Гуморальдық және жасушалық иммунитетің негізгі феномендер

6. Дәріс сабақтарының мақмұны

1. 
   Тақырып Кіріспе.
   

Бактериялар, вирустар, өсімдіктік және жануарлық табиғаты бар кейбір улар, донорлық қан және организм үшін бөгде басқа да заттар антигендер қатарына жатқызылады. Олар тек қана организмнің ішкі ортасына өздерінің антигендік қасиеттерін өзгертпей түскен кезде ғана бөгде болып саналады. Ас қорыту процесі кезінде өздерінің антигендік қасиеттерін жоғалтатын азықтық заттар иммундық реакцияларды туындатпайды.

Иммунитет жасушалық және гуморальдік, ерекше немесе ерекше емес қорғаныштық реакциялармен қамтамасыз етіле отырып, организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтайды. Иммундық реакцияны туындататын бөгде антигендердің түрлеріне байланысты антибактериялық, антитоксикациялық, вирустарға қарсы, ісікке қарсы, трансплантациондық иммунитет түрлерін ажыратады. Сонымен қатар организм антигендік қатынас нәтижесінде әр түрлі агенттердің әсерінен бөгде болып кеткен өзінің жасушаларына да иммундық реакциямен жауап бере алады.

Иммунитеттің екі негізгі түрін ажыратады: туа біткен және уақыт өте пайда болған. Туа біткен иммунитет (түрлік, тұқымқуалаушылық) жануарлардың небір түрлеріне тән және басқа да генетикалық сипаттар сияқты тұқымқуалаушылық жолымен беріліп отырады. Сол себепті де бір ғана түрге тән ауру түрлері болады; басқа биологиялық түрлер оларды мүлде қабылдамайды. Осылайша адамдар қара мал обасымен, мысықтар иттер обасымен, және т.б. ауырмайды.

Туа біткен иммунитеттің көрінуінің әр түрлі деңгейлері бар: абсолютті тұрақтылықтан ( мұндай тұрақтылық сирек кездеседі) организмге әсер ететін әр түрлі әсерлерден(мысалға алар болсақ, органзмнің аса тоңазытуы) бұзылуы мүмкін салыстырмалы қабылдамаушылыққа дейін.

Уақыт өте пайда болған иммунитет ауырып біткен инфекциондық сырқат нәтижесінде немесе вакцинациядан кейін пайда болады, тұқым қуаламайды.

Уақыт өте пайда болған иммунитеттің басты ерекшеліктерінің бірі – оның қатал тәнділігі: ол организмге түскен немесе енгізілген тек қана бір антигенге қарсы түзілетіндігі. Уақыт өте пайда болған иммунитеттің белсенді және белсенді емес түрлері қарастырылады. Белсенді түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет ауырып біткен сырқат нәтижесінде немесе жасырын инфекция мен вакцинациядан кейін туындайды. Белсенді түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет сырқат басталғаннан кейін 1-2 аптаның ішінде пайда болады да, салыстырмалы түрде ұзақ сақталады – яғни, бір жылдан бірнеше онжылдықтарға дейін. Осылайша, қызылшадан кейін пайда болған иммунитет өмір бойына сақталады. Басқа инфекциялардан кейін, мысалға алар болсақ, тұмаудан кейін белсенді түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет салыстырмалы түрде 1-2 жыл бойына аз уақыт қана сақталады.

Белсенді түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет иммунокомпетенттік жасушалардың – Т- және В-лимфоциттердің

( яғни, тимотәуелді және сопақша ми лимфоциттері) қызметіне тікелей байланысты. Бұл жасушалар бөгде агентті анықтап, оларға тиісті реакциямен жауап береді:

Т-лимфоциттер қызметтері бойынша әр түрлі болып келетін белсенді лимфоциттерге айналады, ал В-лимфоциттер арнайы ерекше иммуноглобулиндерді – антиденелерді түзетін плазмалық жасушаларға айналады. Т-лимфоциттер жасушалық иммунитетті қамтамасыз етеді, ал В-иммунитеттер гуморальді иммунитетті қалыптастырады.

Белсенді емес түрде уақыт өте келе пайда болатын иммунитет плацента арқылы анасынан антиденелер алатын ұрықта пайда болады, сол себепті де жаңа туылған сәбилер белгілі бір уақыт бойы кейбір инфекцияларға, мысалға алар болсақ, қызылшаға төтеп беріп, қабылдамайды. Белсенді емес түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет қолдан да жасалуы мүмкін – яғни, организмге белгілі бір ауру түрімен ауырып болған науқастардан немесе вакцинацияланған адамдар мен жануарлардан алынған дайын антиденелерді (иммуноглобулиндерді) енгізу арқылы жүзеге асады. Белсенді емес түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет тез пайда болады да ( иммуноглобулин енгізілгеннен кейін бірнеше сағаттан соң) біраз уақыт бойы (3-4 апта бойы) сақталады. Белсенді түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитет пен белсенді емес түрдегі уақыт өте пайда болған иммунитеттің факторлары мен механизмдері әр түрлі.

Қалыпты қызмет атқаратын тері мен шырышты қабықтары организмнің сыртқы бактериялдық қоздырғыштардан және вирустық инфекциялардан қорғайтын бірінші қорғаныс қабатын құрайды. Тер-тұздық бездерден бөлініп шығатын сөлдерінде бактерияларға жойқын әсер ететін заттар болады. Оларды иммунитеттің табиғи факторларына жатқызады. Осылайша, конъюнктивалардың бөлетін сөлдерінде, ауыз қуысының шырышты қабатында, мұрында, өңеште лизоцим – кейбір бактериялардың жасуша қабықшасын бұзатын ақуыздар болады. Иммунитеттің табиғи факторларына сондай-ақ бактериялардың ферменттік белсенділігінің ингибиторлары, вирустардың ингибиторлары, асқазанның шырышты қабаты бөлетін сөл, және басқа да организм түзетін заттар жатады.

Организмнің маңызды қорғаныстық реакцияларына ісіну мен фагоцитоз (әр түрлі бөгде агенттерді фагоциттердің жұтып, қорытуы) жатады. Фагоцитозды екі жүйенің жасушалары жасайды: микрофагтар (гранулоциттер) және макрофагтар (моноциттер). Бұл қозғалмалы жасушалар. Бауыр ұлпаларының, лимфа түйіндерінің қозғалмайтын мононуклеарлы жасушалары да фагоцитозды жүзеге асырады. Макрофагтар микрофагтарға қарағанда қиындау қызмет атқарады: олар бактериялармен қоса, саңырауқұлақтарды, қарапайымдарды, антиген-антидене кешендерін, организмнің түр өзгерткен өзіндік жасушаларын, жаман ісіктердің жасушаларын қорыта алады. Сонымен қатар макрофагтар антидене түзуге де қатысады.

