НҰрлыгенова з. Н

НҰРЛЫГЕНОВА З.Н.

Қарағанды 2015

Белгілі болғандай, 1465 жылы Керей мен Жәнібек сұлтандар бірінші қазақ мемлекетін – Шу мен Талас өзендерінің арасына Қазақ хандығының негізін салды. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Қазақ хандығын құрған заманнан бастап қазіргі кезеңге дейінгі дамуындағы тарихи оқиғалар зор әлеуметтік және мәдени құндылық болып табылады. Біздің мемлекетіміздің тарихы қазақ даласының көрнекті тұлғаларының өмірі мен қызметіне арналған тараулар жинағынан тұрады. Керей, Жәнібек, Қасым хан, Хақназар хан, Есім хан, Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов… Олардың бәрі әр қилы тарихи кезеңдерде жаңа заманғы Қазақстанның қалыптасуына қомақты үлес қосты. Олар ғасырлар бойы созылған және аумағын кеңейтуден, билік институтын дамытудан, мәдени-тілдік дәстүрлерін қалыптастырудан тұратын бір тізбектің – қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу процесінің байланыстырушы буындары болды.

Қазіргі Қазақстанның құндылығын мойындау және тәуелсіздігін құрметтеуді үйрену үшін оның тарихының бір парағын зерттеу өте маңызды. Осындай жолмен ғана жас буын біздің еліміз – бұл ата-бабаларымыздың туған даламыз үшін басқыншыларымен қан төгіс шайқастар жүргізуінің және барлық халықтың жарқын болашағына деген өзінің сенімін сақтау нәтижесі екенін түсіне алады [2]. Осыған байланысты 2014 жылғы 31 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің «2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдық Мерейтойына дайындығы және оны өткізу туралы» қаулысы Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Қ.Мәсімовтың қолы қойылып, қабылданды.

Қазақ хандығының құрылуы XIV–XV ғғ. Қазақстан аумағында болған ішкі әлеуметтік-экономикалық және этносаяси процестердің заңды нәтижесі болып табылды. Көшпенді және отырықшы халықтың экономикалық, мәдени, қоғамдық-саяси байланыстарын нығайту қазақ рулары мен тайпаларының этникалық бірігуіне, халық болып қалыптасуының аяқталуына ықпал етті. Осы жағдайлар жеке қазақ мемлекеттілігін қалыптастырудың шынайы себептері мен шарттары болды.

Қазақ хандығы XVI ғасырдың бірінші ширегінде, әсіресе Қасым хан тұсында өркендеу шегіне жетті, ол 1511-1518 (1523) жж. биледі. Ол нақты Бұрындық кезінде билеген. Ұлы даланың нағыз перзенті ретінде, дәстүрлерді құрметтеген Жәнібектің ұлы – Қасым үлкенге бағынып, Бұрындыққа бас иеді. Ол туралы белгілі сұлтандардың және даңқты бахадүрлердің бірі және Бұрындық ханның атты әскерінің қол басшысы ретінде айтты. XVI ғ. басына қарай Қасым сұлтанның билігі нығайды, Қасым нақты билік пен бастама өзінің қолында екенін көре тұра, көреген саясаткер ретінде қырағы, төзімділікпен күте білетін адам болды.

1510 ж. Мұхаммед Шайбани Қасым әскерінен Сығанақ түбінде жеңіліске ұшырады. Өзбектердің талқандалған және бытыраған қалдықтары Самаркандқа қашты. Осы жылдың соңында Мұхаммед Шайбани Иран шахымен шайқаста қаза табады. Хандықтың екі ықпалды адамының бәсекелестігі қайратты сұлтанның жеңісімен және өзінің беделін жоғалтқан ханды қудалаумен аяқталды. 1511 жылдың күзінен кеш қалмай Бұрындық хан маңындағылардың тобымен Мауреннахрға кетті. Хандықтағы жоғары билік Жәнібек ұрпақтарына ауысты, олардың ішінде біріншісі Қасым болды.

