік клеткасының тобы органикалық формада болады. Ол шірігенде жартылай аммиакты және нитратты формаға ауысады және қайтадан өсімдікке сіңеді. Бірақ бұл процестер баяу жүреді және қажетті қоректену элементі топыраққа бармайды. Олардың жартысы топырақтан грунтты су арқылы шайылып, жарамсыз болады. Сондықтан қоректену элементінің қорын топыраққа тыңайтқышпен толтыру қажет.

Егер қоректену затының кішіреюі топырақта тыңайтқыштың орнын толтырмаса, онда топырақ әлсірей бастайды. Ол астық өнімділігінің төмендеуіне әкеледі. Сондай - ақ ол топырақ құрамында көп мөлшерде қоректенуге қажетті элементтердің болуы. Өйткені астық өнімділігі жалпы небары топырақ қорының мөлшеріне емес, оған қажетті бір ғана бөлшегіне тәуелді.

Өнімділіктің жоғары болуынан оның топырақ қоректену затының шыдамдылығы көп болады.

Егер топыраққа тыңайтқышты толық мөлшерде еңгізсе (құрамында азот, фосфор, калий) астық өнімділігі 1,5-2 есе жоғарлайды. Орташа есеппен алғанда астық өнімділігінің қосылуы тыңайтқыштың 40 % құрайды.

Егу алаңындағы 1 га себілген тыңайтқыштың мөлшері ауыл шаруашылығы тәжірибесінде келесі сандарды көрсетеді: азотты тыңайтқыштар – 30 дан 300 кг азот, фосфорлы 45 тен – 200 кг Р₂О₅ , каллийлі – 40тан 250 кг дейін К₂О. Қазіргі кезде тыңайтқыштың мөлшерін көбейту жағдайлары қарастырылуда.

Микротыңайтқыштар топыраққа аз мөлшерде еңгізіледі. Мысалы, талшық өнімінің және зығыр тұқымының жоғарлауына талшықтанған және әк тасты топыраққа 30% 0,5 кг борды 1 га еңгізу қажет.

Микротыңайтқыштар ретінде таза микроэлементтер тұзын қолдану маңызды емес. Мысалы, мыс, марганец, мырыш, бор оларды табиғи минералдармен және өндіріс қалдықтарымен алмастыруға болады. Сондай- ақ микроэлементтің бастауы болып пирит тұқылы, құрамында мыс және т.б. металдар, бор қосылысы өндірісінің бор қрамды қалдығы, марганец рудасының байыту шламдары және т.б. бола алады.

ІІ бөлім. Кендерді байыту және өңдеу

Кенішті көлік, кенішті жүктемелерді тасымалдау пайдалы қазбаларды ашық тәсілімен қазып алу технологиясындағы негізгі өндірістік процестері болып саналады. Кенішті жүктемесінің негізгісі – таулы масса (пайдалы қазбалар немесе бос құмайлар), бастапқы нүктесі – забой, соңғы нүктесі – жүктемені әрі қарай басқа өндіріске, процеске әкету (бос құмайлары үшін, конденционсыз кендер үшін қалдықтар мен жүктеме станцияларының қабылдағыш бункерлер, ұсақтағыш, байыту, агломерациондық, брикетты фабрикалар, пайдалы қазбалар үшін уақытша немесе тұрақты қоймалар).

Кенішті көліктерінің өзіне тән ерекшелігі: тасымалдағу көлемі аса жоғары (мысалы, 15-20 км қашықтықта жылына кеніштер арқылы бірнеше ондық мыңнан бірнеше ондық миллион тонға дейін жүк тасымалданады), сонымен қатар, бастапқы нүктеден соңғы нүктеге дейін бір бағытты бағытталуы, трассадағы ылди жоғары, таулы масса жүктеу пунктері мен бос құмайларды қабылдау пункттері стационарлы емес.

