Қоғамның дебиторлық берешегін талдау

Дебиторлық берешекті талдау қарыздарды басқару әдісінің бірі ретінде төлем қабілеттілік пен ұйымның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді. Бұл көрсеткіштер баланс өтімділігі көрсеткіштерімен тығыз байланысты.

Барлығымызға белгілі ақша қаражаттар сомалары ұйымның төлем қабілеттілік деңгейін көрсете алмайды және ол өтімділікті де бағаламайды; өйткені қай ұйымның болмасын қаржылық жағдайы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жетістіктерін комплексті бағалайды.

Қоғамның өз уақытысымен және толық қысқа мерзімдік міндеттемелерін өтеу мүмкіншілігін қарастырайық. Олардың критерилерінің өтімділікпен төлеу қабілеттілігі жатады. Өтімділік көрсеткіші қоғам құралдарының оның қысқа мерзімді міндеттемелерінен асып тұруымен сиппатталады. Баланс өтімділігі төлем қабілеттілікпен тура байланысқан, яғни өз уақытымен және толықтай міндеттемелеріне жауап беру. Төлем қабілеттілігінің жалпы бағасы ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерге қатынасымен анықталады. Акционерлік қоғам «Қазқұрылыссервис» 2005 жылы 1,5 (36894/24532) және 2006 жылы (3159250/5295) тең болды.

Өткен жылы ағымдағы міндеттемелердің орны жабылған, бірақ ақша қаражатының жетіспеушілігі дебиторлық берешектің үлкен мөлшерімен байланысты болып отыр. Есепті кезеңге келер болсақ, төлем қабілеттілік бар, бірақ ресурстарды қолдану тиімді емес. Тез өтімділік тауарлы материалдық құндылықтарды есептемегенде пайда болады. Талданылып отырған қоғамда өтімділік 2005 жылы 1,256 (36894-6081)/24532) және 2006 жылы 2,98 (159250-1290)/52950). Бұл көрсеткіш 1-ден кем болмауы керек.

Сонда Қазқұрылыссервис көрсеткіштері нормаға сай болып табылады. Төлемқабілеттілігінің ең қатаң көрсеткіштері ақша қаражат сомаларының ағымдағы міндетемелерге қатарына тең. Дипломдық жұмыс мысалында 2005 жылы ол көрсеткіштер 0,46 (11402/24532) және 2006 жылы 2,65 (140427/52950) тең.

Бұл көрсеткіш міндеттеменің қай бөлімі өте тез жабылатынын көрсеттеді ендеше есеп кезеңінде жағдай дерліктей жақсарды кейде дебитордың берешектің кредиторлық берешектен аспаса болды деген көзқарас кездеседі ал талдау жасағанда кредиторлық берешек айырмасына көңіл бөлу керек, бұл көзқарас қате өйткені ұйым кредиторлық берешекті өз қарыздарын алғанына қарамастан өтеуі керек.

Сондықтан дебиторлық берешекпен кредитолрық берешекті талдау барысында оларды бөлек қарастыру керек, мысалы дебиторлық берешек ол айналымнан уақытша алынып тасталған құрал, ал кредиторлық берешек уақытша айналымға – қосылған қаражаттар.

Сырттан қарағанда дебиторлық берешек тек өнімнің немесе тауардың жөнелтілгені жайлы және ол сатып алушылармен төленбегені, немесе алдын ала не аванс ретінде төленіп қойған бірақ өнім немесе әлі келіп түспегені туралы көрсетеді.

Дебиторлық берешектің өсуі – айналымнан қаржы құралдың ағыны немесе алынуын сипаттайды, сол кезде қарыздың сомасының төмендеуі – көп кезде жақсы жағдай тудырмайды, өйткені қаржы қаражаттар есеп айырысу мақсатында емес, пайдаланусыз қоймада жатып қалған дайын өнімдерге кеткеніні көрсетеді. Сондықтан дебиторлық берешек сомасы көңіл бөлу мен талдаудың объектісі болуы керек.

Есеп кезеңінде дебиторлық берешек айтарлықтай төмендеді. Егер оның көлемі жыл басында 18838 мың тенге құраса, жыл аяғында ол 14797 м.т құрайды, немесе 21,4 пайыз төмендейді ең дұрысы дебиторлық берешек неге сонша төмендегенін зерттеу болып табылады ол үшін бұл бапты ашып көрсету керек, қарызды жабу жетістігін оның құрамындағы күмәді қарыздарды көрсету, егер олар бар болса Жұйеде берілгендер бойынша дебиторлық берешек азайуы сатып алуылармен тапсырыс берушілермен және т.б дебиторлық берешектің азаюымен байланысты сол себепті сатып алушымен тапсырыс берушімен қарызы 3959 м.т төмендеп кетті. Ол 8 қарыз компанияның 6 өз дебиторлық берешекін жабуымен тұсіндіріледі. Қалған дебиторлық берешек АГС-«бояу» мен және «паркер дрилинг» үйымымен байланысты. Дебиторлық берешек төмендеуінің тағы бір салдарына қолма-қол ақша қаражатының өсуі жатады (өткен южылмен салыстырғанда 129025 м.т өсті ).

Сонымен дебиторлық берешек талдауына көп көңіл бөлу керек, үйткені оның бөлігі ұйымның ағымдағы активтерінің жалпы құнының ең қажетті, компанияның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіш болып табылады. Дебиторлық берешектің құрамы мен құрлымымен жалпы танысудан кейін оның нақты құнына баға беру қажеттілігі туады. Ол барлық дебиторлық берешектің өтелу мүмкіншілігінің жоқтылығымен тұсіндіріледі. Дебиторлық берешектің қайтарылымдылығы алдаға тәжірибемен ағымдағы шарт негізінде анықталады.

Бухгалтерлік тәуекл алдыңғы тәжірибе келесі залалдардың өлшемінің болуынан туады, және ағымдағы шоттар толығымен қарастырылмауы мүмкін. Есесіне залалдар үлкен болуы орын алады. Ал АҚ «Қазқұрлыссервисіте» дебиторлы берешекті қайтаруда үлкен жағымсыздықтар болмады.

Көрсеткіштерді қолдану арқылы дебитерлік берешек талдауын ары қарай жалғастырамыз.
5 кесте- Дебиторлық берешекті талдау

Көрсеткіштер	2005	2005	Ауытқу(+,-
Өнімді өткізуден түскен табыс (мың тенге )	655966	1219518	563552
Дебиторлық берешектің орташа жылдық құны	19510,5	16817,5	2693
Дебиторлық берешектің айналымдылығы	33,6	72,5	38,9
Дебиторлық берешетің өтелу мерзімі	10,7	4,96	5,74
Дебиторлық берешек бағамының түсуі	17671,7	13985,8	3685,9
Дебиторлық берешктің өз уақытысында қайтарылмауының арқасында құралдарды жоғалту	1166,3	811,2	355,1

Тұтынушыға несиенің ұзақтығы көбінесе несие айналымдылығы көрсеткішіне тәуелді болады. Бұл корсеткіш талдауға үлкен жағымсыз мәселелер тудырады. Дебиторлық берешектің өнімді өткізуден тұскен табысының дебиторлық берешектің орташа көлеміне қатынасына тең. Ол дебиторлық берешектің сапасын және көлемін бағалау үшін қолданылады.

АҚ «Қазқұрылыссервисте» ол 33,6 дан 72,5 ке дейін көтерілді, ол коммерциялық несиенің төмендегенін көрсетеді. Яғни несиеге тауар сатудың төмендеуімен түсіндіріледі.