Халық аузындағы аңызда, Қасым «Қасымханның қасқа жолы» атты бірінші заңдар жинағын жасады делінген, бұл метафоралық мәнде – тура, басты жолы дегенді білдіреді [5, 48-б.]. Ол қазақтарды біртұтас хандыққа біріктіре және оны нығайта алды. «Тарих-и Рашиди»-де: «Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшықты өзінің билігіне қаратты, Жошы ханнан кейін бұлай ешкім істей алмаған. Мысалы, оның әскерінің саны мың мың (миллион) адам болған. Ақырында 924 (1518) жылдан кейін ол мәңгілікке кетті» деп атап өтіледі [3, 324-б.]. Қасым хан қазақ аумағының ұланбайтақ даласына өзінің билігін бекітті, Жетісуда билігін нығайтты, батыста оның билігімен Ноғай Ордасының руы мен тайпасынан жиналған топ көшіп-қонды. Хандық шекаралары батыста Жайық өзені бойымен, оңтүстікте Сырдарияға дейін, Сайрам уәлаятымен қоса, солтүстігінде және солтүстік шығысында иелігі Ұлытау мен Балқаш көлінен әрі созылды. Алғаш рет моңғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында бір мемлекетте барлық дерлік рулар мен тайпалар,оның ішінде Жетісу бірікті.

Атақты қазақ ханы Есімнің немересі, Жәңгір ханның ұлы және мұрагері Тәуке 35 жылға жуық Қазақ хандығының басында болды, ал оның билеген дәуірі қазақ халқы тарихының «алтын ғасыры» ретінде өңірдегі көшпенді халықтың тарихи жадында мәңгілік сақталып қалады. Грек авторлары спарталық қоғам мен мемлекеттік құрылыс (герусия, апелла, спартиаттар арасында жерді бөлу және т.б.) институттарын құруды тиесілі ететін аты аңызға айналған спарталық заң шығарушы Ликург (б.д.д. IX–VIII ғғ.) сияқты, - А.И. Левшин Тәукені «Қазақ ордаларының Ликургі» деп атайды. «При имени сем сердце всякого киргиз-казаха, несколько возвыщающегося духом над толпами буйных соотечественников своих, наполняется благоговением и признательностью, – деп атап өтеді А.И. Левшин, –это Ликург, это дракон орд казачьих. Он успокоил их после гибельных междоусобиц, он остановил кровопролития, продолжавшиеся несколько лет от распрей одних племен с другими, он убедил всех умом и справедливостью повиноваться себе… и дал всем вообще законы, по которым судил их» [6, 163-б.].

Әз-Тәукенің жеке мөріне сәйкес оның толық аты-жөні Тәуекел-Мұхаммад батыр-хан. «Жеті Жарғыны» құрастырудың екі нұсқасы бар. Біріншісі бойынша, Тәуке билерді- үш жүз өкілдерін (ұлы жүзден – Төле биді, орта жүзден Қаздауысты Қазыбек биді, кіші жүзден –Әйтеке биді) жинап, олармен қазақтар арасында орын алған төрт дау-дамайды талқылап, кейбір заң ережелерін құрастырады. Екінші нұсқаның мағынасы, Тәукенің Күлтөбе шатқалында жеті бидің басын қосып, осы билер Қасым мен Есім ханның ескі дәстүрлерін жаңа «Жеті жарғы» дәстүріне біріктіруінен тұрады [7, 315-б.].

Ғылыми әдебиетте бұл заңды құжат «Тәуке хан жинағы» немесе «Тәуке хан заңдары» деп аталады. «Жеті Жарғыны» құрастырудың негізгі мақсаты әлсіреген қоғамдық ережелерді заңды түрде реттеуге ұмтылу, барлық ішкі ресурстарды сырттан төнген қауіптерден – жоңғарларға тойтарыс беруге шоғырландыру. Ішкі саяси жағдайды тұрақтандыру, сондай-ақ бай-манаптардың экономикалық қызығушылықтарын лоббилендіру қажеттілігі жазылған. Тәуке хан ішкі саясатта қазақ қоғамының өміріндегі саяси және ірі қоғамдық мәселелерді шешуге әрекет жасады. Ол хандық биліктің беделін көтеру, халық ішіндегі жікшілдікті жеңу, оларды біріктіру үшін біршама шаралар жасады. Мемлекеттік билікті нығайту үшін соттағы мемлекеттің рөлін күшейту қажет.

