«Музыкалық білім» мамандығының студенттеріне арналған «Хорды аранжировкалау»

Тәжірибелі жұмыстар жүргізу - болашақта студенттің профессионалды деңгейде өндеуші болуына себеп болады.

1.Дауыстардың дұрыс әрі ыңғайлы орындалуы үшін – хор шығармасының нота жазбалары жазылады. Бұл хор шығармасында дыбысты әрі нақытылы яғни параллельді октава және квинталардың болмауы тиіс.

2.Негізгі нота жазбасында ыңғайсыз жақтары болмаса, өндеу кезінде дауыстар арасында әдістемелік аударымдар жасап керек емес.

3.Дауыстардың алмасулары келесі жағдайларда болады: егер шығармада дауыстардың алмасулары болған жағдайда, имитациялық складтағы полифониялық эпизодтарды өндегенде, төмен және ортаңғы дауыстардың тақырыптарын жүргізгенде

4.Өндеген нота жазбасында шығарманың мінезі және стилі сақтуы керек

Бірақ балалар хорына аудару кезінде әйелдер диапозонының жоғары екенін ескеру керек.

Әрине балалар хорына аудару үшін тиісті шығарманың мінезі, колориті, мазмұны сай болуы тиіс. Хор музыкасының әсем шығуныңы басты рөлі – дауыстардың қысқартылуы, толқымалы қозғалыстар, секірістердің аз болуында.
Аудару үшін ұсынылған шығармалар:
1.Абай «Көзімнің қарасы». өндеген Х. Мусина

2.Ақан Сері «Караторғай» өндеген В. Мамизеров

3.М. Анцев «Ива Переел» өндеген Е.Красотина

№3 Тақырып Төрт дауысты аралас хордан екі дауысты

Әуеннің тембрлі бояуларына мысалы топтың, солисттің орындауында, сонымен қатар регистрлі, тесситуралы орындауда аса көңіл бөлу керек. Бірінші дауыспен гармониялық қатынаста болатын, нақты, екпінді, әуенді екінші дауыс.

Екі дауыс үшін интервал таңдау аккордтың және оның функциясының жағдайына байланысты болады. Аудару кезінде гармониялық интервалдар – үш дыбыс терция, секта, доминанта тобының аккорттары: үлкен секунде, кіші септима, тритон және терция интервалдарын құрайды. Кварта, квинта интервалдарын шығарманың бастапқы, ортаңғы, соңғы тактерінде жүргізу жөн. Бұл интервалдар әсіресе қазақ , орыс халық әндерінде жиі кездеседі.
Аудару үшін ұсынылатын шығармалар:
1.И Бах «Сердце молчи»

2.Біржан Сал «Бурылтай» өндеген Д. Мацуцин.

3.М. Речкунов «Острою секирой»
№4 Тақырып Төрт дауысты аралас хордан

үш дауысты хорға аудару
Егер ол жоғары мектеп оқушыларының аралас хоры болса, әрине ер балалар хоры. Аудару кезінде төрт дауысты хордың гармониялық суретін бейнелейтін нона, септима, вводный тон дыбыстарын сақтаған жөн.

Толық емес аралас хорда сопрано және альт дауыстары кең орналасып, альт және ер балалар дауыстары тығыз орналасу керек. Сонымен қатар ер балалардың жас ерекшеліктерін ұмытпау керек.

Өнделген партитураның мінезі және стилі сақталу керек.
Аудару үшін ұсынылған шығармалар:
1.Абай «Қараңғы түнде тау қалғып» өндеген Т.Нұрымбетов.

2. Украин халық әні «Щедрик» өндеген М. Леонтович

3.Е.Брусиловский «Шолпан»
№5 Тақырып Төрт дауысты аралас хордан

үш дауысты хорға аудару
Төрт дауысты аралас хордан үш дауысты хорға аударғанда, дыбыстардың түзу, дұрыс қозғалысын ескеру керек. Әрине параллельді октава және квинталардың болмауы тиіс, шығарма нақты, анық орындалу керек. Үш дауысты хорда әуен бірінші сопрано, альт және тенор дауыстарында орындалады. Хор партияларының орындаушылық дауыстарын білу қажет. Аудару негізі – күрделі, шығармашылық. Үш дауысты хорда келесі дауыстар болуы мүмкін: С1 С и А, Т1 Т и Б, или С А1 А2, Т Б1 Б2.
Аудару үшін ұсынылған шығармалар:

1. 
   Р.Шуман «Вечерняя звезда»
   
2. 
   Е Рахмадиев «Хорал»
   
3. 
   «Япырай» өндеген Ж Джексембекова.
   

