Қостанай облысы әкімдігінің мәдениет басқармасы Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі

48 
6. Марат Муканов. «Этнический состав и расселения казахов Среднего жуза» 
изд. «Ғылым», 1974 г. 
7. «История Казахстана в русских источниках ХVІ –ХХ веков» 8 том, часть 1-
ая. Алматы: «Дайк-Пресс», 2006 г.
8. Жарылқап Бейсенбайұлы. «Жасын тағдыр жарқылы». «Жалын»,1987 ж. 
9. Жарылқап Бейсенбайұлы. «Шоқан ізімен», «Жазушы», 1977 ж. 
10. Жарылқап Бейсенбайұлы.«Шоқан», «Қазақстан» баспасы, 2009 ж. 
11. Төлеш Сүлейменов. «Сегіз сері»,«Өнер» баспасы, 1991 ж. 
12. «Шоқанның шоқтығы биік болсын десек». «Дала қоңырауы» газеті, 1992 ж, 
мамыр, №10. 
13. Ақылбек Шаяхмет. «Тайбағар», Астана: «Фолиант», 2011 ж. 
ҚҰСМҰРЫН САПАРЫ ЖӘНЕ КӨНЕ АТАУДЫҢ ҚҰПИЯСЫ 
 
А.А. Әбсадық 
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік
университетінің профессоры,
филология ғылымдарының докторы 
 
Құсмұрын – тарихи мекен. Бұл жерде 1842 жылы түркі халықтарына кең 
тараған «Едіге батыр» жырының алғашқы жазба нұсқасы хатқа түскен. Хатқа 
түсірушілер – аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов пен оның ағайындас туысы Ахмет 
Жантурин сұлтан [1, c. 223]. Кейін қолжазба жас ғалым Шоқан Шыңғысұлының 
сүзгісінен өтіп, ғылымға «Құсмұрын тізімі» немесе «Шоқан нұсқасы» ретінде 
танылады. 1847 жылы Шоқан Құсмұрыннан Омбы қаласындағы Сібір кадет 
корпусына аттанады. 1853 жылы аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов Көкшетау 
округіне ауысып, Құсмұрыннан Сырымбетке қоныс аударады. 
2005 жылы біздер, бірнеше ғалымдар, Шоқан Уәлихановтың туған жері 
Құсмұрынға шағын топпен сапарға барған едік. Сапарнама баянын «Қостанай 
таңы» газетінде «Қазыналы Құсмұрын (Жарты күндік жолсапар баяны)» атты 
мақалаға арқау етіп жарияладық. Бүгінгі жазылымда біз сол мақаламыздың бір 
бөлігін сол пайдалана отырып, ондағы кейбір деректерді жаңа ойымызға 
тамызық ретінде пайдаланбақпыз. Жаңа ойымыз – Құсмұрын атауының түпкі 
мағынасы туралы қозғалатын мәселелер 
Қазіргі танымда «Құсмұрын» атауы – «құс» және «мұрын» деген сөздің 
бірігуінен құрылып, көл маңындағы төбенің кескіні құстың тұмсығына 
ұқсайтын болғандықтан осылай аталып кеткен деген пікір қалыптасқан. 
Шындығында солай ма? Қазақ қай уақытта құстың тұмсығын «мұрын» деп атап 
еді? Тілімізде аң-құстың, жан-жануарлардың тыныс алу, қоректену мүшелері 
орналасқан бөлігін «тұмсық» немесе «танау» деп атау берік орныққан. Олай 
болса, мына жерде ол неге аяқ астынан адамға қарап айтылатын «мұрынға» 
айналып кетеді? Қисынсыз екені ой жүгірткен кісіге айқын байқалады. 