Санкт-Петербург шығыстану институтының ірі ғалымдары С.Г.Кляшторный және Т.И.Сұлтановтың пікірінше: «Тәуке ханның «Жинағын» талдауда мынадай жағдайлар қиындық келтіреді. Біріншіден, ол бізге тұтастай белгілі емес, тек шашыраңқы жазба-қайталаулардан белгілі. Екіншіден, бізге жеткен мәтіндер тілдік транспозицияның нәтижелерін көрсетеді: «Жеті Жарғының» қазіргі белгілі нұсқасы заңдар жинағы авторларының тілінде емес, орыс тілінде жазылған. Мұның жағымсыз жақтары бар: дереккөздің әлеуметтік, құқықтық және басқа терминологиясы XVII ғ. қазақ қоғамында кездескен нақты түсініктерді қамтып көрсетпейді [7, с. 317].

«Жеті Жарғыны» құрастыру уақыты шамамен XVII ғасырдың 70-жылдарына қатысты болуы мүмкін. Бұл Қазақ хандығы тарихындағы қиын кезең болатын. Саяси құрылымның өзгеруі қазақ қоғамын ұйымдастырудың құқықтық базасын қайта өңдеуге уақыт күттірмейтін қажеттілікті туындатты.

Бұл жұмыс XVII ғасыр бойы жүргізіліп, Тәуке хан басқарған кезде ғана «Жеті Жарғы» заңдар жинағы болып бекітілген. Сондай-ақ Тәуке хан «Қасым ханның қасқа жолын» және «Есім ханның ескі жолын» жетілдіре отырып, өзінің «Жеті жарғы» заңдар жинағын шығарғанын айта кеткен жөн. Жинақ сол уақыттағы талаптан туған. Себебі XVII ғасырда Қазақ хандығына жан-жақтан қауіп төніп, мемлекет ішіндегі бірлік әлсірей бастады. Тәуке хан хандықты нығайтуға бар күшін салды. Ол үшін билікті нығайтып, бірлікті қамтамасыз ететін жаңа заңдар жүйесі қажет болды.

Тәуке хан әуелгі хандар кезінде қабылданған «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолына» сүйеніп, Қазақ хандығының ежелгі әдет-ғұрыптарын басшылыққа ала отырып, жаңа заңдар жүйесін жасады. Тәуке хан Күлтөбенің басына Төле би, Әйтеке би, Қазыбек биді жинап, «Тәуке ханның Жеті жарғысы» заңдар жинағын бекітті.

«Жеті жарғы» бұрынғы дала заңдарынан жеті жаңа тармақпен ерекшеленді: «Жеті жарғының» толық нұсқасы сақталмаған, бірақ оның үзінділерін К.Шүкірәлиевтың (1804 ж.), Я.Гавердовскийдің (1806 ж.), А.Левшиннің (1832 ж.) жазбаларынан оқуға болады. Бұл үзінділерден байқағанымыздай, Тәуке хан бұрынғы дала заңдарын жаңа жеті тармақпен толықтырып, «Жеті жарғы» заңдар жинағы деп атады.

Қабылданған өзгертулердің мақсаты – төре мен қожаларға арналған ерекше құқықтарды ұсына отырып, мемлекетті нығайту болып табылатындығы айқын көрініс берді. Зерттеліп отырған заңдар жинағында сайлауға қарумен келу міндеті көрініс берген. «Жеті жарғы» заңдар жинағына сай қазақ тайпалары мен ру басылары жылына бір рет жиналып отырған. Осындай жиналыстарда мемлекеттің ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты мәселелер дауыс беру арқылы шешімін тапқан. Жиналысқа қарумен келген азаматтар ғана дауыс беру құқығына ие болған. Сонымен қатар кімде қару болса, ол мемлекетке салық түрінде жылына бір рет өзінің мүлкінің жиырмадан бір бөлігін төлейді. Жиналысқа қатысқан әрбір тайпаның өз таңбасы болған. Бұндай таңбалар құрылтайда мемлекеттік рәміз дәрежесінде бекітілді.

