Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Кіріспе Тақырыптың өзектілігі

Шанхай ынтымақтастық ұйымы тұрақты ұйым ретінде 2001 жылы 15 маусымда Шанхай қаласында Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан мемлекеттерінің өзара келісімімен құрылды. Оған мүше елдердің жер аумағы Еуразия кеңістігінің бестен үш бөлігін құрайды. Халқының саны- 1 миллиард 455 миллион адам. Яғни, жер шарын мекендеген адамзат қауымының тәрттен бір бөлігін қамтиды.

Ұйым құрамында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне мүше екі бірдей алып мемелекеттің, яғни Қытай мен Ресейдің болуы оның халықаралық деңгейде үлкен саяси беделге ие болуына және өңірдегі осы державалар мен АҚШ мүдделерін теңестіре ұстауға мүмкіндік беруде. Сыртқы қатынаста ШЫҰ қызметі ешбір елге қарсы бағытталмаған және ашық жағдайда жұмыс істеуге бағытталған.

Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізген алғашқы жылдардан бастап ұзақ мерзімді Ұлттық мүддені қамтамасыз етуге бағытталған көп қырлы сыртқы саясатты белсенді жүргізіп келеді. Бұл арада Қазақстанның ШЫҰ-ға қатысуы маңызды аспектілердің бірі болып табылады.

Тұтастай алғанда, Қазақстанның ШЫҰ-ға қатысуы Қытаймен және Ресеймен, сондай-ақ ұйымға мүше басқа да елдермен ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған сыртқы саяси бағытқа толық көлемінде жауап береді.

ШЫҰ өзін әлемдік қауымдастықта алдына қойылған міндетін сәтті жүзеге асырушы мығым да болашағы бар ұйым ретінде дәлелдеуде. Күрделі геосаяси кеңістікте салмағын арттырып, тиімді халықаралық байланыстар аясын кеңейтіп келеді. ШЫҰ беделінің өскендігі оның БҰҰ Бас Ассамблеясының қасындағы байқаушы мәртебесін алғандығынан, АСЕАН мен ТМД хатшылықтарымен әріптестік байланыстар орнатқандығынан танылады.

Екінші топқа - В.Абатуров, А.Корнееев, Г.Логвинов, А.Лукин., Т.Трофимов т.б ғылыми еңбектері Шанхай ынытымақтастық ұйымының құрылу проблемаларына және оның дүниежүзілік саяси процестерге әсері мен аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселеріне арналған.[2]

Үшінші топқа - жататын ғылыми еңбектер Шанхай ынытымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарын, олардың саяси-экономикалық, мәдени және қауіпсіздікті қамтамсыз ету процестерін кең ауқымда қарастырады. Мұнда И.П. Азовский, Н.А.Шербинин, В.В.Карлусов, А.С.Шейнгауз, М.Л. Титаренко, Д.Н.Шаринов Цюй Вэя еңбектерін атаумызға болады. [3]

Сонымен қатар С. Бабурин, М.Братерский, Л.Бакаев, М.Гусейнова, Д.Қадирбекұлы, А.Дугин, И.Ильин т.б. еңбектерінде Евразия кеңестігіндегі «ұлы державалар» қарым-қатынасын аша түседі.[4]

• 
  аумақта қауіпсіздікті тұрақтандыру мен дамыту проблемаларын жаңа тенденциялар және геосаяси өзгерістер контекстінде ашу;
  
• 
  ШЫҰ-ның пайда болуының саяси және әлеуметтік-экономикалық алғашқы шарттарын көрсету;
  
• 
  ШЫҰ-ғы Қазақстанның қызметі мен ролін және оның ұйымдағы мүше мемлекеттерімен өзара әсерін ашу;
  

- экономикалық ынтымақтастық пен өзара сауда ұйымының стандарттарына біртіндеп жақындату мәселерін талдау;

Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтық дербес тұлғасы ретінде өмір сүрген алғашқы күннен бастап, елдің басшылығы ұлы көрші Қытай Халық Республикасымен ұзақ мерзімді, тұрақты тату көршілік, достық және өзара ынтымақтастық қатынастарын қуаттап, өрістете беру ұлттық мүддемізге сай келетінін айқындады. Қазақстан президенті Н.Назарбаев былай деп атап көрсетті: "Меніңше, адамзаттың XXI ғасырдағы дамуы көбіне-көп Қытаймен байланысты болады. Көптеген елдер Қытаймен арақатынасты өз саясатының негізгі өзегі деп түсінеді. Ал Қазақстан үшін осынау болашағы зор, экономикасы қарышты қадаммен дамып келе жатқан мемлекетпен ойдағыдай қарым-қатынас орнату айрықша маңызға ие"/5 /.

1996 жылғы 26 сәуірде Шанхайда Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы арасында "Шекара аудаңындағы әскери саладағы сенімді нығайту туралы" келісімге қол қойылды. Бұл рәсімде Н.Ә.Назарбаев бес мемлекет басшылары жаңа ғана қол қойған шекара ауданындағы әскери саладағы сенімді нығайту жөніндегі келісімге қол қойылуы Азия-Тынық мұхит аймағындағы осындай әскери-саяси деңгейдегі және географиялық ауқымдағы алғашқы құжат болып табылатынын мәлімдеді /6/. Осындай бірегей келісімнің әрекет ету аясына орасан зор әскери әулетті өзара бақылау, ал кейіннен оны қысқарту көзделіп отыр. Осындай келісім Азия- Тынық мұхит аймағында және жалпы алғанда Жер шарында бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдап, одан әрі нығайтуға ықпал ететіні сөзсіз.

Шанхай бестігіне кіретін мемлекеттер басшыларының кездесуі аймақтық және жаһандық саясаттың айқын факторына айналды. Екі мүшесі (Ресей, Қытай) Бірікқен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі болып табылатын "Шанхай бестігінің" экономикалық және адами әулеті, қатысушылардың ұйым қызметіне жаңа өлшемдер түрғысынан қарауы оның өміршендігіне кепіл болып, келешекте ірі аймақтық ұйымға айналатынын көрсетті.

2001 жылғы 28 сәуірде Мәскеуде өткен сыртқы істер Министрлер Кеңесінде терроризммен, сепаратизммен, экстремизммен күрес туралы Шанхай Конвенциясының жобасы алдын-ала талқыланып, негізінен қолдау тапқан болатын. 2001 жылғы 15 маусымда Шанхайда Қытай Халық Республикасы Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан президенттері Шанхай ынтымақтастық ұйымын құру туралы Декларация, терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Конвенция қабылдады /7/, ұйымның орталығы Бішкек қаласы болып бекітілді. "Шанхай бестігіне" алтыншы ел болып Өзбекстанның қосылуына байланысты оны ендігі жерде "Шанхай ынтымақтастық ұйымы" деген жаңа атаумен ұйғарылды.

Шанхай саммитінде ұйымның ұлттық үйлестірушілерінің кеңесі туралы ереже бекітілді, ол құжатқа сыртқы істер министрлері қол қойды. Осында өз шешімін тапқан күрделі мәселенің тағы бірі - Қазақстан, Қырғызстан, (Өзбекстан Республикалары арасындағы мемлекеттік шекараларды түйісер нүктесі жөніндегі келісім. Мұнда үш ел арасындағы делимитация ісін 2001 жылы аяқтау жоспарланды.

Қазақстан президенті Н.Назарбаев саммитте сөйлеген сөзінде "Шанхай бестігінің" арқа сүйеп келген қағидаттары жаңа құрылып жатқан "Шанхай ынтымақтастығы ұйымының" алдағы қызметіне де негіз етіп алынғаны жөн болатыны, елдер арасындағы ынтымақстастықтың негізгі мақсаты шекарадағы жағдайды қалыпқа түсіру екендігін ерекше атап қөрсетті /8/. Ел басы келесі саммитке дейін "Шанхай ынтымақтастық ұйымының хартиясын" дайындау, онда елдердің бір-бірінің қауіпсіздігіне кепілдік беру қағидаларын көздеу жөнінде ойларын ортаға салды. Қазіргі әлемдегі қауіпсіздікті тек әскери-саяси тұрғыдан ғана қарастыруға болмайды, ғаламдасу дәурінде қауіпсіздіктің экологиялық, технологиялық жақтары бар.

2001 жылғы 15 маусымындағы саммитте Ресей Президенті В.Путин "Қауіпсіздікті ынтымақтастык, - арқылы" жүзеге асыру идеясын ұсына отырып, келесі жылғы Санкт-Петербургте өтетін ШЫҰ-ның саммитінде оның жарғылық-құжаттарын айқындау қажеттігін атап көрсетті. Өзбекстан Президенті И.Каримов жаңа ұйымдағы Өзбекстанның рөліне аса жоғары баға бере келіп, ШЫҰ-ның міндеттері Өзбекстанның қатысуынсыз толық шешіле алмайды дегенді айтты. Қырғызстан Президенті А.Ақаев, "Шанхай форумы" уақыт сынына төтеп бергенін, ал жаңадан кол қойылған конвенция құқық қорғау мекемелерінің және арнаулы қызмет орындарының қажетті құқыкгық негізін құрайтындығын, Бішкекте құрылған терроризмге қарсы орталық идеясын жүзеге асыру қажеттігін, болашақта олұлтаралық ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестің бірыңғай мекемесі бола алатынын баса көрсетті. Тәжікстан Президенті Э.Рахманов ШЫҰ - жаңа мемлекетаралық қатынастардың үлгісі болатынын атап көрсетті.

2001 жылғы 14 қыркүйекте Алматыда Шанхай ынтымақтастық ұйымына қатысушы үкімет басшыларының бірінші кездесуі болды . Онда олар жарияланған мәлімдемесінде былай деп атап көрсетті: "2001 жылғы 11 қыркүйекте АҚШ-та жүзеге асырылып, ешқандай кінәсі жоқ мыңдаған адамдардың опат болуына соқтырғын бұрын-сонды болмаған террорлық акт біздің қатты ашу-ызамызды туғызуда. Біз осынау тағылық акцияны адамзат өркениятының іргелі негіздеріне, қоғамның тұрақтылығы мен мемлекеттердің қауіпсіздігіне, адамның өмір сүру құқығын қоса алғанда негізгі құқықтарына қарсылық ретінде қарастырамыз. Халықаралық терроризм бүкіл адамзат үшін ереуілі қатерге айналды. АҚШ-тағы қайғылы оқиғалар олар .үшін ұлттық. та, ізгілік те шептер болмайтынын көрсетіп берді. Бұл- зұлымдықты барлық мемлекеттердің бірлескен күш-жігері арқылы ғана жеңуге болады. Шанхай ынтымақтастық ұйымына қатысушы мемлекеттер бұл бағытта белсенді жұмыс жүргізуде. Терроризгмге, экстремизм мен сепаратизмге қарсы іс-әрекет - біздің ұйымның аса маңызды міндеттерінің бірі. Оның аясында терроризмге, сепаратизм мен экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясы қабылданды. Аймақтық антитеррорлық құрылым жасақтауды жеделдету жөнінде қадамдар жасалуда. Біз терроризмнен туындайтын ғаламдық қатерді жою жөніндегі ымырасыз күрес жүргізу мақсатында барлық мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен тығыз үйлесімді тиімді шаралар қабылдауға әзірміз" /9 /.