Кенішті көлік – кеніштегі таулы құмайларды технологиялық өңдеу процестерінің барлығын дерлік бір құрамға байланыстыратын түйіні бболып саналады; оған пайдалы қазбадарды алу жұмыстарындағы еңбектік және бағалық шығындарының жартысы жұмсалады.

Сур. 1 – Таулы массаны автокөлікке жүктеу

Сур. 2 – Кендерді тасымалдауға арналған ілінген қанатты жол

Сур. 3 – Кендердің конвеерлі көлік көмегімен тасымалдау

Кенішті көліктердің арасында ең ықтималды және тиімдісі – конвеерлер болып саналады. Олар жұмсақ таулы құмайларды өңдегенде қолданылады және таулы жұмыстарының ағынды өндірістерді қамтамасыздандырады, оған қоса тасымалдау процесінің автомандырылуын қамтамасыз етеді.

Автокенішті көліктер жүк көлемін арттыру, қораптыйтын массаларды төмендету, жылдамдықты жоғарылату,экономикалық тұрғыдан үнемдеуді (газтурбинды қозғалтқыштарды, акумуляторлы батареяларды, отындық элементтерді жеңіл балқымаларды, пластмассаны қолдану есебінде) бағытымен жетілдіруде; теміржолды кенішті көліктер – құрам массаларының жоғарылуымен, құрамдардың ауытқан жолмен жүруімен (тұрақты және ауыспалы тогының жоғары мәнді кернеуді енгізу, дизель-электрлі және турбинді қозғалтқыштарды енгізу) жетілдіруде; конвеерлі кенішті көліктер таулы кендерді тасымалдауға, таспаның қозғалу жылдамдығын арттыруға, таспаның беріктігіне, ауытқу бұрышының жоғарылуына (беріктігі жоғары болатын таспаларды, болат-шойынды, пластмасадан жасалынған және т.б. пластиналардан жетілдіріліп жасалынған құрылғыларды қолдану есебінде) бейімделуде.
Гидравликалық байыту

Гидравликалық байыту – бұл минералдарды тығыздықтары бойынша бөлу. Бұндай байыту түрі ауа немесе су ортадағы бөлшектердің қозғалу жылдамдығының әртүрлілігіне, ортадан тепкіш күштер мен гравитациялық күштер әсерінен бөлінуіне негізделген. Мұндай әдіс бойынша байытылатын барлық пайдалы қазбалардың жартысы өңделеді.

Ауа ортадағы байыту процесі пневматикалық тұндырғыш машиналар менсепараторлар көмегімен өткізіледі. Меншікті өнімділігі жоғары, энергиялық сыйымдылығы төмен, қолданылатын құрылғылардың қарапайым болуы есебінен тұндыру процесі экономикалық тұрғыдан қарағанда тиімді болып саналады..

Электромагнитті байыту магнит құрамды материалдардан манитсыз бөлу үшін қолданылады.Мысалы магнитті темір ритилді және магнитті материалдарды қалдықтардан тазарту әр түрлі конструкциялы айырғыштар қолданылады.

Магнитті айырғыштар бұл- магнитті байытатын айырғыш онда басты материал магнитті қабылдағыш және электромагнитіің компоненттеріне байланысты.

Әрбір магнит айырғыш келесі маңызды негізгі конструиктивті желіден тұрады.Магнит жүйе жұмыс аймағының айырғышының руданы қоректендірудің жіберу магниті күштің аймақтық магнитті өнімінің тасымалдау қондырғысы қаптама немесе астау. Жеке желіні конструкщиясы және түрлі айырғыштың жұмыс режимі үлкен түрлілігімен мінезделеді.