49 
Осындай ойлардан өрбитін тың танымды 2005 жылғы сапарнаманың 
баянынан кейін жалғастырғымыз келеді және ол үшін «Қостанай таңы» 
газетінде жарияланған «Қазыналы Құсмұрын» мақаламызға кезек береміз
1
. 
«Жайдарлы жаз айларының басталған уақыты болатын. Қостанайдан 
Құсмұрынға қазақтың атақты ғалымы Шоқан Уәлихановтың туып-өскен жеріне 
тәу етіп барып қайтуға үш кісі келістік. Жолсапарға сеп болған жағдай, 
біріншіден, ғалымның 170 жылдық мерейтойына орай атқарылар кісілік 
парыздың бірі болса, екіншіден, ғалымның ұрпағы, Алматыдан Қостанайға 
арнайы келген тарихшы ғалым Едіге Жансұлтанұлы Уәлихановтың жеке тілегі 
еді.
Қостанай облыстық мұғалімдер біліктілігін арттыру институты мен 
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті біріге отырып 
ұйымдастырған Шоқан мұраларын оқыту мәселелеріне арналған ғылыми -
практикалық конференцияға арнайы келген Едіге Уәлихановтың тілегіне үн 
қосып, сәті түсіп, орайы келген жолсапарға серік болуға институттан Айбек 
Батырханұлы Шалғымбеков, университеттен мен еретін болдым.
Ертеңіне күн шығар-шықпастан, алматылық қонақ тоқтаған қонақ үйден 
жеңіл машинамен «Таңғы нәсіп - Тәңірден, сақтай гөр кездейсоқ пәле-жәледен» 
деген тілекпен оңтүстікке қарай бағыт алдық. Жазғы таңның сұлу суретін 
тамашалап, шипа ауасын жұтып тұрған сәтте менің ойыма Шоқанның «Қозы 
Көрпеш - Баян сұлу» мазарына таң атар мезгілде әдейілеп барғаны есіме түсті. 
Мұны ол «Ыстықкөл сапарының күнделігінде»: «18 апрельде, - деп жазады 
Шоқан, - біз Семейден Аякөзге бет алдық. Аякөзге сондай ынтықпын әрі оны 
қадір тұтамын, мүмкін менің мұндай сезімде болуыма сұлу Баянның алтын 
айдарлы Қозы Көрпешке ғашық болуы жайлы поэтикалық аңыздың оқиға 
желісі осы өзеннің бойында өрбуінің де айтулы себеп-салдары бар шығар... №2 
бекетте біз оң жағалауға өттік. Бұл түн мезгілінде болған еді. 4-нөмірлі бекетке 
он шақырым калған жерде қырғыз поэмасындағы баршаға мәшһүр Қозы 
Көрпеш мазары тұр. Біз аталмыш поэманы жете зерттеп едік, сондықтан 
олардың бейітін де міндетті түрде әдейілеп көруді қаладық... Осы мақсатпен біз 
жәмішке (ат айдаушыға): «Бозторғай әуелгі әніне салып, түнгі бұлттар 
мамырлап солтүстікке көше бастайтын шақта, яғни таңғы іңірде, аспан әлемінің 
бір қанаты - қаратүнек, екінші қанатын - шығыстан атқан қан қызыл реңді 
таңғы күн нұры су өңін керемет түске ендіріп, ағаштардың ұшар басын жарық 
құйылымы керемет көрікке көшіретінқайталанбаспоэтикалық сәттің алдында 
зират басында болуды есептеп, жүріп отырғайсың», -деп нұсқаған едік...»,- деп 
жазған еді [2, 65 б.].
Атар таңда поэтикалық суреттің керемет кескіні барын аңдаған Шоқанның 
ауылына біз де таң ата аттанып бара жатқанымызды кездейсоқтық деп 
есептемей, сапарымыздың сәтті аяқталатынына сенім орнатқандай күй 
кешкенбіз... 
1
Мақаланың мазмұны сол күйінде қалдырылып, тек кейбір сөйлемдерде стильдік өзгерістер арқылы берілді 
және ғылыми танымдылық сипаты болғандықтан сілтемелерді қосып отырмыз. 