Құн төрт түлік малмен төленді. Жазалаудың ең көп таралған түрі – құн төлеу. Қылмыскердің және өлген адамның әлеуметтік жағдайына байланысты құн мөлшері өзгеріп отырған. Мысалы, өлген ер адамның құны 1000 қой болса, әйел адамның құны 500 қой болған. Ал өлген адамның әлеуметтік жағдайы ақсүйек болса құн мөлшері жеті есе өскен, яғни сұлтан немесе қожа тұқымынан өлтірілгендерге жеті адамның құнын төлеген. «Сұлтан» немесе «қожаға» тіл тигізгені үшін 9 мал, қол жұмсағаны үшін 27 мал төленетін болды. Құлдың құны бүркіттің немесе тазы иттің құнымен теңескен. Дене мүшелеріне зақым келтірген қылмыскер де белгілі мөлшерде құн төлеген. Атап айтқанда, бас бармақ – 100 қой, шынашақ 20 қой болған. Ұрлық жасалған кезде ұрланған заттың құны иесіне «үш тоғыз» етіп қайтарылған. Мысалы, ұрланған 100 түйе 300 жылқыға немесе 1000 қойға теңелген. Бұл баптардан біз «Жеті жарғыға» сай қылмыс істеген әр әлеуметтік таптың құқықтары заңдастырылғанын көреміз.

Тәуке хан заңдар жинағының келесі бір фактісі ол ауыр қылмыс жасаған адамды өлім жазасына кесетін болған. «Жеті жарғыда» қылмысты іс-құқық нормаларына үлкен орын бөлінген. Қылмыс ретіне: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу, қорлау, ұрлық істеу және тағы басқалары жатқан. Кінәлілер жасаған қылмыс деңгейіне сай әртүрлі жазаға кесілген. Бұл жинақта «қанға қан» заңы сақталды. Өлім жазасының екі түрі болған: дарға асу және тас лақтыру әрекеттерін қолдану. Бүлікшілер мен сатқындар да өлім жазасына кесілетін болған.

1. Егер әйелі күйеуін өлтірсе және күйеуінің туыстары оны кешірмеген жағдайда.

2. Егер әйел некесіз туған баласын өлтірген жағдайда.

3. Жұбайлар арасындағы «көзге шөп салушылық» дәлелденген жағдайда.

4. Құдайға тіл тигізгені анықталған жағдайда.

Әкесіне қол көтерген адамды қара сиырға теріс қаратып отырғызып масқарлаған. Ата-анасына дауыс көтерген қыздың жазасын анасы анықтайтын болған.

«Жеті жарғы» ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданылды. Ал оның кейбір заңдары тіпті Қазан көтерілісіне дейін пайдаланылып келді. Жоғарыда атап өткеніміздей «Жеті жарғының» түпнұсқасы бүгінге дейін сақталмаған.

«Жаппас тайпасының старшинасы» Күбек Шүкірәлиев жазбаларының негізінде жазылған «Жеті жарғының» он бір үзіндісі 1820 жылы «Сібірлік жаршы» беттерінде жарияланған.

«Жеті жарғы» екінші редакциясының мәтіні А.Левшиннің зерттеулерінде келтіріледі. «Жеті жарғыны» құрастырғаннан кейінгі 100 жылдан соң бұл нұсқалар халық ауыз әдебиеті жанрында жарыққа шықты [8].

Тәуке хан уақытша ішкі өзара тартысты жеңіп, жүздердің тыныштығын қалпына келтіре отырып, сыртқы жапқыншылықтан қазақ руларының қоныстарын қауіпсіз етті. Бірақта билік үшін күрес және сұлтандардың жікшілдігі тез арада тұтастықты бұзды, осы жағдай көршілер пайдасын шешілді. Ш.Ш. Уәлиханов былай деп жазды: «XVIII ғасырдың алғашқы онжылдығы қырғыз (қазақ) халқы өміріндегі қорқынышты кезең болды. Жоңғарлар, еділ қалмақтары, жайық қазақтары және башқұрлар барлығы жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандады, малдарын қуып әкетіп, қырғыздарды жанұяларымен құлдыққа алып кетті. Суық қыс, көк мұз және ашаршылық олардың ауыртпалығын арттырды. Тәуке хан соғысты екі бағытта жүргізді – сырдария маңындағы қалалар үшін аштарханидтермен және оңтүстік-шығыста жоңғарлармен. 1687 жылы жоңғарлар қазақтарға қарсы жаңа әскери жорығын бастап, Түркістанды қоршап алды, алайда, оны басып ала алмады. Келесі жылы қазақтар Тәуке ханның басшылығымен қарсы жауаб ретінде ойраттарға тойтарыс берді. Бірақта 1698 жылы Жоңғария билігіне Цеван-Рабданның келуімен басымдық толықтай жоңғарлап жаққа ауысты. Қалмақ-қазақ әскерлері бірінің артынан бірі жүрді. Олардың ішіндегі ең маңыздылары 1711–1712, 1714, 1717–1718, 1723, 1725 жылдары орын алды [7, 311 б.]