Организмнің бөгде антигендерге иммундық реакциямен жауап қайтару қабілеті жатырішілік кезеңде қалыптаса бастайды да баланың бір жасына дейін айқын көріне бастайды. Арнайы зерттеулер көрсеткендей, организм белгілі бір антигенге қарсы әрекет ететін қабілетін оны организмге эмбрионалдық кезеңде немесе туа салысымен енгізсе жоғалтуы мүмкін. Бұл қалып иммунологиялық төзімділік деп аталды, яғни организмнің белгілі бір антигенге қарсы әрекет ету қабілетін жоғалтуы.

Антиденелер иммунитеттің маңызды қызметтерінің бірін орындайды. Олар токсиндерді, вирустарды, бактерияларды зарарсыздандырып, оларды түптеп жоятын фагоциттерге барынша ашық етеді. Антиденелердің маңызы, әсіресе, вирусқа қарсы иммунитет түзілген кезде артады. Арнайы антиденелер вируспен қосыла отырып, оның адамның басқа жасушаларына енуіне мүмкіндік беретін рецепторларын тоқтатады. Тыныс алу жолдарының сөлдерінде бар антиденелер тұмау және басқа да респираторлық сырқаттардың алдын алуда маңызды рөл ойнайды.

Бөгде антигендік қасиеттерге ие патогендік және патогендік емес агенттерден қорғайтын жасушалық және гуморальдік реакциялар тығыз байланыста қызмет атқарады да организмнің ортақ бақылауында болады. Олар организмді патогендік микроағзалардан ғана қорғап қоймай, организмге түсетін басқа да бөгде заттардан, мысалы ас қорыту қызметі бұзылған кезде қанға араласатын азық компоненттерінен, тыныс жолдарының шырышты қабаты арқылы ішке енетін өсімдік тозаңдарынан, реципиенттің қан тобына сай келмейтін донорлық қаннан, иммунологиялық сәйкессіздік кезіндегі органдардың жасушалары мен ұлпаларынан қорғайды.

2. 
   Тақырып Иммунология пайда болуы және пәнінің дамуы.
   

Біздің эрамызға дейінгі ғасырда Қытай мен Үнді елдерінде шешек ауруымен ауырған адамдардың денесіндегі күлдіреген көпіршіктері алынып, дені сау адамдарға осы ауруға шалдықпас үшін жұқтырылған. Батыс және Оңтүстік Африканың жергілікті халқы малды өкпе қабынуына қарсы егуді бірнеше ғасырдан бері нәтижелі қолданып келген. Олар қабынып өлген малдың өкпесіне пышақ сұғып, сол пышақпен сау малдың тұмсығын тілімдейді екен. Дегенмен ең алғашқы иммунологиялық тәжірибені жасаған адам – ағылшын дәрігері Э. Дженнер. Ол 1796 жылы сиыр шешегімен ауырып тұрған адамның қайтып бұл аурумен ауырмайтындығын байқаған. Ол сиыр шешегінен сауыққан сауыншылардың қолдарындағы күлдіреген көпіршіктердің суын басқа адамдарға екті. Сол сүйықты ол вакцина деп атады (латынша vacca сиыр деген сөзді білдіреді).

Иммунологияның ғылым болып қалыптасуы кейбір жұқпалы ауруларды қоздыратын микробтың ашылуымен тікелей байланысты. Бұл салада Л. Пастердің сіңірген еңбегі зор. Пастердің малды тырысқақ (холера) ауруына қарсы вакциналау тәжірибесінің нәтижелері туралы жазған мақаласы жарық көрген 1881 жыл иммунология ғылымының туған уақыты деп есептелінеді. Ол мақаласында ауру қоздырғыш қабілеті әбден әлсіреген микробтарды батыл түрде вакцина ретінде қолдануға болатынын айтты. Дегенмен Пастер иммундық теория жасай алмады.

1890 жылға дейін иммунологияның берік негізін қалаған көптеген ғылыми жаңалықтар ашылды. Илья Мечников фагоцитоз құбылысын ашып, «жасушалық иммунитет» деген ұғым енгізеді (1884); Эмиль фон Беринг Шибасабуро Китазатомен бірге дифтерия мен сіреспеге қарсы пассивті иммунизацияны қолданды (1891); Пауль Эрлих антиденелердің түзілуін түсіндіретін өзінің атышулы «бүйір тізбектері» теориясын үсынды (1897); Жюль Борде 1899 жылы комплемент жүйесін ашып, 1901 жылы комплементті байланыстыру реакциясын қойды. Бүл жаңалықтардан соң қанның АВО тобы (К. Ландштейнер, 1900), анафилаксия (Шарль Рише, 1902), Артюс феномені (М. Артюс, 1903) және сарысу ауруы (К. Пирке, 1905) белгілі болды. К. Пирке 1906 жылы «аллергия» деген үғым енгізді.

Соңғы 50 жыл ішіндегі пайда болған ғылымдардың методикалық жетістіктері иммунологияның қарқынды дамуына себепкер болды. А.Тизелиус 1938 жылы электрофорез тәсілін қолданып, Э. Кэботпен бірге антиденелердің глобулиндер екенін дәлелдеп берді; иммунодиф-фузия (Ж. Уден 1946), иммунофлуоресценция (А. Кунс, 1942) және иммуноэлектрофорез (П. Грабель, 1953) тәсілдері белгілі болды; антиденелердің қүрылысын зерттеу басталды.

1960 жылдан бастап иммунды жүйенін, орталык, торшасын-лимфоциттерді зерттеу жүмыстары басталды, П. Медавар мен оның қызметтестері (1958) иммунологиялык, толеранттылықтың феномені иммундык, жүйенің белсенді әрекетінің белгісі екенін дәлелдеді. Марк-Фарлейн Бернет пен Нильс Ерне (1958) антиденелердің түзілуінің клональді – селекциялық теориясын дамытты, ал Дж. Гуоэнс (1959) сәуленің әсеріне үшыраған сингенді реципиенттерге лимфоциттерді көшіру арқылы осы торшалардың организмнің иммунды жауабында үлкен міндет атк,аратынын дәлелдеп берді. Жан Миллер тимэктомиятәжірибесін жүргізіп, тимустың бастапқы лимфоидты ағза екенін анықтады. Трансплантациялық иммунологияның негізін қалаушылардың бірі Дж. Снелл 40-шы жылдарда өзінің конгенді тышқандармен жүргізген тәжірибелерінің нәтижелері негізінде үлпа сәйкестігін ашты (Н-2 жүйесі).