50 
Қостанай - Әулиекөл арасындағы күре тасжол күрделі жөндеуден өтіп 
жатқан кезі. Шоқан туып-өскен жерге арнайы ат басын бұрып келіп, 
Құсмұрынға аттанар күннен бір күн бұрын Күнтимеске барып келген ғалым 
ағамыздың өңінде шаршаған белгі бар болғанымен, көңілі көтеріңкі. Ғылым 
орталығы Алматыда тұратын ғалым ағамыздан соңғы жаңалықтарды естіп 
қалуға 
Айбек 
екеуміз 
тырысып-ақ 
отырмыз. 
Бұл 
орайда 
Едіге 
Жансұлтанұлының ойлары мен түйіндері көп-ақ екен. «Жаны жайсаң жандар» 
сериясымен Мәскеуде хан Кене туралы кітап шығарған ғалым ағамыз Кенесары 
көтерілісінің Қостанай өңірінде қалай жүргенінен, Кенесары мен Балқожа би 
арасындағы қарым-қатынастар туралы баяндарды ұзақ жолды қысқартар 
серікке айналдырды.
Әулиекөлдің ескі автобекетінен аудандық оқу бөлімінің бастығы 
Дауымова Бәтима Бексұлтанқызы бастаған бір топ кісі күтіп алды. Олар 
Шоқанның ұрпағы Едіге Уәлихановты қаумалап амандық-саулық сұрасып, 
аудан орталығындағы Шоқан атындағы мектепте ғалымға арналған музей 
ұйымдастырылып, мектепті күрделі жөндеуден өткізіп жатқандарын айтып 
білім ошағына соғуды қолқалап жатты. Бірақ біздердің ат басын аудан 
орталығына бұруға «уақыт» атты «тізгін» бой бермейтін еді, себебі түс ауа 
Едіге Уәлихановтың Алматыға алып қойған әуе жолының билеті бар. 
Әулиекөлдіктер бізбен бірге құрметті қонақтың шашбауын көтеріп Құсмұрынға 
баратын болды. Әулиекөлмен Құсмұрын арасындағы тас жол да күрделі 
жөндеуден өтіп жатыр екен. Енді Құсмұрынға қарай екі машина «тізе қосып» 
шаңдатты. 
Әулиекөл өңірінің жер құнары, байлығы жайлы сөз тізгінін Айбек 
Батырханұлы өз қолына алып, бұл өңірдің патша заманынан бері қарай 
тарихынан сыр шертті. Құсмұрын, Аманқарағай бекіністері Орынбордан 
таратылған казак-әскери желісінің бір ұшы екендігі, Әулиекөл өңіріне 
Столыпин реформасынан кейін келген переселендік (келімсектер) тұрақтар 
туралы сандық деректерді «сайратты». «Аманқарағай», «Әулиекөл», 
«Құсмұрын», «Күнтимес» деп аталатын жер-су, ағаш-орман орындары бір 
белдеуде орналасқан табиғаты әсем жерлер - патша үкіметінің де көз құрты 
болған екен. Әулиекөл мен Құсмұрын арасын жалғастырған арқан-әңгіменің 
ұзын сонары осы болды.
Әне-міне дегенше, темір жол бағаналары сорайып Құсмұрын бекеті де 
көрінді. Бас бостандықтарынан айырылып, жаза тартқандар отыратын колония 
да осы маңда орналасқан. Бірақ Шоқанның ауылы бұл теміржол бекетінен 5-6 
шақырым әрі орналасқан көне Құсмұрын бекінісі екен. Құсмұрын теміржол 
бекетінен кесіп өтіп, ескі бекініске қарай бет алып шыққанымызда жер бедері 
өзгеріп, машинаның ашық терезесінен салқын леп соға бастады. «Бұл 
Құсмұрын көлінің салқыны, - дейді Айбек Батырханұлы. Құсмұрын көлі - 
солтүстік аймақтағы ең көлемді, суы мол көлдердің бірі. Бұл көл осы аймақтың 
микро ауа райына кішігірім өзгеріс енгізіп тұрады. Ыстық лептің салқынға 
айналуы көлдің әсерінен».
Көлге қарай құлайтын үлкен еңістің қабағына көтерілген уақытта, жеңіл 
машиналарын «қаңтарып қойған» бір топ кісі қарсы алды. Бұлар Құсмұрын 

