Морфология (сарф) – сөздердің септелуі мен жіктелуін

Нақис:

اِخْتَفَى يَخْتَفِى مُخْتَفٍ مُخْتَفًى لَم يَخْتَفِ لا يَخْتَفِى اِخْتَفِ لِيَخْتَفِ لا تَخْتَفِ مُخْتَفًى.

Эълалы رَمَى يَرْمِى эълалына ұқсас.

Лафиф:

اِحْتَوَى يَحْتَوِى مُحْتَوٍ مُحْتَوًى لَم يَحْتَوِ لا يَحْتَوِى اِحْتَوِ لِيَحْتَوِ لا تَحْتَوِ مُحْتَوًى.

Бұл етістік барлық ережелерде اِخْتَفَى يَخْتَفِى етістігіне ұқсас.

Мултавий:

اِتَّقَي يَتَّقِي مُتَّقٍ مُتَّقًي لَم يَتَّقِ لا يَتَّقِي اِتَّقِ لِيَتَّقِ لا تَتَّقِ مُتَّقًى.

اِتَّقَي негізінде اِوْتَقَيَ болған. اِفْتِعَالٌ бабында و әрпі ت әрпінің орнында тұр. و әрпін ت әрпіне ауыстырамыз, содан соң бұл ت әрпі екінші ت әрпіне кірігіп кетеді: اِتَّقَيَ. ـيـ әрпі харакатты, оның алдында фатха келген, ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі: اِتَّقَى.& يَتَّقِى негізінде يَوْتَقِيُ болған. و әрпі ت әрпіне ауыстырылған, ت әрпі ت әрпіне кіріккен: يَتَّقِيُ. Замма ـيـ үшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَتَّقِى. Басқаларының да ережелері осындай.

БЕСІНШІ БАП

Бесінші бап һамзаи васлия және ن әрпі қолданылатын اِنْفَعَلَ يَنْفَعِلُ бабы болып табылады. Масдары اِنْفِعَالٌ.

Бұл бап мыналар үшін жұмсалады:

1) үнемі فَعَلَ етістігіне ергесу үшін: قَطَعْتُ الْخَشِشَ فَانْقَطَعَ мен шөпті ордым-да ол орылды.

2) сирек жағдайларда أَفْعَلَ етістігіне ергесу үшін: أَزْعَجْتُ الْبَابَ فَانْزَجَعَ мен есікті сындырдым, және ол сынды.

3) дене мүшелерімен жасалатын етістіктерге қатысты. Сондықтан عَدَمْتُهُ فَانْعَدَمَ деп қолдану қате болып есептеледі. (Мен оны жойдым-да ол жойылды. Яғни адам жойылу үшін өз дене мүшелерін қолданбайды. Немесе ауыру үшін де ол өз дене мүшелерін, өз күшін қолданбайды, бірақ сыртқы әсерлерден ауырып қалады مَرَضَ, сондықтан اِنْمَرَضَ деп қолданылмайды – ауд.еск).

Сахих:

اِنْسَحَبَ يَنْسَحِبُ مُنْسَحِبٌ مُنْسَحَبٌ لَم يَنْسَحِبْ لا يَنْسَحِبُ اِنْسَحِبْ لِيَنْسَحِبْ لا تَنْسَحِبْ مُنْسَحَبٌ.

Музаъаф:

اِنْقَضَّ يَنْقّضُّ مُنَقَضٌّ لَم يَنْقَضَّ لا يَنْقَضُّ اِنْقَضَّ لِيَنْقَضَّ لا تَنْقَضَّ مُنْقَضُّ.

Ажваф و:

اِنْقَادَ يَنْقَادُ مُنْقَادٌ لَم يَنْقَدْ لا يَنْقَادُ اِنْقَدْ لِيَنْقَدْ لا تَنْقَدْ مُنْقَادٌ.

Бұл етістік барлық ережелерде اِقْتَاتَ يَقْتَاتُ етістігіне ұқсас.

Ажваф ـيـ:

اِنْقَاسَ يَنْقَاسُ مُنْقَاسٌ لَم يَنْقَسْ لا يَنْقَاسُ اِنْقَسْ لِيَنْقَسْ لا تَنْقَسْ مُنْقَاسٌ.