1959 жылы Жан Доссе бастаған ғалымдар тобы адамның антигендерінің гистосәйкестілігінің жүйесін (НА) ашып, аллотрансплантация кезінде үлпаларды жіктеуге мүмкіндік туғызды. Хью Мак-Девитт иммунды жауаптың гендері гистосәйкестіліктің бас комплексіне (кешеміне) жататындығын дәлелдеп өте маңызды ғылыми жаңалык, ашты. Б. Бенецерраф оларды Ir-гендер (ағылшынша immune response – иммунды жауап) деп атады, өйткені олар организмнің бөгдеантигендерге (мыcалы, зардапты микроорганизмдердің белгілі бір антигендеріне) қарсы жауап беру қабілетін анықтайды. Кейінгі жылдардың маңызды жаңалык,тарының ішінен моноклональдык, антиденелерді алу тәсілін – гибридомалык, технологияны атап айтуға болады (Келер және Мильстайн, 1975ж). Моноклональдық антиденелердің тазалығы соншалык,ты, ол антигеннің тек бір ғана детерминантасына (бөтен белгісіне) бағытталған.

Иммунология көптеген пәндермен тығыз байланысқан. Оған дәлел кейінгі кезде иммунохимияның, иммунопатологияның, ісік иммунологиясының, трансплантация иммунологиясының және басқа пәндердің пайда болуы. Қазіргі кезде антиденелер биология, биохимия, микробиология, фармакология сияқты ғылым салаларында бағалы реагент ретінде кең қолданылып отыр.

3. 
   Тақырып Иммунитет теориялары.
   

Бернеттің клон-сұрыптау теориясы – мағынасы: әр антигенге белгілі лимфоцит бар. Антиген өзіне сәйкес рецепторы бар лимфрцитті стимулдейді. Нәтижесінде осы антигенге арнайы лимфоциттер клоны пайда болады. Лимфоидті клеткалардың популяциясы өте көлемді, гетерогенді, антигендік детерминанттардың көп санды түрлерінен асып түсіп, басып кетеді. Бірақ, шындығында бұл процесс күрделенген, өйткені белгілі рецепторлары бар лимфоциттердің пайда болуы өмір бойы жүреді.

1974ж. Ерненің иммунологиялық теориясы – идиотип-антиидиотип қарым-қатынас теориясы. Әрбір иммуноглобулинде 2 негізгі бөлімшесі болады. Олардың ішінде: біріншілері - әдеттегі антигендердің антигендік детерминанттарымен байланысады, екіншілері – басқа Иг-ң молекуласы сыртында орналасқан, антигендік детерминанттармен ұқсас, идиотипикалық детерминанттармен өзара әрекет жасайды. Мұндай детерминаттар идиотип деп аталады.

Сонымен, иммунитет – организмнің генетикалық бөгде информациясын тасымалдаушылардан қорғану әдісі, ішкі гомеостазды сақтау үшін бағытталған.

Иммунды жауап дегеніміз антигенді байланыстырып, инактивациялап, ыдыратып және организмнен шығаруға бағытталған иммун жүйесінің арнайы комплексті реакциясы. Иммунды жауап бір-бірін толықтыратын клеткалық және гуморалды иммунитет реакциялармен жүзеге асады.

4. 
   Тақырып Антигендер және антиденелер.
   

1. гуморалды жауап (жасуша аралық В - жасуша) антидене, қан айналымында және басқада сұйықтық организмінде болады, сонымен антидене жасушамен байланыспайды және IgG, IgM, IgA, IgD, IgE тұрады. Антидене жасушамен байланыспаса да олар жасушаны жою алады, яғни цитотоксикалық әсеріне тән қабілеті бар, антиген және антиденеден басқа үшінші заттың қатысуы қажет. Бұл – комплемент, қалыпты қан сарысуында қатысады. Комплементсіз бос антидене жасушаның беткейіндегі антигенді детерминанттарымен байланысуы мүмкін, бірақта жасушаны өлтіруі мүмкін емес. Комплемент ферментті белсенуімен қабілетті, көптеген компоненттер жиынтығынан тұрады.

2. Жасуша аралық жауап (Т - жасушалық) сенсибилизацияланған лимфоциттермен жүзеге асады. Иммундық жауап кезінде антидене жасушаның бөлігінен үзілмейтін, оны өндірген және жасушамен байланысқан болып табылады. Антидене таныстырушы лимфоциттер, ісіктік жасушалардың беткейінде антигенді детерминантымен антидене байланысқанда ғана ісіктік жасушаларға дейін жетіледі. Сосын жасушамен байланысқан бұл антидене, ісіктік жасушаны жоюды және жаруы мүмкін.

Антиденелер – иммуноглобулиндер

Иммуноглобулиндердi плазмалық торшалар шығарады. Олар қан сарысуында, лимфада, уызда, сілекейде, торшалардың сыртқы қабығында болады. Иммуноглобулиндер 5 класқа бөлінеді. G, M, A, D, E.

Бұлардың құрылысында квадриметрикалы димер екі тізбектен (жеңіл және ауыр) тұрады. Иммуноглобулиннің биохимиялық, қызметтік ерекшеліктері ауыр тізбекке байланысты. Сөйтіп әрбір иммуноглобулин құрылысы бірдей екі жеңіл , екі ауыр тізбектен тұрады, оның молекулалық салмағы Дальтон. Бұл тізбектер өзара дисуль­фидті көпіршіктермен байланысқан, жеңіл және ауыр тізбектің өзгермейтін (С), өзгеріп отыратын (V) аймақтары бар, солардың қосылатын жерінде белсенді антигендермен байланысатын орталық орналасқан. Антиденелер антигеннің әсерінен плазмалық торшадан шығарылады. Әрбір антигенге қарсы сонымен ғана байланысатын арнайы антидене түзіледi.

Антиденелер қасиеттері

1. Спецификалық қасиеті - иммуноглобулин тек арнайы антигенмен қарым-қатынасқа түседі. Онда антидене белсенді орталығы — антидетер­минант (паратоп) антигендер белсенді орталығы — детерминантпен (эпитоп) байланысады.

2. Валенттілігі-иммуноглобулин молекуласындағы антидетерми­нант­тың саны, көбінесе бұлар екі валентті, бірақ кейде 5-10 валентті антиденелер кездеседi.

3. Аффиндігі олардың байланысы өте мықты, (антидене + антиген) антидетерминант + детерминант байланысы.

4. Авидтігі — антиген мен антидене байланысы тұрақты, олардың байланысуы жылдам және толық, олар әр түрлі торшалармен бай­ланыс жасай алады:

• 
  макрофагтармен байланысып фагоцитозды белсендіреді.
  
• 
  нейтрофилдермен фагоцитозды белсендіреді.
  
• 
  базофилдермен байланысып атопиялық реакция жүріп, медиаторлар бөлініп, жедел жүретін аллергиялық реакцияға әкеледі.
  
• 
  тромбоциттермен байланысып қан ұюын өзгертеді.
  
• 
  Лимфоциттермен-FC рецепторымен (иммуноглобулин G)
  

а) изотипті

б) аллотипті

в) идиотипті

Изотиптілігі — ауыр тізбегі құрылысына байланысты қалыпты жағдайда бір түрдегі жануарларда, адамдарда бірдей. Ал олардың айырмашылығы 4-тізбегіндегі аминоқышқылдармен сипатталады. Сөйтіп иммуноглобулин G1, G2, G3, G4, ал иммуноглобулин А₁, А₂ болып бөлінеді.