Дебиторлық берешек айналымының көрсеткіштерінің өзгеруі әр қашан түтынушы несиесін басқару саясаты жайлы айтпайды. Өнім ассортиментіне әсер ететін факторлаға сату көлемінің өзгеруі және олардың уақыт аралығындағы орналасуы жатады. Ал уақыт аралығындағы сату мөлшеріне келер болсақ, айналым көлемі жалпы деңгейде көптеген кезеңдердің қарсаңында өзгеріз қала алады ал бөлу әр қашан өзгеріп отырады. Яғни дебиторлық берешек айналымының көрсеткішін тұтынушыға несие беру мерзімінің тұрақты болуына қарамастан өзгермелі болуы айтылады. Бірақ несие үзақтылығының тиімдірек көрінісі күн бойынша төлем саналады. Ол дебиторлық берешек сомасының әр күндік айналымының орташа мүлшеріне қатынасына есептеледі.Ол көрсеткіш клиентердің берілген шоттар бойынша төлем уақытын сипаттайды. Біздің жадайымызда 2006 жыл бұл көрсеткіш 10,7 ден 4,96 ға дейін түсіп кетті, және бұл көрсеткіштің азаюы тиімді болып бағаланады.Дебиторлық берешекті мерзімімен қайтармағандықтан қаржылық жоғалтулардың азаюы дебиторлық берешек мөлшерінің және инфляцияның төмендеу салдарынан болады.Ағымдағы активтердегі дебиторлық берешек болігі айналымнан алынған қаражаттың әсерін бақылауға мүмкіндік береді.Құралдарды айналымнан шығару коефиценті: дебиторлық берешектің орташа мөлшері / ТМҚ + ақша қаражаттар + дебиторлық берешек сомасы + ағымдағы активтер формуласы арқылы табылады.

АҚ «ҚАЗҚҰРЛЫССЕРВИС» 2005 жылы 0,537 және 2006 жылы 0,107 тең болды. Ликвитті емес, қиын талданатын ТМҚ үлкен дебиторлық берешек әсіресе оның күмәнді бөліктері айналым құралдарының бәсең деуіне әкеледі. Сондықтан ағымдағы активтердің өсуіне қарамастан ұйымның қаржылық жағдайындағы өзгеру салдарын бағалау қажет және басты көңілді дебиторлық берешекті талдауға бөлу керек, үйткені оның бөлігі ең негізгі көрсеткіш болып саналады, және үйымның қаржылық тұрақтылығы мен тиімділігін сипаттайды. Ұйымның қаржылық жағдайына дебиторлық берешектің болуы әсер етпейді, ал оның формасы, қозғалысы, мөлшері яғни бұл берешектің пайда болу мақсаты әсер етеді. Дебиторлық берешектің пайда болуы қолма қол ақшасыз есеп айырысудағы шаруашылық қызметіндегі кридиторлық берешек сияқты обьективті процесс болып табылады. Дебиторлық берешек әр кезде есеп айырысу ережесін бұзғанда пайда болмайды және ол әрқашан қаржылық жағдайды бұзбайды сондықтан оны толық сомасымен өзіндік айналымдағы капиталдан шеттелген деп қарауға боамайды, өйткені оның бөлігі банк несиелерінің обьектісі болып саналады және компанияның төлем қабілеттілігіне әсер етпейді.

Өткен жыл көптеген Қазақстандықтар үшін «Қазақстанда 2005-2007жж тұрғын үй құрылысын дамыту» мемлекеттік бағдарламасы барысында өтті. Соның салдарынан әлеуметтік қажеттілігін қамтамасыз еткен көптеген жанұялар өз орындарын тауып отыр.

Дебиторлық берешек- алынуға жеке және заңды тұлғалардың шаруашылық қарым қатынастарынан пайда болатын алынуға тиісті берешектері. Дебиторлық берешекті өз уақытысымен өндіріп алу ұйымның қаржылық жағдайындағы жетістікті қамтамасыз ететін негізгі шарттардың бірі болып табылады. Яғни дебиторлық берешек әр ұйымның қызметінің бірі ретінде өмір сүру мен тұрақты қызмет етуіне байланысты.