№6 Тақырып Екі дауысты хордан екі дауысты

Сопранолар – тенор, альттар – бас дауыстарын қайталауы мүмкін. Тональнісі сақталады.

1.П.Чайковский «Осень»

2.Е. Крылатов «Прекрасное далеко»

3.Ф.Шуберт «Аве Мария»

Үш дауысты хордан үш дауысты аралас хорға аудару екі түрлі көбейю арқылы.

Дауыстардың екі есе ұлғаюы хордың әрбір дауысы октава ұлғаяды. Бірінші дауыс– С1 и Т1 алмасады, екінші дауыс - С2 и Т2, үшінші- А и Б.

Сонымен қатар хор шығармасында октавалардың басқаша ұлғаюы кездеседі, мысалы дивизи альт және бас дауыстарына алмасқанда.

Үш дауысты аралас хор үш есе ұлғаюымен дауыстардың тығыс орналасуымен жоғары және орта регистрде жақсы естіледі.
Аудару үшін ұсынылған шығармалар:

1.Б. Байқадамов «Би күйі»

2.Ш.Қалдаяқов «Арыс жағасында»

3.Ақан Сері «Сұрша қыз» өндеген Д. Ботбаев

№8 Тақырып Хор партитурасы аударуының

структура қорытындысы
Хор партитурасын оқудағы дәстүрлі бөлімдер /негізі/

1.Жалпы қорытынды:

а) композитор, өмірі жайлы, шығармашылық мінездемесі, негізгі хор шығармалары;

б) тиісті шығарманың шығу тарихы, нақты атауы;

в) әдеби жазба, авторы жайлы шағын жазба, өмір сүру жылдары, жалпы шығармашылық мінездеме;

г) шығарманың көркемдік мазмұны, негізгі тақырып, идея, образ, сюжет;

2. Музыкалы-теориялық қорытынды:

а)шығарманың формасы (бір бөлімді-период, екі бөлімді, үш бөлімді, шумақты-вариациялық);

б)әуен тақырыбының мінездемесі, ладтық және екпінді негіздері, динамика және өзгерістер, хәуеннің сөзбен байланысы;

в)хор партитурасының мазмұны, гомофонды, полифониялық, аралас.

1. 
   Г.Жұбанова «Жалғыз емен»
   
2. 
   Б.Сметана «Моя звезда»
   
3. 
   Е.Бруссиловский «Қорлан»
   

№9 Тақырып Вокалды хор қортындысының құрылуы

Хор дауыстарын жаттағанда пайда болатын вокалды хор қиыншылықтарына тоқталсақ, олар интонация, қозғалыс, дикция, екпін, және ансамбльден туады. Хор шығармасына қорытынды жасар аладында шығарманың ладына, дыбыстардың гармониялық құрылымына, әр түрлі екпіндегі гамманың қозғалыстарына, аккордардың тазалығына көңіл бөлу керек. Негізгі интонациялық қиыншылықтар: жоғары регистрдегі дауыстарды жылдам орындау, үлкен секундалардың қозғалысы, жарты тонды және хроматикалық дыбыстардың қозғалысы, кварто – квинта секірістері, ұлғайтылған және кішірейтілген октавалар мен аккордттар қозғалысы, органды пунктің орындалуы. Екпінді қиыншылықтарға: хордың аралас немесе ауыспалы өлшемде орындауы, тактағы өлшемнің ауысуы, пунктир екпіннің орындалуы, он алтылық затактер, триоль, синкопа, квинтоль, септольдардың орындалуы жатады. Әрине мұнда қиыншылықтар тумас үшін жақсы дұрыс дем алу әр орындаушының жұмысы. Оған арнайы вокалды дем жаттығулар көмектеседі.

2. Абай «Сегіз аяқ» өндеге К. Кожамьяров

3 Е. Хасангалиев «Атамекен»

№10 Тақырып Төрт дауысты әйелдер хорынан

Негізгі нота жазбасында ыңғайсыз жақтары болмаса, өндеу кезінде дауыстар арасында әдістемелік аударымдар жасап керек емес.

2. Ақан Сері «Балқадиша» өндеге. С. Мухамеджанова

3.П.Чайковский «Пойду ль я, выйду ль я». «Чародейка» операсынан хор

№11 Тақырып Төрт дауысты ерлер хорынан

Т1 париясы С, Т-Т1, Б2-Б ауысады. Әйелдер дауыстары октаваға төмен, ал ерлер дауыстары октаваға жоғары ауысады.