Аллотиптілігі — әрбір жеке адамның иммуноглобулин айырмашылығын көрсетеді, ол генетикалық маркерлерге байланысты.

Идиотиптілігі — бұл антигендер спецификалық қасиетіне байланысты тек бір иммуноглобулинге арналған. Қанша арнаулы иммуноглобулин болса, сонша антиген варианттары болады.

Идиотип – антиденелердің өзгермелі бөлігіндегі аминоқышқылдардың орналасуының немесе Т-торшалық антиген танитын рецепторының ерекшелігі. Оларға қарсы антиидиотипті антиденелер өнеді.

Иммуноглобулин М инфекция түскенде, вакцинацияда бірінші синтезделеді, авидтігі жоғары, ағзаны бактериялардан, вирустардан қорғайды, комплементті классикалық жолмен белсендіреді, фагоцитозды күшейтеді. Ағзаға түскен антигенге әуелі иммуноглобулин М түзіледі. Аптаның аяғында ғана иммунгоглобулин G-нің синтезіне көшеді.

Қан сарысуында 0,4-2,2 г/л. Иммуноглобулин М ең ірі молекулалары, бес мономерден құрылған, 10 белсенді орталығы бар, бірден бес антигенді байланыстырып ағзадан шығарып жібереді. IgМ ағзаға антиген түспесе де болатын табиғи антиденелерге жатады. Жатырдан өте алмайды. Нәрестелерде тек инфекцияға қарсы пайда болады. IgМ антигенге фагоциттерді белсендіріп шақырады.

Иммуноглобулин G - класы қан сарысуында барлық иммуногло­булин­дердің, молекулалық салмағы 150 мың Дальтон, ол жатырға кіре алады. Иммуноглобулин G 23 тәулік, ұзақ өмір сүреді. Адамдарда иммуноглобулин G-дің 4 түрі бар: (ауыр тізбектің айырмашы­лы­ғымен).

IgG қан сарысуында 7-18 г/л. Екіншілік иммундық жауабында тек IgG анықталады. Негізгі қызметі: комплементті белсендіреді (G1, G2, G3 ); фагоцитозды күшейтеді: бактериялардың полисахаридтік антигеніне қарсы кеш өнетін антиденелер (G1, G2); токсиндерді бейтараптайды, фагоциттерді опсонизация арқылы белсендіреді. Комплементпен тек G4 байланыспайды. Иммуноглобулин G тимусқа тәуелді болғандықтан Т-лимфоциттердің қатысуымен ғана синтезделеді. Сондықтан сәулелену және иммунды депрессанттар олардың синтезін басады.

Иммуноглобулин G-ның максималды өнімі антигендік арасы 30 күн өткенде қайтадан еккенде дамып иммундық жауап толық және иммундық ес пайда болады.

Иммуноглобулин А – сарысулық және секреторлық түрлері бар. Сарысудағы концентрациясы 0,8-3,7 г/л. Қан айналымындағы микробтарды және токсиндерді бейтараптайды. Сарысу IgA – комплементті альтернативтік жолмен белсендіре алады. Кейбір микробтар өндіретін протеаза ферменті IgA-ны инактивацияға шалдықтырады (мыс. гонококктер).

Секреторлық IgA шырышты қабықтың эпителиалды торшаларының синтезінен шығады, оның қосымша (S) компоненті бар. Осы компонент IgA эпителий торшаларынан өткенде қосылады да IgA-ның протеолитикалық ферменттерге тұрақтылығын береді. Секреторлық IgA шырышты қабықта сақталып бактериалдық токсиндерді бейтараптайды, вирустарды шектейді, фагоцитозды белсендіреді. Сөйтіп, инфекцияға жергілікті қорғанысты қамтамасыз етеді.

Секреторлық IgA түкірікте, көз жасында, азқазан-ішек секретінде, өтте, қынап секретінде, аминотоксикалық сұйықта, өкпе, бронх, зәр шығару және жыныс жолдарында бар. Нәресте IgA-ны ана сүтінен, уыз сүтінен алады. Ана сүтімен түскен IgA ішекке грам теріс микробтардың (ішек таяқшаларының) орналасуынан қорғайды. Ішекке грам оң микробтар орналасып ішек инфекцияларына антагонистік рөл атқарады. IgA микроорганизмдермен байланысып, оларды шырышты қабыққа тұрақтатып орналастырмайды.

IgA тимусқа тәуелді иммуноглобулин, сондықтан нәрестенің өмірінің бастапқы кезінде өз бетімен пайда болмайды.

Иммуноглобулин Е-нің өнімінің тұқым қуалаушылыққа байланысы бар. Аллергиялық ауруларға бейімділігі бар кісілерде IgЕ-нің деңгейі жоғары. Нәрестелерде IgЕ орта жастағы кісілердің көрсеткіштерінің 10 пайызындай ғана. Иммуноглобулин Е комплементпен байланыспайды, жатыр арқылы өтпейді, ұлпа базофилдерімен және басқа «қабыну дамытатын» торшалардың Ғс-рецепторларымен өте тез және берік байланысады. IgЕ мен қосылған антиген базофилді торшаларының үстіне орналасып, олардың дегрануяциясын дамытып биологиялық белсенді заттар торша аралық кеңістікке төгіліп аллергиялық қабыну пайда болады. Иммуноглобулин Е шырышты қабықтағы антигендерді байланыстыруға қатысады.

Иммуноглобулин Е-ны көк бауырдың, бадамша бездің, тыныс алу және асқорыту жолдарының плазмалық торшалары өндіреді. Ұрық IgЕ –ні ерте шығарады. Иммуноглобулин Е гельминттерден қорғануға қатысады.

Шырышты қабықта IgА-ның қорғанысын бұзған патогендерді ұлпа базофилдерінің үстіндегі арнайы IgЕ байланыстырып, биологиялық белсенді заттар шығып қабыну дамуымен хемотаксиспен сол жерге басқа қорғаныс факторларын (торшалық, гуморалдық, IgG, комплемент, нейтрофилдер, эозинофилдер, т.б.) жинауы келесі қорғаныс этапы болып саналады.

5. 
   Тақырып Иммундық жүйе.
   

Иммундық жүйенің органдары организмге түскен және организмде қалыптасқан бөгде заттарды зарарсыздандыратын (антигендер) иммунокомпетенттік жасушаларды ( лимфоциттер, плазмоциттер), биологиялық белсенді заттарды (антиденелер) түзеді.

Иммундық жүйенің органдары адамның денесінде белгілі бір орындарда орналасқан: орталық органдар – жақсы қорғалған жерлерде (сопақша ми – сопақша ми қуысында, тимус – кеуде қуысында ). Иммундық жүйенің қосымша органдары – организмге бөгде заттар енуі мүмкін жерлерде және олардың организм бойымен жүру жолдарында орналасқан.