Қазақ хандығында өзара тартыс тоқтатылған жоқ. Ішкісаяси қарым-қатынастарды нығайту үшін осы заң ережелері қабылданды. Жинақ әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық нормаларынан тұрды, қоғамның экономикалық, мәдени, әлеуметтік өмірінің әржақты тараптарын қозғады.

Патриархатты жанұяда реттелген тәртіпте салық, дін туралы ережелер болды. Құжат «Жеті жарғы» деген атауға ие, себебі онда қоғам қызметінің жеті саласы қамтылған.

Жинақты дайындау барысында үш жүз өкілдерінің қатысуын ескере отырып, бұл заңды құжат барлық мемлекетте қызмет етті деген шешімге келуге болады. Қазақтың көрнекті ғалымы Е.Б.Бекмаханов: «қазақтардың кәдімгі құқықтарына жаңа элементтер енгізу арқылы, Тәуке соттық биліктің барлық толықтығын өз қолына алды. Алғашқы рет Тәукенің заңымен, соттық құқық орнатылған еді. Бұл орталықтандырылған мемлекетті нығайтуға мүдделі емес, араға іріткі салатын процесті қолдайтын би, сұлтандарға маңызды соққы болды» [4, 39б.].

Тәуке хан тайпалар мен рулардың арасындағы қарым-қатынасты ең бірінші болып ретке келтірді. Басты қағидат ретінде бәтуаластық ресми түрде жарияланды, ол латын тілінен аударғанда ынтымақтастық, келіссөз қатысушыларының даулы мәселелерде ортақ келісімге келуі дегенді білдірді. «Жеті Жарғы» ұзақ уақыт бойы қазақ қоғамындағы саяси-қоғамдық қарым-қатынасты құқығын реттеудің негізгі актісі болды. Тауке хан қазақтардың негізін қалаушы болып саналады, себебі дәл соның кезінді қазақ қоғамындағы заң жүйесі біржола ресімделді. Заң мен тәртіпке үстемдік орнатып, мемлекетті қауіпсіздендіріп, қазақтардың басын біріктірген Тәуке ханға адамзат және тұлға ретінде қазіргі күнде де халық арасында ерекше құрмет сақталған.

Мұндай позиция біздің республикаға да тән. Сонымен, еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстандық жол - 2050»: Бір-мақсат, бір-мүдде, бір-келешек» Жолдауында еліміздің дамуындағы басым бағыттарды белгілеп, сонымен қоса «Қазақстан - 2050» Стратегиясының мерзімінен бұрын орындалу бағдарламасын анықтады, осының бәрі қазақстандық қоғамның әлеуметтік-саяси өміріндегі жаһандық оқиға болды.

Соңғы Жолдаудың бір ерекшелігі сол, ел Президентінің «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы негізделген және тұжырымдалған, Қазақстанның мемлекеттік сәйкестілігін және оның халқының бірлігін бекітуге үндеу, сонымен бірге мемлекетті дамытудың шамданушылық, серпінді жобаларын жүзеге асыру үшін қазақстандықтарды жұмылдырудағы фактор болды.

Нұр Отан партиясының кезекті ХVI съезінде Елбасы Мемлекеттілікті нығайтудың келесі қадамы бес конституционалды реформаны қабылдауды ұсынды: «Біздің мемлекеттілігімізді нығайту үшін мен бес институционалды реформа ұсынамын. Маңызды міндет – мемлекет қызметкерлерінің коорпусын кәсіптік және автономды ету» - деді Н.Ә.Назарбаев[10].

Сонымен, қазақстанның мемлекеттілігін нығайту үшін керек:

1. Экономикалық бағдарламалардың тиімді жүзеге асуын және мемлекеттік қызметтерді сапалы ұсынуды қамтамасыз ететін заманауи, кәсіби және автономды мемлекеттік аппарат қалыптастыру.

2. Заңның үстемдігін қамтамасыз ету арқылы, меншік құқығына кепілдік беру, соттардың тәуелсіздігі арқылы экономиканың дамуына ықпал ететін меншік иесі құқығын сақталады, кәсіпкерлік үшін жағдай жасалып, келісім міндеттерін қорғауға кепілдік беріледі.