Минералдардың бөлінуі магнитті айырғыштың жұмыс аймағында жүзеге асады. Шығыс материал егер үстімен берілсе, онда ол жұмыс ұйымына барабан,валок, диск және т.б . Ал астынан берілсе – тесіктерге түседі. Магнитті бөлшектер магнит өрісіне әсерінен жоғары жұмыс ұйымына тартады және магнит күшінің әсерінен сыртқа шығарылады. Онда ол магнит өнімінің қабылдағшына түседі . Ал магниттің бөлшектер центробежді және ауырлық күшінің жұмыс ұйымына , астауға сырғанайды және магнитсіз қабылдағышына келеді.

Конструктивті ерекшелігіне желілеріне қарай сондай ақ технологиялық және мақсатты сипатына қарай магнитті айырғышты келесідей топтастыруға болады.

Айырғыштың мақсатына және магнит өрісінің кернеуіне байланысты барлық магнитті айырғышты келесі түрде бөледі:

• 
  Әлсіз магнит өрісінің айырғышы (магнит өрісінің кернеулігі 70 тен 120 кА/м және өріс күші 3*10⁵ тен 6*10⁵ кА²/м³) – рудадан күті магнитті минералды бөліп алу үшін .
  
• 
  Күшті магнитті айырғыш магнит өрісінің кернеулігі 800 ден 1600 кА/м және өріс күші 3*10⁷ тен 120*10⁷ кА²/м³) – рудадан магнитті минералды бөліп алу үшін.
  

2) Магнитті – динамикалық байыту – электромагнитті гравитациялық процесс, онда қоспалардвң бқлінуі минералды бөлшектердің тығыздығымен , сондай- ақ электромагнитті параметрлермен қатысты. Электромагнитті өрістің сұйықтықтармен қатысуының нәтижесінде электромагниттің өткізгіші және магнитті қатынас болады(онда сулы электролиттер және электромагнит тұзының сулы ертінділері қолданылады) , сонымен қатар архимед көлемді итергіш күштер пайда болады.

Электромагнит өрістің бағытына байланысты магнитті динамикалық айырғышты жасанды түрде «ауырлатып» сұйықтың 10 г/см³ тығыздыққа дейін немесе «жеңілдетіп» 1 г/см³ тығыздыққа жеткізу.

Магнитті сұйықтықтар ертіндісі ретінде судағы парамагнитті тұздар( егер сулы суспензиялар қолданылса), ұсақ ұсақталған ферромагнитті материалдарда процесті магнитті гидростатикалық айырғыш деп атайды. Ол ертінді тұздардың Fe ,Co,Ni және т.б. қосымша ерігіш күштерінің қоздыруына негізделген. Ол ішкі магнитті өрістің қатысуында өтеді. Магнитті- динамикалық айырғышта жасанды түрде «ауырлайтын» сұйықтық тығыздығы 10 г/см³

Дымқыл байытуда материалдың ірілігі 6 мм аспау керек. Қазіргі кезде күшті магнитті руаларда дымқыл магниті рудаларда дымқыл магнитті байыту кезінде барабанды айырғыштар ПБМ қолданылады. Сур.1.

Айырғыштың барабаны 1 және алты полюсті жүйесі 2 бар. Ол тұрақты магнитен жасалады. Астау 4 , енгілетін қорап , құйылатын қорабы суды шаю 3 үшін .Барабанның үстінгі бөлігі резинамен жабылған.

ПВМ -90/250 айырғшы үш түрлі жағдайда шығарылады: тура ағынды және жартылай қарсы ағынды астаулар.

Айырғыш келесі түрде жұмыс істейді. Пульпа айналатын барабанның астына беріледі және қисық сызықта троектория арқылы жұмыс аймағының көмегімен орын ауыстырады. Магнитті минералдар магнитті жүйе аймағында барабанға тартылады және концентраты бөліміне астауға шығарылады.Шығару мен қатар концентрат барабаннан сумен шайылады.

Магнитті емес минералдар жұмыс аймағынан өтеді де астаудың қалдық бөліміне беріледі, өнім шығарылуы арнайы тесіктерден шығарылады.