Осылайша, өңештің лимфа сақинасының миндалиналары тыныс алу жолдары мен ас қорыту өңешінің алдыңғы бөлік қабырғаларында орналасқан. Таңдай миндалиналары мұрын, ауыз қуысы арқылы таралып жатқан инфекция жолындағы алғашқы қорғаныс сызығы болып табылады.

Тамақтың шырышты қабаты есту түтікшелерінің түбінде орналасып, таңдай миндалиналарына ұқсас лимфа ұлпаларынан тұрады. Оның гипертрофиясы балаларда аденоид деп аталып, ауаның мұрын қуысынан өтуін қиындатады.

Көптеген лимфа түйіндері лимфаның органдар мен ұлпалардан веноздық жүйеге өтетін ағын жолдарында орналасқан. Өлген жасушалардың бөлікшелері түріндегі бөгде заттар лимфа ағынына түседі де, лимфа түйіндерінде тоқтап, залалсыздандырылады. Қанның артериалдық жүйеден көктамыр жүйесіне өтетін тұсында көк бауыр жатыр, ол қанның иммундық бақылауын жүзеге асырады.

Иммундық жауап кезіндегі жасушалардың өзара байланысы осы жасушалар бөлетін ерітінді заттар арқылы жүзеге асады, және адам организмінің белгілі бір антигенге қайтарылатын реакцияның қатаң даралығын қамтамасыз ететін генетикалық бақылауда болады. Қандай да бір иммунокомпетентті жасушалардың қызметіндегі, дифференцировкасындағы және дамып-жетілуіндегі кемшілік (туа біткен немесе уақыт өте пайда болған) иммундық жүйенің қызметінің бұзылуына алып келеді.

6. 
   Тақырып Иммунитет эволюциясы.
   
7. 
   Тақырып Гуморальдық және жасушалық иммунитетің негізгі феномендер.
   

Инфекцияның ену жолындағы табиғи тосқауылдар механикалық және химиялық деп бөлінеді. Механикалыққа тері және кілегей қабықтары. Олардың секрециялары микроорганизмдерді жояды немесе өсуін тежейді. Егер микроорганизмдер бұл тосқауылдан өтіп кетсе, онда олар екінші қорғаныс жолымен кездеседі – гуморальды және жасушалық факторлармен.

Тері – микроб енетін жолдағы мықты механикалық тосқауыл факторы болып саналады. Тері бетіндегі микробтар түлеген тері қабатымен, май және тер бездерінің секретімен терінің pH – ын микробтарға қолайсыз жағдайға дейін өзгертеді де содан олар жойылып отырады. Терінің бактериоцитті қасиеті күшті. Эпидермисттің протективті қызметірнен басқа теріде күшті иммундық қорғаныс жүйесі болады. Ауыз қуысы, жұтқыншақ, қарын жолдарына, несеп шығару жолдарының, қынап қалың көп қабатты эпителимен қапталған, протективті сипатта болады, ал асқазан, ішек, тыныс жолдары, жатыр және жатыр түтігі секреторлы және сіңіргіш сипаттағы жұқа бір қабатты эпителимен өңгерілген. Кілегей қабықтары әртүрлі әсерлерден тез зақымданып, микробтардың өтуіне жағдай туады. Кілегей қабықтардың деңгейінде организмнің ішкі ортасының түрлі қорғаныс механизмдері болады, соның ішінде микроорганизмдерден де қорғануда жатады. Кілегейге батқан жыпылық эпителидің кірпікшелері бір бағытта толқитын жылжуларды қалыптастыра отырып, эпители бетінде кілегей қабат түзеді. Тыныс жолдарының терең бөлімдерінде және өкпенің тыныс бөлімінде кілегей жоқ, бірақ эпителидің беті көптеген қоздырғыштарды ұстап, жоюға қабілетті белсенді затынан тұратын қабатпен жабылған. Сонымен қос АIЖ бір қабатты эпителиінің бетінде көп мөлшерде лимфоидты жасушалар орналасады, ал газ алмасу зонасында үнемі макрофагтар болады. Бір қабатты эпителидің бетінде IgA секрециясы жүріп отырады, ішек типтес кілегей қабықшасының қабаты – лимфоидтық тіннің құрамында көптеген иммунды – компетентті жасушалар бар. Қалыпты микрофлора – олар патогенді микробтарға антогонистік әсер етеді. Лимфотүйіндердің тосқауылдық қабілеттілігі – ол микроб енген ошақтан тыс жерлерге таралуын шектейді. Беткі тосқауылдан өтіп кеткен микроорганизмдерді екінші қорғаныс жолымен кездеседі, оған жасушалық факторлар – фагоциттер жатады. Фагоцитоз механизмі арнайы жасушалар – фагоциттердің организмге жат заттарды жұтуы, қорытуы және иннактивациялауынан тұрады. Патогенді организмдерді жұтатын және бұзатын фагоциттер миелопоэздік қатардың және макрофагтық – моноцитарлық жүйе жасушаларынан тұрады.

Организмді қорғаудағы фагоциттік жасушалардың маңызын алғаш рет иммунитеттің фагоцииттік теориясын жасаған – И.И.Мечников дәлелдеді. Фагоциттердің қозғалатын және қозғалмайтын түрлері болады. Фиксацияланған бауыр капилярларының тамырлық немесе лимфатикалық эндотелилерінің ерекше аймақтарында,көк бауыр синустарында және лимфа түйіндерінде болады. Қозғалмалы фагоциттер-олар қан жасушаларын фагоциттейтін макрофагтар. Макро және микрофагтардың құрамында лизосомалар болады.Ол жерде жат антигендерді бұзуға қатысатын ферменттер болады. Белсенділігі ең күшті нейтрофилдер, ал ең төмені базофилдер.

Фагоцитоз процесі 5 кезеңнен тұрады:

1.Фагоциттің жұтатын обьектіге жақындауы (хемотаксис)

2.Жұтатын заттың фагоцит бетіне адсорбциялануы (адгезия)

3.Затты жасуша мембранасын инвагинациялап, протоплазмада фагосома түзу арқылы жұтуы.

4.Фагосоманың жасуша лизосомасымен бірігіп фаголизосома түзуі.

5.Лизосомальдық ферменттерді белсендіріп, олардың көмегімен фаголизосомадағы заттарды қортуы.

Барлық иммудық диагностикалық әдістерді скринингті және анықтаушы деп бөлуге болады. Скрининг иммундық жүйенің бұзылыстарын тіркейді. Анықтаушы – иммунды- кейінгі коррекциялау мақсатындағы олардың реализациясында қатысатын механизмдерді бекіту үшін қолданылады.