3. Экономиканы әртараптандыруға негізделген индустрияландыру және экономикалық өсу.

4. Бірыңғай болашақ ұлтын қалыптастыру.

5. Транспарентті және есепті мемлекет.

Бұл бес реформаның жиынтығы Қазақстандық мемлекеттілікті бекіту мен дамыған 30 елдің қатарына кіру үшін жағдай туғызады. Бұл «2050 стратегиясын» орындайтын жол. Бес институционалдық реформаның әрқайсысы - мемлекет үшін үлкен сын және қомақты жұмыс. Мұндай реформалардың табысты болуы тек қана өкімет пен халықтың берік ерік-жігерімен қамтамасыз етіледі. Әлемдік тәжірибеден көріп отырғанымыздай, күшті мемлекет, дамыған және либералды қоғам болу үшін мемлекет 40-50 жыл алға қарай тұрақты қозғалыс жасауы керек. Ұсынылған шаралар қоғамдағы қарым-қатынас жүйесін түбегейлі өзгертеді. Мен Президент жанынан оларды жүзеге асырумен айналысатын Модернизация жөніндегі Ұлттық комиссия құруды ұсынамын. Ол барлық реформа жиынтығының жүзеге асуын құрылымдастырады. Осылайшы, алдағы жылдары біздің негізгі міндетіміз – ол осы бес институционалды реформаны іске қосу және кезең-кезеңімен жүзеге асыру [10].

Бес институционалды реформа – ол Қазақстанның әрі қарайғы жасампаздығы мен гүлденуінің негізі, бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кірудегі тарихи борыш /миссия/ айналасындағы барлық қоғамдық күштердің бірігіп нығаюы. Бұл реформаларды жүзеге асыру үшін оларды кезеңмен орындау моделі әзірленді. «100 қадам» бағадраламасы – бұл «Мәңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясының басты құндылықтарын ашатын және де «2050 - Стратегиясының» орындалуына бағыттаушы.

Демек, Қазақстанның егеменді тәуелсіз дамуының қазіргі заманғы кезеңінде, жаңа мемлекеттің құрылысы жағдайларында қоғамның, оның өкілдерінің отандық тарихқа деген қызығушылығы бірнеше есеге артады. Әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы, жаңа қоғамның қалыптасу процесі облысындағы Тәуелсіз Қазақстанның көрініп тұрған жетістіктері елдің өткен тарихына негізделеді. Қазақстанның мемлекеттілігінің тарихын зерттеу /білу/ отандық тарихи ғылымның өзекті мәселелерінің бірі болса, дәл осындай халықаралық сарапшылар үшін де қоғамдық маңызы жоғары болып табылады. Бұның барлығы жаңа тәуелсіз Қазақстан Республикасы үшін маңызды сүйеніш бола отырып, тарихи сабақтастықты айғақтайды. Онда бұл біздің өз Мәңгілік Еліміздің бар екенінің көрсеткіші. Қазақ хандығының тарихын тыңнан оқу өсіп келе жатқан жасұрпаққа тарихты тым терең түсінуге, қазіргі замандағы тарихи сана-сезімінің қалыптасуына, қазақстандық мемлекеттілік пен патриотизмнің бекуіне мүмкіндік туғызады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Нурсултан Назарбаев: «Всем нам следует ценить нашу независимость. http://www.oksh.kz

2. Тропа государственности. http://550kazakhan.kz

3. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. – Алматы: Санат, 1999.

4. Даниярова А.Е. Роль и место ханов Касыма, Хакк-Назара, Есима и Тауке в укреплении Казахского ханства // Великие личности в потоке национальной истории. В помощь кураторам студенческих групп. Сборник 2 / Под ред. акад. НАН РК А.М. Газалиева. – Караганда: Изд-во КарГТУ, 2014.

5. Шакарим Кудайберды-улы. Родословная тюрков, казахов, киргизов. Династии ханов. – Алма-Ата: СП Дастан, 1990.

6. Левшин А.И. Описание киргиз- казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей / Под общ. Ред. Акад. М.К. Козыбаева. – Алматы: Санат,1996.

7. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алма-Ата: Рауан, 1992.

8. Абдимомынова Г. Семь фактов о «Жеті жарғы». http://550kazakhan.kz

9. Послание Главы государства Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.