Сонымен қатар партитура мінезі мен стилі сақталады.
Аудару үшін ұсынылған шығармалар:
1. «Ничто в полюшке не колышется» өндеген Л.Шохин

2.Абай «Көзімнің қарасы» өндеген Х.Мусина

3. Ө.Байділдаев «Туған ел»

№12 Тақырып Гармониялық складтағы төрт дауысты аралас хордан төрт дауысты хорға аудару

Октавалардың ұлғаюындағы дивизиді алып тастау үшін тенор және сопрано араларындағы октаваны екі есе ұлғайту керек. (С1- С2 и Т1 – Т2) Егер А ұлғайса, Б1 алынып тастайды.

Жоғары дауыс өзгермеу керек. Бас партиясын да өзгертпеген жөн.

Аудару үшін ұсынылған шығармалар:

2. Ғ.Жұбанова «Буря»

3 «Қараторғай» өндеген В.Мамизерова
№13 Тақырып Сүйемелдеуімен бір дауысты вокалды шығармалардан төрт дауысты балалар хорына аудару
Сүйемелдеуімен бір дауысты вокалды шығармалардан төрт дауысты балалар хорына аудару үшін ең бастысы роман, ән, немесе шығарма болсын оны дұрыс таңдау білу. Мұнда негізгі әуен, форма, гармония, темп, әдеби сөздері өзгермейді,

Аударым бір немесе екі жолды партитураға жазылады және ерлер, әйелдер мен балалар хорына пайдаланылады.

Мұның ерекшелігі диапозон, дұрыс дем алу, ансамбль, қозғалыс, т.б. қаситетерінде. Негізгі бағыттар: дауыстардағы аккордттардың ұлғайюы немесе ауысуы, унисон. Тембрі суреттері төмен, жоғары, жай мұның бәрі өзіндің көркем сурет береді.
Аудару үшін ұсынылған шығармалар:
1. Ақан Сері «Дайдидау» өндеген А. Меттуса

2. А. Жұбанов «Ақ көгершін»

3. Каччини «Аве Мария»
№14 Тақырып Сүйемелдеудің негізгі түрлері
Әдеби сөйлемнің ой-образды мазмұны. Егер әдеби сөздің мазмұны бір адамнын атынан айтылса (мысалы, П.Чайковского «Я тебе ничего не скажу», «Растворил я окно» романстары), онда оны хор орындаған жөн болмайды. Ол үшін шығарма таңдар алдында шығарманың сөзіне, темпіне, әуеніне көңіл бөлу керек.

Әрине композитор немесе автордың ойын ауыстырып, немесе мүлде өзгертуге болмайды. әрбір сөйлем ол өзіндік үлкен жұмыс.

2. Абай «Сегіз аяқ» өндеген К. Кожамьярова

3 Е. Хасангалиев «Атамекен»

Тәжірибелі пәндердің мазмұны
№п/п	Тақырып атаулары	Мазмұны	Бақылау түрлері
1	Төрт дауысты хордан екі дауысты балалар хорына аудару	Динамика, диапозон ерекшеліктерін ескере отырып, төрт дауысты хордан екі дауысты балалар хорына аудару	Үй жұмысы
2	Төрт дауысты аралас хордан екі дауысты балалар хорына аудару	Екі дауыс үшін керекті интервал таңдау аккордтың мелодиялық тұрғысына байоанысты. Екінші дауыстың қозғалысы бірінші дауыспен гармониялық түрде болады	Тәжірибелі жұмыс
3	Төрт дауысты аралас хордан толық емес үш дауысты хорға аудару	Толық емес араласта: сопрано және альт дауыстары кең орналасады, альт және ер дауыстары тығыз орналасады.	Үй жұмысы
4	Төрт дауысты аралас хордан үш дауысты хорға аудару	Аудару түрі – күрделі, шығармашылық. Үш дауыста келесі дыбыстар орындалуы мүмкін:С1 С2 А, Т1 Т2 Б, немесе С А1 А2 ,Т Б1 Б2.	Бақылау жұмысы
5	Екі дауысты хордан екі дауысты аралас хорға аудару	Дауысьттардың екі есе ұлғаюы. Бірінші дауыс сопрано, тенор, ерлер дауыстарында, екінші дауыс альт және бастарда. Тональность сақталады.	Үй жұмысы
6	Хор партитурасы аударуының структура қорытындысы	Хор партитурасын оқудағы дәстүрлі бөлімдер: 1 жалпы қорытынды; 2 музыкалы – теориялық қорытынды;	Тәжірибелі жұмыс
7	Төрт дауысты әйелдер хорынан төрт дауысты аралас хорына аудару .	Әйелдер хорының фактурасы кіші терция және таза квинта транспонировкасы арқылы сақталадыС1 С, С2 – А, А1-Т,А2-Б ауысады.	Тәжірибелі жұмыс
8	Гармониялық складтағы төрт дауысты аралас хордан төрт дауысты хорға аудару	Аккордтың кең дыбысы өзгермейді. Аралас хордың кең ауқымы тығызға ауысады.	Бақылау жұмысы
9	Сүйемелдеуімен бір дауысты вокалды шығармалардан төрт дауысты балалар хорына аудару	Негізгі мақсат – шығарманы дұрыс таңдау. А cappella орындағанда сүйемелдеу болса, вокалды шығармаларды орындау жеңілге түседі.	Тәжірибелі жұмыс
10	Сүйемелдеудің негізгі түрлері	Әдеби сөйлемнің ой-образды мазмұны. Әрине композитор немесе автордың ойын ауыстырып, немесе мүлде өзгертуге болмайды. әрбір сөйлем ол өзіндік үлкен жұмыс.	Тәжірибелі жұмыс