51 
бекінісінің қонысында отырған «Бірлік» ауылының азаматтары болып шықты. 
Амандық-саулықтан басталған кездесу бірден Шоқан жайына қарай көшті. 
Күтіп алушылар Шоқанның аяқ тиген әрбір жердің тарихы бар екенін айтып, 
оны біздерге көрсетуге асық.
Алдымен «тізгін тартқан» жеріміз - Тауқұсмұрын. Тауқұсмұрын - көлге 
сұғына төнген биік жота. Жотаның үсті қалың өскен ақселеу. Тауқұсмұрынның 
үстінен көл анық көрінеді екен. Тек көл емес, бұл төңіректің көкжиекке ұласқан 
кеңістігі алдыңызға жайылады. Жаңағы біз көрген көмір кенішінің маңы «Хан 
жатқан» деп аталып, көлдің көк майса біткен тегіс жағалауы Шыңғыстың бие 
байлаған жері көрінеді. Ауыл азаматтарының айтуынша, Шыңғыс ауылының 
игі жақсылары бас қосатын төбе осы Тауқұсмұрын болған.
Тауқұсмұрын - аға сұлтан ауылының келелі кеңестері мен алқалы 
жиындарына байланған уәде, келісілген кесімге талай куә болған биік қырат. 
Сөз жоқ, сол кеңестерде бала Шоқанның жүргені анық. Азан шақырып-қойған 
«Мұхаммед-Қанапия» атының «Шоқан» болып өзгеруіне үнемі әке қасында 
шоқиып отыруынан ауысқанын ескерсек, ал оған әкенің қол астына тегіс 
Құсмұрын дуаны қарағанын қоссақ, кеңес құрар Тауқұсмұрында Шоқанның 
балалықтың бал дәурен шақтарын шегеріп қойып, үлкендердің үлгі әңгімесін 
тыңдаған уақыттары өткені анық.
Төңірекке көз салар дүрбі есебінде пайдалануға болатын Тауқұсмұрынның 
бала Шоқанның көңілінде ерекше із қалдырғанын оның Омбы кадет 
корпусында оқып жүргенде Ертіс өзенінің жағасында тұрып айтқан мына бір 
сөзімен салыстырып жорамалдауға болады. Шоқанның ол бір сөзін өз 
естеліктерінде Г. Потанин былай деп еске түсіреді: «Кадеттердің бір тобы кадет 
корпусының Ертіске шығатын қақпасы алдында тұрады, сол топтың ішінде 
Шоқан да бар екен. Жасөспірімдердің қарсы алдынан Ертіс өзені, оның арғы 
жағынан көкжиекке ұласқан қырғыз даласының көрінісі ашылады. Сол сәтте 
Уәлиханов сонау қиырға сұқтана қарап тұрып: «Келешекте мына аяқтың қай 
жерлердің топырағын басарын бір құдайдың өзі білсін», - деп айтқан екен» [2, 
62 б.].
Бір топ жасөспірімнің арасында Шоқанның ғана аузына осы бір сөздің 
түсуі - қырға қарап қиялын көкжиектен асырған дала баласының танымы. Осы 
бір далалық танымға «дүрбі» Тауқұсмұрынның косқан үлесі бар екені анық» 
[3].
Осы тұстан ескі мақала мазмұнын үзіп, жоғарыдағы Құсмұрын атауына 
байланысты қойған күманды сауладарымызға жауап іздеуді жөн көрдік. 
«Қостанай таңы» газетіне жариялаған мақаланың толық нұсқасын қызыққан 
оқырман өзі тауып алар деген ойдамыз. 
Әлқисса, қазақ құстың, сол сияқты жан-жануарлардың тыныс алу және 
қоректену мүшесі орналасқан дене бөлігін «мұрын» демей, «тұмсық» дейді. 
Табиғаттағы бізге таныс құс баласының тұмсығы әртүрлі: бірі үшкір, сүйір, бірі 
жалпақ, енді бірі дөңес. Ұзындық тұрғысынан да түрліше: қысқа, ұзын. Демек, 
құс тұмсығында бірізділік жоқ. Бірізділік жоқ жерде, адам баласының тілінде 
тұрақты бейне, көрініс қалыптаспайды. 