Сур.1 – Барабанды айырғыш ПБМ- 90/250 дымқыл руданы байыту үшін:

а – тура ағынды астау; б – қарсы ағынды сатау; в – жартылай қарсы ағынды астау
Құрғақ магнитті байыту.

Күшті магнитті құрғақ байыту кезінде руданың ірілігі 50 мм аспау керек.

Құрғақ айыру кезінде ұсақ күшті материалдарды ПБЦ -63/50 айырғышы қолданылады (сур.2).Айырғыш барабанның обечайкасы 3 магнитті емес қалындығы 1,2-2 мм тот баспайтын материалдан жасалады,тұрақты магниттер қозғалмайтын магниттті жүйе 4 балқымадан жасалған. Полюстің полярлығы барабан периметрі бойынша өзгеріледі.

Айырғыш келесі түрде жұмыс істейді. Шығыс руда бункеріне 1 виброқайықтың 2 көмегімен және жетек 7 барабанның жоғарғы бөліміне келеді. Магнитті фракция барабанның үстіне тартылады және бункер 5 түседі. Магнитті емес фракция барабанмен тасымалданады және магнитті емес өнімнің бункеріне беріледі.

Сур.2 - Барабанды айырғыш ПБСЦ-63/50 құрғақ руданы байыту үшін

Екі валкалы электроагнитті айырғыш 2ЭВМ -30/100 сур.3. Екі валкадан 4 тұрады, төрт полюсті наконечниктер 5 , электромагнит орамасы 3 , берілетін қондырғы 1 , оң және сол жақты қабылдайтын астаулар 8, 9. Шығыс өнім бункерге 1 лоток 2 арқылы сумен валкалардың 4 арасындағы тесіктерге беріледі және полюсті наконечник 5 магнитті жүйенің Күшті магнитті минералдың дәндері магнит жүйенің әсерінен айналатын валкаларға тартылады, содан соң сумен 9 қабылдағышқа шайылады. Ал магнитті емес дәндер ауырлық күшінің әсерінен магнитті емес өнім 8 қабылдағышқа келеді.

Сур.3 – Әлсіз магнитті руданың электромагнитті валкалы айырғышы

1 – Рукданың бункері; 2 – лоток; 3 – электромагнит орамасы; 4 – валок; 5 – полюсті ұшы; 6 – валок; 7 – ұстағыш рама; 8 – магнитті емес өнімнің қабылдағышы; 9 – магнитті өнім қабылдағышы.
Құрғақ магнитті байыту

Темір құрамды шыны қоспалы, керамикалы және абразивті шикізатты тазартуға 6ЭВС- 36/100 (сур.4) айырғышы сирек металдардың құрғақ айырғышына және т.б. құрамды магнитті рудаларда қолднылады.Айырғыш төрт комбинирленген валкасы 1 бар, жүрекшелер 4 , қыздыру катушкасы және төрт полюсті наконечник 2 . Жоғарғы және төменгі катушкалар электромагнит жүйесіндегі ток бір бағытта болуы керек.

Шығыс материал қоректенгіштен жұмыс аймағының жоғарғы каскадасының лоткаларына беріледі. Магнитті бөлшектері валкалардың тістеріне тартылады және магнитті фракция секциясына шығарылады. Магнитті емес фракция тесіктер арқылы плюсті наконечниктің жоғарғы каскадасынан өтіп және тазалайтын операцияға түседі , онда ол жұмыс аймағының 4 төменгі каскада айырғышына келеді. Магнитті фракцияның екі каскадаларының айырғышы қосылады. Ал сирек кездесетін металдардың концентратын алуда вольфрам және т.б. материалдар дискілі айырғыштар қолданылады.

Сур.4 – Айырғыш 4 ЭВС-30/100

1 – валок; 2 – полюсті ұшы; 3 – қыздыру катушкасы; 4 – жүрекшелер;
5 – қоректенгіш; 6 – магнитті және магнитті емес фракцияның қабылдағыш астаулары.
Жоғарғы градиентті айырғыштар.