Аудару үшін ұсынылған шығармалар

1. 
   Абай «Көзімнің қарасы» өндеген Х. Мусина
   
2. 
   Ақан Сері «Караторғай» өндегенВ. Мамизеров
   
3. 
   М. Анцев «Ива переел» өндеген Е. Красотина
   
4. 
   И.Бах «Сердце молчи»
   
5. 
   Ақан Сері «Бурылтай» өндеген Д. Мацуцин.
   
6. 
   М. Речкунов «Острою секирой»
   
7. 
   Абай «Қараңғы түнде тау қалғып» өндеген Т.Нұрымбетова.
   
8. 
   «Щедрик» укр. Халық әні өндеген М.Леонтович
   
9. 
   Е.Брусиловский «Шолпан»
   
10. 
    Р.Шуман «Вечерняя звезда»
    
11. 
    Е Рахмадиев «Хорал»
    
12. 
    «Япырай» өндеген Ж Джексембекова
    
13. 
    П.Чайковский «Осень»
    
14. 
    Е. Крылатов «Прекрасное далеко»
    
15. 
    Ф.Шуберт «Аве Мария»
    
16. 
    Т Попатенко «Облака»
    
17. 
    Ақан Сері «Балкадиша» өндеген С. Мухамеджанов
    
18. 
    П.Чайковский «Пойду ль я, выйду ль я». «Чародейка» операсынан хор
    
19. 
    «Ничто в полюшке не колышется» өндеген Л.Шохина
    
20. 
    Абай «Көзімнің қарасы» өндегенХ.Мусина
    
21. 
    Ө.Байділдаев «Туған ел»
    
22. 
    Лятошинский «Осень»
    
23. 
    Ғ. Жұбанова «Буря»
    
24. 
    «Караторғай» өндеген В.Мамизеров
    
25. 
    «Дайдидау» өндеген А. Меттуса
    
26. 
    А. Жұбанов «Ақ көгершін»
    
27. 
    Каччини «Аве Мария»
    
28. 
    М. Ипполитов-«Иванов Сосна».
    
29. 
    Абай «Сегіз аяқ» өндеген К. Кожамьярова
    
30. 
    Е. Хасангалиев «Атамекен»
    

1. 
   Лицвенко И. Практическое руководство по хоровой аранжировке. М., Музыка. 1965ж.
   
2. 
   Ивакин М. Хоровая аранжировка. Учебное пособие. М., Музыка. 1980 ж
   
3. 
   Ленский А. Искусство хоровой аранжировки. М., Музыка 1980ж.
   
4. 
   Краснощеков В. Вопросы хороведения. М., 1969ж.
   
5. 
   Медынь Я. Методика преподавания дирижерско-хоровых дисциплин, раздел: Аранжирование хоровых произведений (стр.72-100) Учебное пособие. М., Музыка1978г.
   
6. 
   Березин А. Переложение музыкальных произведений для детского хора. М., Просвещение 1965г.
   
7. 
   Ромоновский Н .Хоровой словарь. Ленинград., 1980г.
   

8. Кабалевский Д.Б. Хрестоматия для 1-7 классов. Просвещение., М., 1978г.