Иммунологиялық әдістерді екі мақсатта қолданылады. Біріншіден,белгілі антиген бойынша зерттелетін сарысудағы антигенденелерге қатысты спецификалық антиденелердің барлығын және сандық мағынасын анықтайды. Сандық мағынасын сарысуды титрлеу жолымен анықтайды. Иммунды сарысудың титрі деп, оның әлі де оң реакция беретін жоғарғы сұйылу деңгейін айтады. Екіншіден, белгілі антидене, яғни диагностикалық иммунды сарысу арқылы зерттелетін материалдағы спесификалық микробты антигеннің барлығын анықтайды немесе бөлінген қоздырғыштың серологиялық идентификациясын жүзеге асырады. Барлық иммунды-микробиологиялық әдістерді 3 топқа бөледі:

1.Антигеннің антиденемен тікелей әсерлесуіне негізделген иммунологиялық әдістер.

2.Антиген мен антидененің арасында бір заттың қатысуымен болатын өзара әсерге негізделген.

3.Белгіленген антиденелерді немесе антигендерді пайдаланатын әдіс.

Иммундық алдын алу-жасанды спецификалық иммунитет құру жолымен белгілі бір топтар мен жеке индивидуумдарда жұқпалы ауруларды ескертудің түрі. Иммунизацияның екі түрі болады:

1.Белсенді – белсенді иммунитет түзу мақсатында организмге микроб антигендерін енгізуге негізделген.

2.Пассивті – жасанды пассивті иммунитет түзу мақсатында организмге спецификалық антиденелері бар препараттарды енгізуге негізделген.

Вакциналар – қауіптілігі төмендетілген микробтардан, олардың өнімдерінен немесе бөлшектерінен дайындалатын,енгізгенде жасанды белсенді иммунитет түзуге қолданылатын биологиялық препараттар.

Вакциналарды негізінде профилактикалық, сирек жағдайда емдік мақсатта қолданылады. Ооар белгілі бір талаптарға қатаң жауап берулері керек: имммуногенді жоғары болу керек,яғни берік және мүмкіндігінше ұзақ уақытқа сақталатын спецификалық иммунитет түзу керек.

8. 
   Тақырып Иммунодефицитті жағдайлар.
   

Организмді қорғау механизмдерімен факторлары екі топқа бөлінеді:

1.Туа пайда болған қорғаныс факторлары немесе бейспецификалық төзімділік факторлары.

2.Индуцибельді қорғаныс факторлары – белгілі бір инфекциялық агентке немесе бөгделі қасиеттері бар басқа субстраттарға иммундық жүйені спецификалық реакциялары.

Иммундық жүйе – организмнің жасушалық – генетикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететін ағзалардың, тіндердің, жасушалардың жиынтығы. Иммундық жүйе орталық және шалғайлық ағзалардан тұрады.

Қан элементтерінің барлығына ортақ, лимфойдты жасушалардың бастаушысы – сүйек кемігінің бағаналы жасушалары болып табылады. Антенаталдық және бастапқы постнаталдық кезеңде осы жасушалардың бір бөлігі тимусқа түсіп жетілу кезеңінен өтеді де, натигеннің әсеріне арнайы жауап беру қабілетіне ие болады. Бұндай жасушалар тимус – тәуелді немесе Т- жасушалар деп аталады. Иммуналогиялық функциясы бойынша Т жасушалар бікелкі емес. Иммунологиялық функциясы бойынша Т – жасушалар біркелкі емес. Олардың кейбіреулері баяу типтегі жоғары сезімталдық жауабын беретін заттарды өндіреді. В – жасушалардың және Т – жасушаларының кейбір популяциясының жұмысын күшейтетін Т – жасушалар да бар. Бөгде антигендерді өзінше жоюға қатысады және де кейбір Т - жасушалар жоғары сезіталдықтың баяу түрін туғызуға қатысады, ал басқа түрінің иммунологиялық есте сақтау қабілеттілігі бар.

Т лимфоциттердің активациясына макрофагтардан екі хабар қажет.

Бірінші хабар – Аr тану, екінші хабар және секреция – ИЛ – 1. ИЛ – 1 Т – жасушалардың активациясын ұстап тұратын, басқа интерлейкиндермен бірлесіп ИЛ – 2 синтезделуіне жағдай жасайды. Жасушалардың біразы біріншілік дифференциацияны құстарда Фабрициус қалташасы – ішектің лимфоидты тіндерінен алады. Бұлар В – лимфоцидтер.

Т – хелперлер - В және Т жасушалардың кейбір субпопулясының жұмысын күшейтеді.

Т – супрессорлар – В және Т жасушалардың дер кезінде жұмысын басып отырады.

Т – киллерлер – антигендерді жоюға қатысады, жоғарғы сезімталдықтың баяу түрін туғызуға қатысады, иммунологиялық есте сақтау қызметін атқарады. Ондай жасушаларға ұзақ өмір сүретін және антигендермен қайталап жанасқанда жылдам және жоғарғы деңгейде антидене түзейтін лимфоциттер жатады.

Иммундық жүйенің жасушаларын лимфоциттерге, макрофактарға, дендритті жасушалар және жасушалардың үшінші популяциясына бөледі.

Лимфоциттер – антигеннің әсерінен спецификалық және бейспецификалық реакциялармен жауап беретін негізгі иммунды – компетентті жасушалар. Организмде лимфоциттер лимфа тіндерінің жиналған аймақтарының арасында үнемі айналымда болады. Сәулелі микроскопта олардың морфологиялары біркелкі болады, бірақ олардың ультра құрылымы, қызметтері, беткейлік-жасушалық маркерлары, жеке – дара дамулары, және тағдырлары әртүрлі. Лимоцитерге тән қасиет «өзінікін» «бөгдеден» ажырата алу қабілеттілігі, ол иммундық жауаптың бастапқы нүктесі, одан кейін бөгде заттардың деструкциясы мен эллиминациясына жағдай жасайтын механизмдердің қатары түзіледі.

В – лшимфоциттердің негізгі қызметі гумморальды иммунды реакцияларға қатысу.

В – лимфоциттердің бетінде антигендерді танып, іріктейтін иммунды – глобулиндері болады. Танылған антигеннің әсерінен В – лимфоциттер плазмалық жасушаларға айналып, спецификалық антиденелер – иммунды глобулиндер түзеді. Ол Т және В жасушалардың өзара әсер етуі нәтижесінде атқарылады. Т жасушалардың В жасушаларға ынталандырушы әсері әртүлі жолдармен жүзеге асады. Белсенділігі күшейген Т – лимфоциттер В жасушаларға әсер ететін заттар бөліп шығарады. Антиденелер түзуге Т және В лимфоциттерден басқа А жасушалардың қатысуымен жүзеге асырылады, оларға қан моноциттерімен тіндік фагоциттік жасушалар жатады. Мұндай макрофагтар организмнің барлық жерінде кеңінен таралады. Олардың негізгі қызметтері – организмге барлық бөгде антигендерді қоршап алып дезинтеграциялау. Т – лимфоциттерде О антигендер болады. Имунологиялық реактивтілік Т және В иммунды компетентті жасушалардың функциясы мен олардың макрофагтармен жасушалық кооперацияға түсумен байланысты.