Жоғарғы градиентті айырғыштар барабанды магниті айырғыштан айырмашылығы , ол ұсақ магнитті тасымалдағыштар арасындағы тесіктер арқылы күшті магниті өріс индукцияланады. Полиградиентті орта ретінде кіші диаметрлі шарлар қолданылады. Полиградиентті ортаның ерекшелігі , кіші өлшемді көршілес шарлар бір біріне бір нүктеде қосылады. Жоғарғы градиент айырғыштың жұмыс принципі мен көрсеткіші сур.5 көрсетілген. Барабан 5 айырғыштың ішінде жылжымайтын бес полюсті магнитті жүйе 4 ораласқан , айырғыштың жұмыс орны шарлармен 3 толтырылған. Астау 10 және барабанның арасында сүйір тәрізді елеуіш 7 орналасқан. Ол босағамен 8 бөлінеді. Айырғыш қоректегішпен 1 жабдықталған,қыстырмалы валиктар 11, шашыратқыштар 2 және 6. Айырғыштың барлық желісі рамада 9 қыстырылған . Шығыс материал пульпа ретінде қоректенгіштен шардың қабатына беріледі, ол барабанда магнитті жүйенің өрісінде ұсталып тұрады. Магнитті емес бөлшектер шар қабатынан өтеді де және астаудың қалдық бөліміне келеді. Магнит бөлшектер барабанның жоғары бөліміне көтеріледі онда шашыратқыш 2 арқылы магнитті емес бөлшектер сумен жуылады. Шарлар магнитті бөлшектермен барабанмен бірге тасымалданады және елеуіштен түседі , онда магнитті бөлшектер шашыратқыштар 6 арқылы сумен жуылады. Магнитті бөлшектер концентратта және аз мөлшерде промөнімге түседі.

Сур. 5 – Жоғары градиентті магнитті айырғыш

1 – қоректенгіш; 2, 6 – шашыратқыштар; 3 – шойышарлар; 4 – магнитті жүйе; 5 – барабан; 7 – елеуіш; 8 – табалдырық; 9 – рама; 10 – астау;
11 – қыстырма валиктер.
Тест тапсырмалары

1.Электромагнитті байытуды не үшін қолданылады?

А) магнитсіз бөлу үшін

B) таза зат алу үшін

C) негізді алу үшін

D) темір алу үшін

E) хром алу үшін

2. Магнитті айырғыштарды қалай бөледі?

А) әлсіз, күшті

B) күшті

D) градиентті

E) магнитті
3.Құрғақ байыту кезінде кенді қанша мөлшерде алады?

А) 3-тен 100-150мм

B) 4-тен 120-160мм

C) 7-тен 140-160мм

D) 2-ден 120-130мм

E) 2-ден 130-160мм

А) 3-6мм

C) 5-7мм

E) 10-11мм

А) гравитациялық

B) гидравликалық

C) магнитті

D) динамикалық

E) гидроскопиялық

А) ұсақтайды

B) ірілейді

C) гравитациялайды

D) электромагниттейді

E) комбинирлейді

- вакуумды – құрамында қатты бөлшектері бар сұйық газбен қанығады да, төмен қысым кезінде гидрофобты бөлшектер көбік түрінде бет үстіне шығып кетеді. Осылайша қоспа бөлшектері маңызды компоненттерден айырылады;

- флотогравитация – аралас флотациялық процесс болып саналады; мұнда ортадан тепкіш күш пен ауырлық күштер әсерінен қатты бөлшектердің бөлінуі өтеді;

- ионды – ерітінділерден маңызды және пайдалы компоненттердің бөлінуі; мысалы, суды тазартқан кезде өте жиі кездеседі. Жинағыш-флотореагенттермен әрекеттескен бөлшектер газ көбіктерімен бірге көбікке немесе ерітінді бет үстіндегі жұқа қабатына шығарылады.