Бухгалтерия үшін әр түрлі жағдайға байланысты қарыздардың өтеуіне бақылау жасау мақсаты мен салықтық қателер мен есептегі операцияның сәйкессіздігін болдырмайтын бақылау ұйымдастыру керек .

АҚ « ҚАЗҚҰРЛЫССЕРВИС» есептің ұйымдастырылуын дебиторлық борыштың аудиті және дибиторлық борыш бойынша жүргізілген талдауларын зерттеп, соңғы жылғы қортындыларына қарағанда ұйымдағы есеп жүйесі мен дебиторлық борышты бақылау. Қазақстандық және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкестігін көруге болады.

Сатып алушылар мен тасырыс берушілер мен есеп айырысуда ауытқулардың болмауын да көруге болады. Бірақ, дебиторлық борышты дұрыс ұйымдастыру - өте қиын мәселе, сондықтан тәжиребиеде дебиторлармен есеп айырысу тәжирибесінде көптеген қателіктер кездеседі.Негізгі қателіктеріне келер болсақ:

• 
  Жабдықтаушылармен және сатып алушылармен ддебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысуға тұгендеу жұргізу тәжиребиесінің жоқтығы; Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер баптарын салыстыру арқылы есептен шығару
  
• 
  Дебиторлық борыштың сұранымы болмаған басқа жабдықтаушы қарызының сомасының орнын жабу
  
• 
  Талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борышты қайтаруда толығымен шара қолданбастан есептеп шығару
  
• 
  Ұйымдар арасындағы орнын жабу бойынша есеп айырусылардың тиісті құжаттарының больауы
  
• 
  Ұйымдар мен шаруашылық операциялар шоттары бойынша талдамалық есептің жүргізілуі:
  

Бухгалтерлік есеп шоттарында қаржы шаруашылық операцияларының қортындыларын дұрыс анықтай алмау мүмкіндігі заңды тұлғалардың қарым қатынастарын реттеуші ережелерге сәйкес келмеушілігін көрсетеді.

• 
  заңды тұлғалармен есеп айырусудың ең жағымды кезеңін талдау.
  
• 
  Сыбайластырының несие қаблеттілігі жайлы ақпараттарды жинау және талдау;
  
• 
  Қызметтік сыбайласиармен есеп айырысуда алдын ала төлеу мүмкіншіліктерімен қамтамасыз ететін келісім шартқа отыру;
  
• 
  Пайданы максимизациялаумақсатымен келісім шарттың шекті сомасын анықтау;
  
• 
  Дебиторлық берешектің өтелуін сұрау;
  
• 
  Есеп айырысу мен міндеттерді түгендеу;
  
• 
  Дебиторлық берешекті басқаруда ішкі бақылауды ұйымдастыру;
  

• 
  Еш нәрсеге негізделмеген таңдаулы тексеру. Ол аудиторлар дебиторлық топтастыруда қиыншылық көргенде және таңдау мүмкіншілігі болмағанда жүзеге асырылады.
  
• 
  Дебиторларды тексеруші және бақылаушы мекеме арқылы бекіту.
  
• 
  Күмәнді шоттарды қамтамасыз ету бойынша статистикалық тенденцияларды талдау.
  
• 
  Бекітілген баланстағы кішкене жетіспеушілікке тым көп уақыт бөлу.
  
• 
  Клиентті пайдалану мүмкіндігінің болмауы.
  
• 
  Жауапты алған сайын оны өңдеп отыру. Жауаптар өз объектілеріне қатысты топтастырылуы керек.
  
• 
  Мүмкін болатын түсімнің уақытынан бұрын талдануы.
  

• 
  күмәнді қарыздарды толығымен анықтамаушылық. Өтеу мерзімінң өтіп кетуінің негізделген себептерін дұрыс ашпаушылық көп кездеседі.
  
• 
  Теріс бекітілімін заңдылыққа сәйкес емес қолдану.
  
• 
  Тексеруді болдырмау өтініштеріне көңіт аудармағандық.