Иммунитеттің түрі мен формаларының жіктелуінің түрлері әртүрлі. Бұл адам организміндегі қорғаныс факторларының әртүлілігімен және олардың механизімімен байланысты. Иммунитеттің түрлерінің ең қарапайым жіктелуі: түрлік (тұқым қуалайтын) және жүре пайда болатын.

Түрлік – тұқым қуалайтын иммунитет эволюциялық даму барысында пайда болған, тірі организмдердің түрлеріне сәйкес биологиялық ерекшеліктеріне негізделген. Бұл қасиет генетикалық – тұқымқуалайды. Адамдар жануарлардың ауруымен науқастанбайды, мысалы: ірі қара обасымен, мтауық соқырлығымен, ит обасымен, шошқа індетімен т.б. Керісінше жануарлар адамдарға тән аурулармен ауырмайды, мысалы соз, мерез, ЖИТС, тырысқақ, қызылша және т.б. Туа пайда болған иммунитеттің спецификалығы жоқ өйткені әртүрлі ауруларға қарсы бағытталған, дене тоңғанда, ысығанда, авитаминоз кезінде кортизонның әсерінен деңгейі төмендеуі мүмкін.

Жүре пайда болған иммунитет өмірлік емес, әр организмнің тіршілік ету кезінде жеке басына тән жағдайда дамиды.

1. Иммунологияның даму тарихында Э. Дженнердің қосқан үлесі.

2. Луи Пастер жұмыстарының маңызы.

3. Иммунологияның алғашқы кезеңі.

4. Иммунологияның қазіргі кезеңіндегі дамуы.

Әдебиет: [1-10].
Тақырып 2. Иммунитет теориясы

1. Иммуниттің инструктивті және селективті теориялары.

2. И.И. Мечников иммунитетінің клеткалық теориясы.

3. Гуморальная теория иммунитета П. Эрлиха.

4. Клонально-селекционная теория иммунитета М.Ф. Бернета.

Әдебиет: [1-10].
Тақырып 3. Антигендер және антиденелер.

1. Антигендердің жіктелуі..

2. HLA антигендердің құрылымы.

3. Иммуноглобулиндердің бес класының сипаттамалары.

4. Иммундық жауаптардың механизмдері.

Әдебиет: [1-10].
Тақырып 4 Иммундық жүйе.

1. Лимфоцит – иммундық жүйенің негізгі құрылымдық және функционалды бірлігі.

2. Әртүрлі пішінді лимфоциттердің сипаттамалары.

3. Лимфоциттердің функциялары.

4. Инфекциялық процессінің жалпы сиаптамасы.

5. Туа пайда болған иммунитет.

7. Жасанды иммунитет.

Әдебиет: [1-10].
Тақырып 5 Иммундық жүйе.

1. Орталық иммундық жүйе мүшелерінің: сүйектің қызыл кемігі және тимустың құрылысы

2. Шеткі иммундық жүйе мүшелерінің: көк бауыр мен лимфа түйінінің құрылысы.

3. Лимфоэпителиалды құрылымдар жүйенің құрылысы мен қызметі.

4. Иммундық жүйе мүшелерінің онтогенезі.

Әдебиет: [1-10].
Тақырып 6 Аллергия. Анафилаксия. Аутоиммунитет.

1. Гиперсезімталдықтың шапшаң типі.

2. Аллергендер жіктелуі.

3. Аллергиялық даму процессінің механизмі.

4. Гиперсезімталдықтың баяу типі.

5. Аутоиммундық аурулардың ерекшеліктері.

1. Трансплантологияның даму тарихы.

2. Ығыстырудың жалпы сипаттамасы.

3. Ығыстырудың иммундық механизмдері.

4. Трансплантацияның клиникалық мәселелері.

5. Трансплантарды дайындау, консервациялау әдістері мен сақтау мерзімдері.

1. Ісінуге қарсы иммунитеттің механизмі мен иммунологиялық тәртіп.

2. Ісік ауруларды туғызатын факторлар.

3. Ісік аурулардың сипаттамалары.

1. Туа пайда болатын иммундық тапшылықтар. В-клеткалық және Т-клеткалық тапшылықтар.

2. Жүре пайда болған иммундық тапшылықтар.

3. Иммундық тапшылық вирусы тудыратын аурудың дамуы.

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Иммунитеттің алатын орны.

2) Инфекцияларға және ұлпалардың зақымдану өнімдеріне резистенттілік.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: вакцина, қабыну, пастеризация, иммунизация.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: иммундық толеранттылық ұғымы.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Иммунитеттің инстуктивтік теориялардың пайда болу себептері.

2) Иммунитетің инстуктивтік теориялары конструктивтік теорияларынан айырмашылығы.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: фагоцитоз, гуморальды реттелу, гомеостаз, иммундық жауаптың механизмі, қабылдамаушылық.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Иммунитет және тұқым құалау.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Иммундық жауаптың түзілуінде Т-лимфоциттердің рөлі, жұмысының механизмі.

2) Гуморальды иммунитет түзілуінде В-лимфоциттердің маңызы.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: апоптоз, аффиндік, иммунологиялық есте сақтау, лизоцим, лимфокиндер, пролиферация.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Тұқым құалаудың иммунологиялық механизмдері.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Иммуноглобулиндердің биохимиялық қасиеттері

2) Иммуноглобулиндердің изотиптеры, аллотиптері, идиотиптері.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: антиген, антисары су, аутоантигендер, гаптендер, гистосәйкестіктін негізгі кешені, толерогендер, эпитоп, комплемент.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Конструктивті иммуноглобулиндер.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Иммундық есте сақтау.

2) Иммундық жүйенің шеткі мүшелері және олардың маңызы.

3) Қартаюдың иммунологиялық негіздері. Қарттық кезінде иммунитетің бұзылу себеп-салдары.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: адаптивті (пайда болған) иммундық жауап, адьюванттар, интерлейкиндер (ИЛ).

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Имунодифицит және стресс.

Тапсырмалар орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар: дәріс материалын меңгеру, әдебиетпен жұмыс жасау.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Гиперсезімталдықтың биологиялық маңызы, Онтогенезде оның дамуы.

2) Ағзаның спецификалық (иммунологиялық) және спецификалық емес қорғаныс факторлар туралы ұғымдар.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: аллерген, аллергиялық реакция, анафилактикалық есеңгіреу.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Иммундық жауаптың онтогенезі.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Трансплантологиялық иммунологияның қалыптасу тарихы.

2) Эмбрион трансплантант ретінде.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: аллотрансплантат, аутотрансплантация, ксенотрансплантация, трансплантаттың ығыстырылуы, сингенді трансплантация, трансплантациялық иммунитет.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Иммундық жауап күшінің жеке ерекшеліктері.