Сонымен қатар, Үкімет басшылары "Шанхай ынтымақтастық ұйымына қатысушы үкіметтерінің арасындағы аймақтық экономикалық ынтьдмақтастықтың негізгі мақсаттары мен бағыттары және сауда мен инвестиция саласында қолайлы жағдай жасау жөніндегі процесті іске қосу туралы меморандум" қабылдады. Онда 2001 жылғы 15 маусымда Шанхай мемлекет басшылары қол қойған "Шанхай ынтымақтастық ұйымын" құру тралы декларацияның қағидалары мен принциптерін басшылыққа ала отырып, үкімет басшылары толық теңдік, өзара құмет және өзара құрмет және өзара тиімділік, кезең-кезеңдік, ащықтық принциптерінің негізінде сауда- экономикалық ықпалдастықты қалыптастырып, дамыту ниеттерін білдірді.

Дүниежүзілік сауда ұйымының нормалары мен ережелерін ескере отырып, үкімет басшылары," ШЫҰ-на қатысушы мемлекеттердің аймақтық-экономикалық ынтымақтастығын дамытудың негізгі мақсаттарын атап көрсетті. Олар - қатысушы мемлекеттер экономикасын жаппай дамытуға жәрдемдесу; сауда мен инвестиция ауқымын ұлғайту; бірлескен өндірісті дамыту; тауарлардың, технологиялардың еркін қозғалысын жүзеге асыру; көлік және коммуникация саласындағы қазіргі бар инфрақұрылымды тиімді пайдалану; транзиттік әлуетті одан өрі дамыту; табиғаттың ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету; бірлескен экологиялық бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асыру; энергетика, көлік, телекоммуникация, ауыл шаруашылығы, туризм, кредит-банк саласы, су шаруашылығы және табиғат қорғау саласы секілді бағыттарда күш-жігерді шоғырландыру; шағын және орташа бизнес арасындағы тікелей байланыстарға жәрдемдесу.

Президент Н.Назарбаев "Елдегі жағдай және 2002 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы" атты Қазақстан халқына жолдауында "Шанхай ынтымақтастық ұйымы" көлемінде ынтымақтастықты қеңейтудің еліміздің қауіпсіздігін нығайтудағы маңызын атап көрсетті.

Сонымен, "Шанхай ынтымақтастық ұйымы" қазіргі кезде өзінің саяси, қауіпсіздік және экономикалық күш-куаты жағынан Азияда ғана емес, әлемдегі ең беделді ұйымдардың біріне айналып отыр.

Еуразиялық экономикалық қауымдастық өмірге келгелі бері қауымдастық ішіндегі елдер арасында тауар айналымының артуы 38% болды/10/. Қауымдастыққа қатысушы елдер экономикасындағы құрылымдық өзгерістер бөлігінде бір-бірінен қатты ерекшеленетінін ескеретін болсақ, бұл өте жоғары көрсеткіш деп айтуға болады. Бұл бағытта Қазақстан, Ресей мен Қырғызстан республикалары бәрінен ілгері жылжуда. Белоруссия реформалар жүргізуге әліде болса асығушылық танытып отырған жоқ. Тәжікстан экономикасы соғыстан кейінгі жағдайдағы: мемлекет осындай күрделі жағдайлардың өзінде атқарылған істер аз емес.

2001 жылдың шілде айынан бастап қауымдастық елдерінде ҚҚС тауар айналатын орындар бойынша алына бастады. Тарифтердің- 80%-ы келісілген. Алайда әліде болса темір жол тарифтері келісілген- жоқ, бұл алдағы уақыттың өзекті мәселесі деп қарастырады қауымдастық мүшелері. Ресей Президенті В.Путин бұл мәселеде сындарлы позиция ұстанып отыр. Транзиттік ауқымы ұлан-асыр Ресей алғашқы кезде тарифтерден ұтылатын болды. Қазақстанда дәл солай. Егерде тарифтерді бірдейлестіру Қазақстан териториялары арқылы өткізілетін жүк көлемін шұғыл ұлғайтуға - мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті В.Путиннің кездесуінде Путин интеграция процестерін шынайы жақтаушы екенін, ол мұны Ресей үшін тиімді деп санайтынын көрсетті. Бұл жалғыз Ресейдің мүддесіне ғана емес, Қазақстан мүддесі үшін де тиімді. Алайда Ресейде бұл тұрғыда әрқилы пікірлер бар. Саяси элитаның бір бөлігі жақын шетел - Ресей қосымша жүк, интеграция қажет емес, Ресейдің өзі барлық дағдарыстан шығуға қабілетті деп санайды. Бұл таңқаларлық жағдай. Он жылда Достастық елдері бір-бірінен елеулі түрде алшақтады. Бұл Достастық елдері арасында әлдеқашаннан-ақ түрліше экономика, қаржы жүйелері, бюджет, ішкі және сыртқы саясат орныққан. Бүгінде кеңестік кеңістік мемлекеттері экономикалық интеграцияның қажеттігін сезініп, осыған ерік жігер білдіріп отыр.

2002 жылы 8 сәуірде Алматыда "Еуразиялық экономикалық саммит-2002" атты Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа мүше елдердің екінші саммиті болып өтті /11/. Ол "Тұрақсыздық кезендерінде тұрақты өсуді қамтамасыз ету" тақырыбына арналды. Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев бұл форум Орталық Азия аймағында назар аударарлықтай геосаяси өзгерістер жүріп жатқан кезде өтіп жатқанын атап өтті. Қазір бір-бірімізді бұрынғыдан жақсырақ түсіне бастады, өркениетке төнген халықаралық терроризммен күресте күш-жігерді біріктіру кезек күттірмейтін қажеттілік екенін түсінетін көрсетуде. Сонымен бірге мемлекеттердің бір-біріне жақындай түсуі Орталық Азия халықтарының әл-ауқатын арттыру мақсатында ынтымақтастықтың бұрынғыдан да ауқымды салаларын қамтуы тиіс. Халықаралық терроризммен күрес деген әскери акциялармен тынып қалмайтын іс. Өкінішке орай, қыруар әлеуметтік проблемалардың қордалануы да терроризм үшін құнарлы топырақ болып отыр. Азияның кіндігі мүдделер қақтығысының майдаңына айналып кетпеуі үшін, біздің елдеріміздің халықтары геосаяси ойындардың аманатқа алынған адамдар кейпіне түсіп қалмауы үшін айрықша жауапкершілік жүктеледі.

Бұл, орайда саясаткерлердің алдында мынандай міндеттер қойылуы керек. Біріншіден Орталық Азияда, тұтастай Азия құрлығында қауіпсіздіктің тиімді жүйесін жасау жөнінде күш-жігерді жұмсауды жалғастыра беру керек. Өткен жылы Қазақстанды, Қырғызстанды, Ресейді, Тәжікстан мен Өзбекстанды біріктіретін Шанхай ынтымақтастық ұйымы қүрылғандығын жоғарады айтып өттік. ШЫҰ-ның аясында әскери саладағы сенім мен өзара іс қимыл тетіктері сыннан өткізіліп үлгерілді. Сауда-экономикалық, гуманитарлық салада, терроризм мен экстремизм қатеріне қарсы түру ісінде ынтымақтастықты дамыта түсу көзделген. Бұл бағытта алдағы кезде де тиімді жұмыс істей беру керек. Бүгінгі танда Азиядағы өзара іс-қимыл мен сенім шаралары процесіне қатысушы елдердің мемлекет және үкімет басшыларының саммитін өткізу бұрынғыдан да көкейтесті сипат алып отыр. Қазіргі геосаяси жағдайда қауіпсіздік проблемаларына, ойың ішінде ең алдымен Орталық Азиядағы қауіпсіздікке қатысты пікірлер мен көзқарастарды баяндау үшін Азиядағы өзара іс-қимыл мен сенім жөніндегі кеңестің мінберін пайдалану өте-мөте маңызды болып отыр.

Екіншіден. Каспий аймағына төнуі мүмкін жойқын апаттардың алдын алу үшін қолдан келетін шаруаның барлығына ерекше назар аудару керек. Каспий - Еуразияның маңызды стартегиялық аймағы, көмірсутектерінің бай қоймасы. Оның мұнай қорын игеру ісіне әлемнің аса іргелі компаниялары қатысуда. Каспий теңізі бүкіләлемдік қауымдастықтың мүддесі үшін бейбіт ықпалдасу мен экономикалық ынтымақтастық аймағына айналуға тиіс.

Саяси лидерлердің алдында тұрған аса маңызды міндет жаһандық және аймақтық ядролық қауіпсіздікті нығайту мәселелерімен байланысты. Орталық Азия бүгінде қаруға ие және соның "табалдырығында тұрған елдер" деп аталатын мемлекеттің қоршауында жатқан ядролық қарусыз алаң болып отыр. Осынау мазасыз геосаяси нақтылық қаруды таратпау режимін одан әрі табанды түрде күшейту қажеттігін алға тартады.

Әскери-стратегиялық қауіпсіздікті дамыту мен сенім шараларын нығайту;

лаңкестік мен экстремизмге, заңсыз миграция мен есірткі таралымына, басқа да трансшекаралық қылымыстық істерге тосқауыл қою;

экономикалық ынтымақтастық пен өзара сауда ұйымының стандарттарына біртіндеп жақындату;

табиғи және техногендік төтенше жағдайлардан бірлесіп сақтану және олардың алдын алу;

мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықты дамыту.

Бүгінгі күні ШЫҰ-ны Біріккен Ұлттар Ұйымынан бастап көптеген халықаралық, өңірлік ұйымдар танып отыр. Мемлекеттер тарапынан оның құрамына өту жөніндегі ықылыастың күшейе түсуі аз жылдың ішінде халықаралық деңгейдегі беделге ие болғандығын дәлелдейді./12/

Осы уақытқа дейін Шанхай ынтымақтастық ұйымының жоғары деңгейдегі кездесулері бірнеше мәрте өтіп, әр кездесу нәтижесінде тиісті шаралар ұйымдастырылып, қажетті құырылымдар пайда болып, оның іргесі барған сайын беки түсуде. Мәселен, 2004 жылы қыркүйекте өткен соңғы кездесуде мүше мемлекеттердің экономикалық тұрғыдан өзара әрекет етуінің нақты бағыттары талқыланып, нәтижесінде ШЫҰ - ның көпжақты сауда-экономикалық ынтымақтастығы бағдарламасын жүзеге асырудың шаралары белгіленген болатын.

Ал елімізде өтіп отырған ұйымның бұл жоғары деңгейдегі кездесуінің де маңызын осал болмайтын түрі бар. Қаралаған нақты мәселелерді былай қойғанда, ұйымға байқаушы мәретебесіне ие болудан үміт күткен Иран, Үндістан, Пәкістан секілді адам ресурстарына бай ірі мемлекеттердің ресми өкілдері Иран Ислам Республикасының Вице-президенті Мохаммед Реза Ареф, Пәкстан Ислам Республикасының Премьер- министрі Шауқат Азиз, Үндістанның сыртқы істер министрі К.Натвардың Астанаға келуінің өзі талай жайдан сыр тартқандай./13/

2004 жылыдың 17 маусымындағы Ташкент басқосуында ұйым тәрағалығы міндетін атқарған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев кеңейтілген құрам мәжілісін аша отырып былай деді.-Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттер басшыларының бас қосуы біздің жас Астанамызда бірінші рет өтіп отыр. Шанхай ұйымы секілді ол да қарқынды да сенімді даму жолына түсіп келеді./14/ Бұдан әрі Назарбаев Н. Ұйымның қазіргі жағдайына баға беріп, оның алдағы дамуының стратегиясын айқындау мақсататында жиналып отырмыз.

ШЫҰ өзін әлемдік қауымдастықта алдына қойылған міндетін сәтті жүзеге асырушы мығым да болашағы бар ұйым ретінде дәлелдеуде. Күрделі геосаяси кеңістікте салмағын арттырып, тиімді халықаралық байланыстар аясын кеңейтіп келеді.

ШЫҰ беделінің өскендігі оның БҰҰ Бас Ассамблеясының қасындағы байқаушы мәртебесін алғандығынан, АСЕАН мен ТМД хатшылықтарымен әріптестік байланыстар орнатқандығынан танылады.

Әскери шекаралық ынтымақтастықтың күрделі мәселелерімен айналысқан «Шанхай бестігінен» беделді құрылымға айналған бұл ұйым өз алдына халықаралық лаңкестікке қарсы әрекет ету мен сауда-экономикалық, инвестициялық ынтымақтастықты дамыту секілді бірегей екі мақсатты қойып отыр. Мұның өзі ШЫҰ-ның келеңсіз күштерді тоқтату үшін ғана емес, сонымен қатар біздің елдерімізді одан әрі даму жолында біріктіру мақстаында құрылып отырғанын кәрсетеді.

2003жылы біз көпжақты сауда экономикалық ынтымақтастықтың бағдарламасын қабылдадық оның жүзеге асуы біздің халықтарымыздың әл-ауқатының артуына қызмет ететін болады. Демек, біздің елдеріміздің үкіметтері осы мақсатта нақты жұмыстар жүргізуі тиіс.

Соңғы жылдардағы ШЫҰ мемлекеттеріне экономикалық даму аймағы байқалады. Мұның өзі сауданың дамуы, инвестициялардың жүзеге асырылуы, технологиялық алмасулар мен мамандар дайындауға қолйлы жағдай туғызады.

Осының алдындағы Ташкент саммитінің шешімдерін жүзеге асыру үшін Даму қоры (Инвестициялық банк) мен ШЫҰ Іскерлік кеңесін құру жұмыстарын аяқтау керек. Бұл институттар біздің елдеріміздің гүлденуі мен әл – ауқатының жақсаруына қосымша көз ретінде қарастырылып, қызмет ететін болады.

Білім беру секілді маңызды саладағы ынтымақтастық жөнінде де нақты қадамдар жасалынды. Біз Шэньян қаласындағы (ҚХР) политехникалық университет базасында студенттер алмасудың басталғандығын құптаймыз.ШЫҰ аясында білім беру саласы бойынша келісімге қол қойылуы мұндай ынтымақтастыққа құқықтық негіз беріп, басқа да білім беру жобаларын жүзеге асыруға жол ашатын болады./15/

Бейбіт өмірге, тұрақтылық пен қауіпсіздікке сенімді кепілдіксіз ШЫҰ кеңістігінде тауарлар мен капиталдардың бірыңғай рыногын құрудың, инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың мүмкін емес екендігін біз бәріміз де жақсы білеміз.

Жуықта ғана орталық-азиялық -өңірде болып өткен оқиғаларға Шанхай ұйымына мүше мемлекеттер үшін діни және саяси экстремизм проблемасының айтарлықтай қатер төндіріп отырғандығын тағы бір еске салады. ШЫҰ елдері аумағындағы әркет етуші діни экстремистік топтардың тамыры біздің ұйым шегіне де шығып та кетті.

Шанхай ұйымы біздің елдерімізді лаңкестік қатерлерден қорғайтын қалқан ретінде қызмет етуге тиіс. Біз біріккен лаңкестікке қарсы оқу жаттығуды құқық қорғау күштерінің қатысуымен одан әрі жалғастыру қажет деп есептейміз. Төтенше жағдайларда жедел әрекет ету тетіктерін тездетіп әзірлеу қажет.

Лаңкестік қимылдарды саймасай қабыл алып қана қоймай, соған сай әрекет етуіміз керек. Лаңкестік ұйымдарға тыйым салудың бірыңғай тізбесін құру жұмысын аяқтау осыған ықпал ететін болады.

Біз бүгін бекіткен ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күрестегі ынтымақтастық тұжырымдасының аса үлкен маңызы бар. ШЫҰ күш-жігері кең халықаралық байланыстармен ұштасып, лаңкестікке қарсы жаһандық әрекет жүйесінің бөлінбейтін бөлшегіне айналуға тиіс.

Халықаралық қоғамдастықта тұтас проблемалардың орын алуы, соның ішінде даму мәселелері, ядролық қарулардың тарауы, демократия, сондай-ақ, басты орган Бірккен Ұлттар Ұйымын реформалау секілді мәселелер бойынша қарама-қайшылықтардың күшеюі жағдайында, бұл шара маңызы тіптен арта түседі.

Мемлекеттердің тұрақты дамуына басымдық берілуі тиіс. БҰҰ-ның күн тәртібінде бұл ең басты мәселе болуы керек.

БҰҰ реформасына келетін болсақ, ол әлемді біріктіруге бағытталғаны жөн. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесін реформалау жөніндегі әртүрлі көзқарастардың мемлекеттердің алшақтауына, онсыз да әлсіз халықаралық қауымдастықтың бұзылуына алып келуіне жол беруге болмайды.

Біз БҰҰ Бас Ассамблеясының рөлі мен мәретбесін көтеру қажет деп есептейміз.Бұл халықаралық қатынастарды демократияландыруға ықпалын тигізері еді.жалғасы бар

проблемаларын жеке-жеке алып қарауға болмайды. Азия дегеніміз бұл адамзат қауымының және табиғи ресурстарының үлкен бөлігі ғана емес. Ол аса ірі әлемдік діндердің аумағы. Міне осы діни қарама-қайшылықтар бүкіл әлем бойынша бірге ажыратудың негізгі себептеріне айналуда.

Қазақстан ШЫҰ-ны да, Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесті де (АӨСШК), біздің елімізде тұрақты өтіп тұратын/16/ Әлемдік діндер лидерлері съезін де бірін-бірі толықтырушы тетіктер ретінде қарастырады. Экономика, қауіпсіздік, діни диалогтың өзара байланысты болуымен де бұл өзіндік ерекшелігі бар үштіктің маңызы зор. Осы бағыттарда біз сіздердің қолдауларыңызға үміт артамыз. Ең тиімді экономикалық жобаның өзі қауіпсіз ортаны құрып алмай стратегияның жүзеге аспайтынын, конфессиялық бітімсіз өңірдің шынайы қауіпсіздігі қамтамасыз етілмейтіндігін бүгін сеніммен айтуға болады.

Қалыптасқан экономика мен қауіпсіздік ынтымақтастығының еуропалық және еуроатлантикалық құрылымдарының ұзақ тарихи платформасы бар. Ал Азия тек соңғы онжылдықта ғана ынтымақтастықтың "институттық желісін" құруды бастады. Егер уақыт тұрғысынан бағалайтын болсақ, ШЫҰ-ның шекара мәселелері жөніндегі бір ғана шешімнің өзі бұл ұйымның шынайы тиімділігін дәлелдейді.

Азиялық ынтымақтастық институттарының маңыздылығы мемлекетаралық қатынастардың жаңа және дербес мәдениетінің калыптасуымен де айқындалады. Халықаралық құқықта проблемалардың пайда болуы, болашақ әлем құрылысына қатысты әртүрлі радикалдық тұжырымдардың белгіленуі жағдайында азиялық ынтымақгастық аясындағы өңірлік бірлестіктің өзіндік моделін құру осынысымен де өте маңызды.

Халықаралық құқық кодексіндегі қалыптасқан бос кеңестік біздегідей ұйым аясында жинақталған эмпирикалық тәжірибелермен толықтырылуы тиіс. Ялта келісімінен кейінгі әлемнің кейбір құқықтық негіздері жол-жөнекей жүзеге асырылуы жағдайында бұл тіптен де маңызды. Мүмкін мұнымен келісуге де болмас, бірақ шындықты көрмеуге тағы да болмайды. Сөйтіп ШЫҰ-ның дамуы, бұл тек нақты бір прагматикалық жобаның жүзеге асуы ғана емес, сонымен қатар жедел өзгеріс үстіндегі жаһандық ортадағы мемлекетаралық қатынастарды реттеудің неғүрлым кажетті кұқықтық формуласы да.

Казақстан басшысы Н.Назарбаев өз сөзінде. — Шанхай ынтымақтастық ұйымы өз дамуының жаңа кезеңіне қадам басып отыр. Біздің мемлекеттеріміз оның құрылуының бастауында тұрды. Бүгін біз ұйым беделінің арткандығының қуәсіміз. Ташкентте болып өткен осының алдындағы ШЫҰ саммитінде Монғолияның ұйым байқаушысы мәртебесіне ие болғандығы өздеріңізге белгілі. Бүгін біз шағын құрамда кездесуде өздерінің өтініштер негізінде Пәкістан, Иран және Үңдістанға Шанхай ынтымақтастық ұйымы жанындағы бақылаушы мәртебесін беру жөнінде бірауыздан шешім қабылдадық./16/

Осындай шешім қабылдай отырып, біз бұл елдердің экономикалық және адами ресурстарын, олардың қазіргі замандық геосаясаттағы ықпалы мен салмағын ескердік.

ШЫҰ географиялық аясының кеңеюі ұйымның елеуетін нығайтуға ықпал ететіндігіне, аймақтағы көпжақты ынтымақтастық пен өзара іс-қимыл әрекетіне қолайлы жағдай туғызатынына және катысып отырған Пәкістан, Иран және Үндістан басшыларын олардың мемлекеттері үшін өте маңызды оқиға — Шанхай ынтымақтастық ұйымының қасындағы байқаушы мәртебесіне ие болуы, барлық мемлекеттер басшыларына ұйымымызды дамыту ісіне қосқан үлестері мен қолдаулары, ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің халықтарының гүлденуі мен әл-ауқатының артуы жолында бұдан былай да ынтымақтастықпен жұмыс істейтіндігіне үміт артылады

Осы соңғы саммите сөз алған мемлекет басшыларының, ұйым жұмысына қатысты өз елдерінің көзқарастарын білдірді. /17/

Мәселен, Қытай Халық Республикасының Тәрағасы Ху Цзиньтао өз сөзінде атап көрсеткеніндей, Монғолияның ізімен Шанхай ынтымақтастық ұйымына бақылаушы ретінде үш ірі елдің қосылуы ұйымның ашықтығынық, оның казіргі әлемге қажет болып отырғандығының маңызды дәлелінің бірі болды.

Саммитте кабылданған шешімге сөйкес, келесі кезеңде ШЫҰ-ға тәрағалық етуші болып сайланған Қытай елінің басшысы таяу уақыттағы жоспарлар жайында айта келе осының алдында және осы басқосу барысында қабылданған құжаттарды жүзеге асыруға бар күшін салатындығын ерекше атап кәрсетті. Оның сөзі бойынша, Шанхай ынтымақтастық ұйымы қатысушы елдердің практикалық іс-әрекеттерін күшейтуге бағытталған жаңа кезеңге аяқ басып отыр. Ұйым неғүрлым біріге түсті. Бұған қуанбауға болмайды. Өйткені, құрылым қызметінің басты мақсатының өзі мемле-кеттердің бір-біріне көмектесе отырып күшеюіне, бейбіт өмір мен тұрақтылық жағдайына өз экономикаларын дамытып, азаматтарының өмірін жақсаруына жетіу болып табылады. ШЫҰ — осы үрдісті қамтамасыз етудің сенімді құралы, деп атап кәрсетгі Ху Цзиньтао.

Қытай басқа елдердің саясатына араласпау ұстанымына берік тұр. Өңір халықтары өз елдерінің ерекшеліктеріне сайма-сай келетін даму жолын дербес таңдап алуға және өз өңірлеріндегі жағдайды ретке келтіруге қабілетті, деп мәлімдеген ҚХР Тәрағасы бұл мәселенің маңыздылығын бөле-жара айтты. Сөзінің соңын бұқаралық ақпарат құралдары елдеріне қарай бұрған Қытай лидері журналистерді ШЫҰ органдарымен белсенді байланыс орнатуға, саяси аренадағы жағымды бейнесі күннен күнге арта түскен құрылым қызметін жариялап отыруға шақырды.

Осындай ойды жалғастырған Ресей Федерациясының Президенті Владимир Путин Шанхай ынтымақтастық ұйымының әлемнің көптеген елдері үшін тартылыс орталығына айналып келе жатқандығын атап керсетті. Осы ретте ол бірлестіктің адамзат қауымындағы қазіргі қатерлі шақыруларға қарсы ерекет ету рөлін ерекше атап өтті. Оның пікірі бойынша, қазіргі жағдайда кате-лердің алдын алу барған сайын өзекті мәнге ие болуда, ал бұл үрдіс ШЫҰ мүшелері, бейнелеп айтқанда, өз бақшаларын экстремизм мен лаңкестік тамырларын қырқа отырып "өндеуді" үйрене ала ма деген мәселеге тікелей байланысты болып отыр. Жоғарыдағы қатерлердің пайда болуының себептері халықтың тұрмысының төмендегімен, жұмыссыздықпен де байланысты. Ал бұл проблеманы шешу үшін ұйымның барлық мүше мемлекеттерінің бірлескен күш-жігері кажет.

Саммитте бекітілген лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күресте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің ынтымақтастық тұжырымдамасы туралы айта келе, Ресей Президенті бұл құжаттың Өңірлік антитеррорлық кұрылым қызметіне неғүрлым нақтылық беруге тиіс екендігін атап кәрсетті. Мұның сыртында Орталық Азия мен ШЫҰ-ның бүкіл кеңістігінде тұрақтылық пен қауіпсіздікті неғүрлым толығырақ қамтамасыз ету үшін сыртқы саяси, экономикалық және құқық қорғау органдарының, сондай-ақ бірлестікке мүше мемлекеттердің қорғаныс және арнаулы қызмет органдарының үйлесімді жұмысы Ресей басшысы ШЫҰ құрылымдары — Іскерлік кеңес пен өкметік қоғамдастықты дамытудың маңызды екендігіне тоқталды, оның пікірінше, жаңа қатерлер ен сынақтарға қарсы бағыталатын ақпараттық-насихаттық күйені құру ісімен де белсенді шұғылдану кажет.

Қырғыз Республикасы Президентінің міндетін атқарушы Құрманбек Бакиев Шанхай ынтымақтастық ұйымының үлкен экономикалық әлеуетін тиімді пайдалану мәселелеріне тоқтала келе көлік, энергетика, экология саласындағы ынтымақтастықты атап өтті.

Тәжікстан басшысы Эмомали Рахмоновтың пікірінше, ұйымға мүше әр елдің мүмкіндіктерін толығырақ пайдалану ШЫҰ жұмысын неғүрлым тиімді ете түскен болар еді. Мәселен, Тәжікстан су ресурстарына өте бай. дей тұрғанмен осы мол ресурстар болғаны үш пайызы ғана іске қаратылып отырғанын бетпе-бет келетін алдыңғы ептегі елдерге көмектің қажет екендігін де атап көрсетті.

Орталық Азиядағы жағдайдың күрделілігіне көбірек тоқталған Өзбекстан Президенті Ислам Каримов өңірде болып өткен жуықтағы оқиғалардың астарында сырттан таңылған үлкен стратегиялық жоспарлардың бар екендігін, мақсатқа жетуде діни ұйымдардың пайдаланылатындығын ауызға алды. Есірткі таралымына бақылаудың әлсіз екендігіне ренішін жасырмады.

Кеңейтілген мәжілісте сөз сұраған Шанхай ынтымақтыстық ұйымының хатшысы өзі басқарып отырған органның жұмысына тоқталып, Орталық Азия елдерінің тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі ниетіне қолдау білдіре келе осы өңірде лаңкестік қаупі күшейгендігін, онымен күресте неғүрлым терең де белсенді әрекет етудің қажеттігін атап көрсетті.

Соңғы уақыттары Монғолия экономикасында алға басу жағдайы айқын сезіліп отыр. Өткен жылы бұл елде ішкі жалпы өнім көлемі айтарлықтай ұлғайды. Осы мәселеге тоқталып, өз елінің жағдайымен ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларын хабардар еткен Монғолияның жаңа Президенті Намбарын Энхбаяр Шанхай ынтымақтастық ұйымына өте жедел дамып келе жатқан кұрылым ретінде баға берді.

Сондай-ақ Пәкстан Республикасының Премьер-министрі Шаукат Азиз, Иран Ислам Республикасының Бірінші вице-президенті Мохаммад Реза Ареф, Үндістан Республикасы Сыртқы істер министрі К.Натвар Сингх ШЫҰ қызметіне жоғары баға бере келе осы ұйым аясында жұмыс істеу өз елдерінің әлеуетін аша түсетіндігін ауызға алды.

Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттер басшы-ларының Астана басқосуында жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті, бейбітшілік пен тұрақтылықгы қамтамасыз етудің, пайда болған жаңа қатерлерге қарсы тұру мен олардың алдын алудың өзекті мәселелері талқыланып, ұйым аясында ынтымақтастықтың басым бағыттары бойынша ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің өзара бірлесіп әрекет етуін нығайтудың мүмкіндіктері карастырылды./18/

Басқосу соңында мемлекет басшылары төмендегідей құжаттарға қол қойды

1. 
   Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттер басшыларының декларациясы;
   
2. 
   "Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күрестегі ынты-мақтастық тұжырымдамасын бекіту туралы" ШЫҰ-ға мүше мем-лекеттер басшыларының шешімі;
   
3. 
   "Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің Лаңкестікке қарсы өңірлік құрылымы қасындағы тұрақты өкілдіктері туралы ережені бекіту туралы" ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер бас-шыларының шешімі;
   
4. 
   "Шанхай ынтымақтастық ұйымы Өңірлік антитеррорлық кұрылымы кеңесінің 2004 жылғы жұмысы женіндегі баяндамасын бекіту туралы" ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларының шешімі./19/
   

Жоғары деңгейдегі кездесуді өткізгеннен кейін мемлекет басшьшары оның жұмысын жариялауға жиналған бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерін қабыдданған шешімдер мен ұйымның алдағы жұмыстары жөнінде хабардар етті.

Баспасөз мәслихатында бірінші болып сез алған Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев осы мәжілісте мұнан кейінгі кезеңде ұйымға төрағалық жасау кезегі ауыспалы тәртіп бойынша Қытай Халық Республикасына тигендігін мәлімдеп, ҚХР Тәрағасы Ху Цзиньтаоның осы қызметімен құттықтады. демек, кезекті басқосу Қытай жерінде өткізілуі тиіс.

— Ұйымға үш бірдей ірі мемлекет бақылаушы мәртебесімен қосылып отыр. Сөйтіп, біз енді халқының саны жағынан бүкіл әлем халқының жартысын құрайтын үлкен ұйымға айналдық. Мұның өзі ШЫҰ беделінің жедел өсу үстінде екендігін, аз жылдың ішінде үлкен болағанағы бар ұйымға айналғандығын көрсетсе керек, деді Елбасы./20/