Нақис:

اِنْجَلَى يَنْجَلِى مُنْجَلٍ مُنْجَلًى لَم يَنْجَلِ لا يَنْجَلِى اِنْجَلِ لَيَنْجَلِ لا تَنْجَلْ مُنْجَلًى.

اِنْجَلَى يَنْجَلِى негізінде اِنْجَلَوَ يَنْجَلِوُ. و сырттан келген, әрі оның алдында замма жоқ, و әрпін ـيـ әрпіне ауыстырамыз: اِجَلَيَ يَنْجَلِيَ. Мазий етістігінде ـيـ әрпі ا әрпіне өзгертіледі (ي әрпі харакатты, оның алдында фатха келген – ауд.еск.): اِنْجَلَى. Музариъ етістігінде замма ـيـ ұшін айтуға қиындық тудырады, оның заммасы түсіріледі: يَنْجَلِى.

Лафиф:

اِنْزَوَى يَنْزَوِى مُنْزَوٍ مُنْزَوًى لَم يَنْزَوِ لا يَنْزَوِى اِنْزَوِ لِيَنْزَوِ لا تَنْزَوِ مُنْزَوًى.

Алтыншы бап – екінші түбір әріптен кейін һамзаи васлия және қосымша ل әрпі келетін бап: اِفْعَلَّ يَفْعَلُّ масдары اِفْعِلاَلٌ. Бұл бап әрдайым асыра көрсету үшін қолданылады, үнемі түр-түстер мен кемшіліктерге тән. Ол барлық уақытта салт түрде келеді. اِفْعَلَّ يَفْعَلُّ дегенде اِفْعَلَلَ يَفْعَلِلُ еске алынады. Бірінші ل әрпінің харакаты түсірілген, содан соң екінші ل әрпіне кірігіп кеткен.

Сахих:

اِحْمَرَّ يَحْمَرُّ مُحْمَرٌّ لَم يَحْمَرَّ لا يَحْمَرَّ اِحْمَرَّ لِيَحْمَرَّ لا تَحْمَرَّ مُحْمَرٌّ.

Әрбір жіктелуде бірінші ر әрпінің харакаты түсірілген, әрі ол екінші ر әрпіне кірігіп кеткен. Олар жоғарыда өтілгендей, ассимиляцияланған етістіктер (идғам) сияқты жіктеледі.

Ажваф و:

اِسْوَدَّ يَسْوَدُّ مُسْوَدٌّ لَم يَسْوَدَّ لا يَسْوَدُّ اِسْوَدَّ لِيَسْوَدَّ لا تَسْوَدَّ مُسْوَدٌّ.

اِبْيَضَّ يَبْيَضُّ масдары اِبْيِضّاضٌ ақ болу.

اِبْيَضَّ يَبْيَضُّ مُبْيَضٌّ لَم يَبْيَضَّ لا يَبْيَضُّ اِبْيَضَّ لِيَبْيَضَّ لا تَبْيَضَّ مُبْيَضٌّ.

Нақис:

اِرْعَوَى يَرْعَوِى مُرْعَوٍ مُرْعَوًى لَم يَرْعَوِ لا يَرْعَوِى اِرْعَوِ لِيَرْعَوِ لا تَرْعَوِ مُرْعَوًى.

Алғашқы түп формалары екі و әрпі болған: اِرْعَوَوَ يَرْعَوِوُ. Соңғы و сырттан келген, әрі оның алдында замма жоқ. و әрпін ـيـ әрпіне ауыстырамыз: اِرْعَوَيَ يَرْعَوِيُ. Мазийде ـيـ алифке өзгертілген: اِرْعَوَى. Музариъ етістігінде ـيـ әрпінің заммасы түсірілген: يَرْعَوِى. Бұл бапта екі و әрптері кіріккен жоқ - اِرْعَوَّ يَرْعَوُّ, өйткені اِرْعَوَى يَرْعَوِى деп өзгертіп қолдану кіріктіріп қолдануға қарағанда оңай айтылады.

Ж Е Т І Н Ш І Б А П

Сахих:

اِحْمَارَّ يَحْمَارُّ مُحْمَارٌّ لَم يَحْمَارَّ لا يَحْمَارُّ اِحْماَرَّ لِيَحْمَارَّ لا تَحْمَارَّ مُحْمَارٌّ.