Әдебиеттер: [1-10]

1. Келесі сұрақтарды қарастыру:

1) Иммуноглобулиндердің дефектілеріне байланысты алғашқы иммундық тапшылықтар.

2) Т-лимфоциттердің дефектілеріне байланысты алғашқы иммундық тапшылықтар.

3) Фагоциттер дефектілеріне байланысты аурулар.

2. Тақырып бойынша терминдердің глосарийін дайындаңыз: лимфома, миастения гравис, ісік антигендері.

3. Тақырып бойынша күрделі сұрақ: Иммунодифицит арқылы пайда болатын аурулар; Ісіктерге қарсы иммунитет.

Тапсырмалар орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар: дәріс материалын меңгеру, әдебиетпен жұмыс жасау.

Әдебиеттер: [1-10]

Дәріс және тәжірибелік қатынасу (семинарлық, зертханалық, жеке, студийлық) 0-100 баллмен бағаланады.

Әрбір тапсырма 0-100 баллмен бағаланады.

Жіберілу рейтингі орташа арифметикалық барлық тапсырмаларды ағымдағы сабақтардағы орындалған түрі бойынша есептеледі (дәрістерге қатысу, үй тапсырмалары, СӨЖ тапсырмалары, тәжірибе және т.б. тапсырмалары, межелік бақылау).

Жұмыс оқу бағдарламасындағы барлық орындалған тапсырмалары бойынша (барлық зертханалық жұмыстарды орындау және тапсыру, СӨЖ бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсыру), курстық жобаны қорғаудан оң баға алуынан және жіберілу рейтингі 50 баллдан кем болмаған студент қорытынды бақылауға (ҚБ) жіберіледі.

Студенттердің оқу жетістіктерінің деңгейі әр бір пән бойынша, соның ішінде МЕ қорытынды бақылауынан, қорытынды бағамен анықталады, ол ЖР мен ҚБ есебімен есептеледі.

Қ = ЖР*0,6 + ҚБ*0,4

Салмақтық үлесімі әр жыл сайын университеттің ғылыми кеңесімен бекітіледі және ЖР 0,6-дан, ал ҚБ 0,3-тен кем болмауы керек.

КЖ/КЖ комиссия алдында қорғалады. Бағасы көрсетілген жұмысы бойынша және жетекшісінің пікіімен қаралып есептеледі.

Қорытынды бақылау пән бойынша студенттің оң бағасымен және жіберілу рейтингісімен есептеледі.

1. 
   Тұрмыстық құрал-жабдықтардың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі экологиялық талаптар.
   
2. 
   Қалдықтарды жоюдың және тасымалдаудың зиянсыз әдіс-тәсілдері.
   
3. 
   Қазақстанның өнеркәсіп орындары және оларға қойылатын экологиялық талаптар.
   

Рефератты орындау үшін материалдар ұсынылған әдебиеттерден алынады. Орындауға 1-2 апта уақыт беріледі. Реферат көлемі қолмен жазылса 10-15; компьютерде 10-12 бет болады. Компьютерде жазғанда текстің беттегі иллюстрациялар, таблицалар А-4 өлшемді бетте жазылуы тиіс. Тексті тергенде сол жақ 30 мм, оң-10, жоғары 20, төмен 20 мм-ден кем емес; шрифт көлемі 14, болуы керек, нөмерлеу оң жақ жоғары бүрышында нүктесіз қойылады.

Баға қою үшін рефератқа қойылатын талаптар:

1. Тақырыпты құрастыру дәрежесі

2. Ғылым әдебиетті қамту

3. Рефератты жазудың теориялық дәрежесі

4. Ғылыми негізде дұрыс қорытынды жасау

1. Конституция туралы жалпы түсінік.

2. Физикалық жаттығулардың тірек-қимылына әсері. Сымбат.

3. И.П. Павловтың еңбектері.

4. Тыныс алу мүшелерінің гигиенасы.

5. Жыныс тәрбиесі.

6. Гормондардың ашылу тарихы. Гуморальдік реттелу.

7. Иммунитет.

8. Жүйке жүйесінің эволюциясы.

9. Сезім мүшелерінің онтогенезі.

Студент дәріс сабақтарына міндетті түрде қатысуы тиіс. Сабаққа қатысу әр бір сабақта белгіленеді (сабақтың басында немесе аяғында). Егер белгілеу кезінде студент болмаса, бұл деканаттың қарастыруымен қаралып түсініктеме қағазымен беріледі. Сабақта 2 рет қана жоқ болуы жіберіледі. Сабаққа екі рет қалып келу, бұл бір рет жоқ деп есептелінеді. Егер де екі реттен жоқ болса, бұл әкімшілдік шешім сұрағымен қарастырылады. Дәрісте басқа топтың студенттеріне отыруға тыйым салынады.

Тапсырмаларды дәл уақытында тапсыру қажет. Ең соңғы кезі емтиханға дейін 3 күн қалғанда қабылданады. Осы аталған тапсырмалардың барлығы егер тапсырылмаса, студент емтиханға жіберілмейді.

Тақырыптарды қайталау және өткен материалдарды қамтуы әр кезде қаралып отыруы керек. Оқу материалдарын меңгеруі тестпен немесе коллоквиуммен қаралып бағаланады. Тестілеу кезі студенттерге айтылмай қабылдануы мүмкін.

Негізгі

1. 
   Толысбаев Б.Т., Бияшев К.Б.. Микробиология және иммунология:оқулық.-Алматы:Нур-Принт,2006.-497 б.
   
2. 
   Галактионов, В.Г. Иммунологический словарь / В.Г. Галактионов. – М., 2005.
   
3. 
   Попова, Н.А. Иммунология. Учебное пособие / Н.А. Попова.- Новосибирск, 2000.
   
4. 
   Воронкова, Е.Г. Руководство к практическим занятиям по иммунологии.Учебно-методическое пособие / Е.Г. Воронкова, Е.Г. Воронков. – Горно- Алтайск, 2005.
   

Дополнительная литература

5. 
   Кондратьева, И.А. Практикум по иммунологии: Учебное пособие / И.А.Кондратьева, А.А. Ярилин, С.Г. Егорова, Н.В. Воробьева, О.В. Буракова и др.- М.: Академия, 2004.
   
6. 
   Петров, Р.В. Иммунология и иммуногенетика / Р.В. Петров. - М: Медицина, 2006.
   
7. 
   Петров, Р.В. Иммунология / Р.В. Петров. - М: Наука, 2001.
   
8. 
   Потемкина, Е.Е. Пособие по лабораторной клинической иммунологии с курсом практических занятий / Е.Е. Потемкина, Р.З. Позднякова, Л.М. Манукян. – М.: Изд-во Российс. ун-та дружбы народов, 2003.
   
9. 
   Хаитов, Р.М. Иммунопатология и аллергология / Р.М. Хаитов. – М., 2001.
   
10. 
    Яновская, Т.Ю. Иммунная система / Т.Ю. Яновская. – Ростов-н/Д: Феникс, 2000.