52 
Қазақ және өзге де түрік тілдес халықтар «мұрынды» ол тек адамға 
қатысты ғана айтады. Не себептен? Себебі адамның бет-жүзінде «мұрын» 
болмаса, ол бір теп-тегіс кескін береді. Мұрын - бет-жүздің сәні. Сондықтан 
қазақ «Ер мұрынды, ат ерінді болады» деген. Сонымен қатар «қыр мұрын», 
«дөң мұрын», «тау мұрын», «жалпақ мұрын» деп мұрынның түрлі сипаттарын 
белгілейді. Ал мұрыны кішкентай адамдарды «пұшық» дейді. Пұшық – 
тартымсыз, көріксіз келбет. 
Құс, жан-жануарға қатысты «тұмсық» пен адамның «мұрыны» туралы 
тілдік бейнелерді неге салыстыра беріп отырмыз? Себебі «Құсмұрын» атауы 
«құсқа» да қатысты емес, құстың «мұрынына» да қатысты емес. Бұл тұста 
алдымен «мұрын» мәселесін шешейік, содан кейін «құсқа» келеміз. 
Түркі тілдерінде «мұрын» (мурун немесе бурун) сөзі бірнеше мағынаға ие. 
Орыс зерттеушісі Макс Фасмердің «Орыс тілінің этимологиялық сөздігінде» 
«мурун мен бурун» фонетикалық ауытқулармен берілетін түркілік бір сөз 
ретінде қарастырылып, оның орыс тіліндетөрт түрлі мағынасы бар екеніні 
айқындалған.Сол төрт түрлі мағынаның бірі «песчаная местность» дегенді 
білдіретінін көрсете келе, ол ұғым түркінің «песчаная коса», «мыс, нос» деген 
сөздерінен ауысқан деп тұжырымдайды[4].
Мұндағы «песчаная коса» - бұл құмшауыт қайыр (түбек), ал орыс тіліндегі 
«мыс» дегеніміз - теңізге немесе көлге сұғынып еніп тұрған жер бөлігі (дәл 
мағынада, түбек)екені белгілі. Демек, «Құсмұрын» атауындағы «мұрын» - ол 
көне түркі тіліндегі «түбек немесе қайыр, жота». «Түбек немесе қайыр» деп 
қазақ суға сұғына еніп тұрған жер бөлігін атайды. Жоғарыдағы мақалада халық 
«Тауқұсмұрын» деп атаған,«көлге сұғына төнген биік жота» да «түбек» деген 
мағынаны беретіні анық. 
Сонымен, «мұрынның» мағынасы ашылды. Енді «құс» деген бөлікке 
келейік. Аталмыш атау - түркі тілдеріндегі «қос, куш», яғни «екі» деген мағына 
беретін сөздің фонологиялық тұрғыда өзгерген түрі. Башқұрстанда «Куштау» 
деген жер бар. Оның бағынасы «Қостау». Ал қос деген тіркеспен келетін 
топонимдер қазақ тілінде «жыртылып-айырылады». 
«Қос»-ты «құс»-қа өзгертіп тұрған құбылыс – қазақ тілінің үндестік заңы. 
Біріккен сөздегі «мұрын» бөлігі алыңғы бөлікте тұрған «қос» сөзін өзіне үндес 
болуға «мәжбүрлеп», «құс» деп өзгерткен. Тілдің осы бір көзге анық байқала 
бермейтін нәзік тұсын біздер оны дұрыс бағамдамай, аспанда ұшып, жерге 
қонатын құс атауына балап жібергенбіз. 
Ұзын сөздің қысқа қайырымы, «Құсмұрын» деген атау «Қос түбек» дегенді 
білдіреді. Атаудың көлге, сулы жерге қойылғанын ескерсек, «Қостүбектің» 
қисыны әбден келіп тұр. Көл жағасындағы «Тауқұсмұрын» (үлкен) деп 
аталатын түбектің «Кішіқұсмұрын» деп аталатын сыңары да болуы ғажап емес.
«Түбек» деп халық, әдетте, су деңгейінен биік жотаны атайды. Адамның 
мұрыны да бір тегіс бет-жүздегі биік жота сынды. Ал аң-құс, жан-
жануарлардың дене мүшелеріндегі тыныс алу жолдарында мұндай ерекшілік 
жоқ болғандықтан оны «мұрын» демейді, «тұмсық» немесе «танау» деп атайды. 
Айтпақшы, Астана – Алматы бағытындағы теміржолдың бойында Балқаш 
өзенінің маңында «Мұрынтау» деген станция бар. Ондаға тау жотасының 

53 
кескіні кісінің мұрынына ұқсайды. Бурабайдағы «Жеке батырда» шалқасынан 
ұйықтап жатқан батырдың бет жүзі бейнеленген кескін бар. Онда да анық 
көрінетін дене бөлігі – мұрын. Бірақ бұл көріністерде адамның мұрыны емес, 
«мұрын» бейнесіне ұқсайтын биік жота, тау, жер бедері мәселесі айтылып 
тұрғаны анық. 
Міне, «Құсмұрын» атауының тарих қойнауына қонақтап, көнерген сыры 
осындай.

жүктеу/скачать 1.18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: