тақырып. Қазіргі этнопсихологиядағы кросс-мәдени зерттеулер этникалық сәйкестілік

11- Тақырып. Этносаралық кикілжің психологиясы

Ұлтаралық қарым қатынасты әлеуметтік психологиялық белгілеу шынайы этностық өзара әрекеттесуінің көрінісі ретінде зерттеуде тілдің өзін емес, ауызша сөйлеу қалай жүретіндігін зерттеу әлдеқайда маңызды.

Тұлғаның ұлттық комуникативті құзіреттілігі ең алдымен оның басқа этникалық қауым өкілдерімен қарым қатынасқа түсуге даярлығына байланысты. Осыған орай, бүгінгі таңда этномәдени қарым қатынасқа талдау жасаудың жаңа жолдарын қарастыру аса қажеттілік тудыруда.

Тіл, бір жағынан этноинтерпретациялық фактор ретінде бір ұлттық этникалық топ өкілдеріне ортақ сезімдері мен сапасын қалыптастыруға ықпал етсе, екінші жағынан басқа топ өкілдері мен этнодифференциялық фактор ретінде қарастыруға болады.

Ойлау процесі олардың әлемдегі ассоцациялық интерпретациялық қаблеті әрі түсінігі бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін, себебі олар басқа тілде сөйлейді, бұл тіл оллардың ойлау құрылымын қалыптастырады.

Мұндай жағдайда психологиялық тілді түсіну, тек қана сөйлемшенің тәсілін елестетіп қоймай, пішінімен көрсетіледі, адамның ойының бейнесін айқындаушы яғни, тұлғаның жетекшілік ойлау іс әрекеті және бағдарлама граматика ойды өзі қалыптастырады.

Тіл арқылы моральды этникалық, құндылық, жүйесі құрылады, қоғамдағы идеялдық бағыт және сол сияқты біздің лингвистикалық ойлау әлемін белгілеу. Біздің мәдени оймен бағытқа ғана қатысты емес сондай ақ біздің өз саналы іс әрекетімізді қамтиды.

Сондай ақ қазақ мәдениетінде қарым -қатынас үлгісі ұлттық комуникативтік қасиет қалыптасқан.

Ұлтаралық бейімделу мәселелерінің әлеуметтік психологиялық зерттеуі маңызды сипатқа ие соның ішінде қазіргі психологиялық жаңа (мәдениетке бейімделу ретінде түсіндіріледі). Процесс нәтижесінде адамның салыстырмалы түрде психологиялық теңдігін және басқа инокультты ортадағы алатын орнын онда кездесетін этникалық таптаурын өзгерістермен жаңа қоғамда өзінің яғни сәйкестенуі қарастырылады.

Бүгінгі таңда ұлтаралық бейімделудің тұтастай үрдісі аккультурация нәтижесінің соңғы нәтижесі ретінде, этностың мәдениетіндегі өзгерістерінің құндылықтарының, нормаларын, әдет ғұрыптарын қамтамасыз етеді.

ХХ ғасырдың 50 жылынан бастап ұлтаралық қарым- қатнастары мен өзара әрекеттерінің байланысында аккультурация мәселесі қазіргі заманғы батыстың әлеуметтік психологияның маңызды бағыттарының бірі болып табылады.

Қазіргі әлеуметтік және этникалық психологияда аккультурация әлеуметік психологиялық феномен ретінде қарастырылады, бұл жағдайда әртүрлі ұлттың өкілдері әлеуметтік этникалық топтарда тікелей және жалғастырушы қарым қатынас рөлін атқара отырып оның нәтижесінде 2 топта немесе 1 топ мәдениетінің өзгеріс туындайды.

Бір жағынан мәдени өзгерістердің басқа басты қызығушылықтарының бірі топтың контекстінде орын алады ең алдымен қандайда бір ұлттың этникалық тобының өкілдерінің әрбір жеке тұлғасының психологиялық деңгейінде жүзеге асады.

Дж. Берри пікірінше тұлғаның аккультурация үрдісі басқа мәдениеттің мәселесімен себептелініп келгендер өзінің мәдениетін сақтай отырып (өзінің ұлттық мәдениеті мен сәйкестігін сақтау) және ұлтаралық өзара әрекетін (қандай деңгейде тұлға «басқа» мәдениетке енеді немесе өзінің ортасында қалады).

Соңғы кездері көптеген этноста өзінің этникалық болмысын сақтау қажеттілігі және өзіне тән этностық ерекшеліктерін соның ішінде аккультурациялық табысты стратегиясы аккультурация интеграцияға ауыстырыла отырылуы сәйкестенедіде пайда болуы өзінің ұлттық этникалық тобы басқалар мен де бірдей қажетттіліктерге ие.

Ұзақ жылдар бойы аккультурация нәтижесінде адаптация процесін зерттеу кезінде оның бірнеше түрлерін бөліп көрсету мүмкінділігі туындады. Соның ішінде түрлері төмендегідей болады, әлеуметтік мәдени, экономикалық және психологиялық.

Әлеуметтік мәдени бейімделу тұлғаның бейімделу процесі ретінде жаңа басқа этнкалық ортаның әлеуметтік және мәдени жағдайларына бейімделінуі қарастырылады.

Психологиялық бейімделу тұлғаның психологиялық тұрғыда қанағаттануы және пиғылы өзі үшін жаңа әлеуметтік этникалық мәдени ортада бейімделуімен сипатталады.

Осыған байланысты әлеуметтік этникалық мәселелер ұлтаралық бейімделуді зерттей отырып текқана полиэтикалық және мультимәдениетінде өзекті мәселелерінің бірі Қазақстан Республикасы алдыңғы қатарлы мемлекеттің бірі болуы керек.

Қорыта келе ұлтаралық өзара әрекетпен мульти мәдениеттің дамуының негізгі идеясы әртүрлі этникалық ұлт топтардың бірдей ұлттық мемлекеттік контексте жүзеге асуы.

Бұл принцип, мультимәдениеттің саясатын анықтай отырып оның негізінде мемлекет аралық қарым- қатнасы құру жасалады сонымен қатар, әртүрлі топтың этникалық және мәдени өзара әрекеттің негізінде көп ұлттық қоғамның ішкі бірлігі мен сипатталады.

Біздің көзқарасымыз бойынша аккультурация стратегиясы дегеніміз мультимәдениеттік болып табылады, оның негізінде бір жағынан саясатта қоғамдағы ұлттық этникалық топтарды жағымды қарым қатынас қалыптастырды. Екінші жағынан олардың қажеттілігіне барлық әлеуметтік институттардың бейімделуін жүзеге асыру болып табылады.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында тұрғылықты әр түрлі ұлттық этникалық топтары бір-бірінің мәдениетін игере отырып бір-біріне көмектеседі және өзін мәдени құндылықтарын сақтауды қамтамасыз ететініне күмәніміз жоқ.

Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. 
   Ұлтаралық өзіндік қарым қатынаста не ұсынады
   
2. 
   Д. Моцумото теориясында тіл және мәдениет арасындағы ереже негізі қалай көрінеді
   
3. 
   Коммуникаимвтік анықтамасын беріңіз
   
4. 
   Қазақ ұлтында этнокомуникативтік іс әрекеттің ерекшелігінің анықталуы.
   
5. 
   Орыс ұлтында ұлттық комуникативтік іс әрекеттің ерекшелігін анықтау
   
6. 
   Қарым қатынаста вербальды емес психология нені түсіндіреді
   
7. 
   Қазақстан Республикасының ұлтаралық қарым қатынасының крос мәдени зерттеулері
   

1.Аймаганбетова О.Х. Социально-этнические проблемы современной психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.

2.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. - М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.

3.Мацумото Д. Психология и культура. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2003.

4.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.

5.Платонов Ю.П. Основы этнической психологии. - СПб.: Речь, 2005– 452 с.

Психологиялық аспектiлердiң зерттеуiн ракурсте ерекше қызығушылық макроэкономика астында жиынтық түсiну қабылданған әсер бойымен мемлекетке өлетiн «экономикалық саясат» категооия таныстырады экономикалық және қоғамда әлеуметтiк процестер. Мұндай экономикалық саясаттың түсiнушiлiгi контексте экономика саласында мемлекеттiк белсендiлiктiң жеке, психологиялық параметр анықтайтын факторларды қатар ерекшелеуге болады. Бұл, бұрын барлығы, тәжiрибенiң жиналған елiн қоғамның дамуын деңгей, көлем, сонымен бiрге ұлттың экономикалық менталитетi тарихи дамуды жүрiсте, елдiң дамуы таңдамалы үлгiнi мiнез әлеуметтiк-экономикалық жасалған елдiң экономикалық әлеует әлеуметтiк-саяси және жетекшiлiктiң институты.

Бүгiн ерекше өзектiлiк және психологиялық талдау қызығушылық ең үлкен көздiң нүктесiмен мұндай ұлттың экономикалық менталитетi, экономикалық саясатқа әсер жетекшiлiктiң институт факторлар таныстырады. Қабылданған менталитетпен психологиялық әдебиетте терең деңгей ұжымдық түсiнсiн және қондырғылар, индивидтың ұсыныстарын санасыз жиынтықты және қосатын дара сана немесе әлеуметтiк топ әрекет жасап, ойлап, сезсiн және белгiлi бейнемен әлеммен қабылдау. Менталитет этникалық ортақтық өмiр, мәдениеттi стиль, өзiндiк қандай болса дағана емес, құндылықтар, пiкiрлер, дүние танудың исистемуi, мiнездiң шайтаны, мiнез-құлықтың норманы да бiлдiредi.

Маңызды факторды экономикалық саясаттың ұғынуын негiзде бағыттың экономикалық таңдауға жоғарғы мемлекеттiк жетекшiлердiң жеке сапасын анықталынайтын әсер жетекшiлiктiң институтын болып көрiнедi. Демек, экономикалық саясат, үлкенiрек дәрежеде елдiң дамуы сан, экономикалық үлгi том бұл психологиялық феномендердiң әсерiмен анықталады.Одан басқа, санасына мемлекетiн психологиялық әсерлерi және гражданы төменгi санасы өте қолынан келетiн кәсiби сауатты жолымен жүзеге асырады және оң имидждың жасау мемлекеттiк лидерлер туралы ақпараттың беруiн жұқа ұйым. Қазiргi қазақстандық бизнесi өндiрiстiң қамтитын фазасын өндiрiстiк бизнесiнен тұрады және тауарларды жасауды жүзеге асырған тұтынудың фазасы, жұмыстар, услуг, ақпарат, тұтынушы өткiзу олардың келесi рухани қазынайды.

Шешетiн мағына коммерциялық бизнес үшiн тауарлық-ақшалай ие болады және сауда - айырбастау операция және мәмiле. Қаржы бизне сатып алу-сату өз объектiсi болады. Ақшалар, валюта, бiр басқа түзулерге айырбасталған бағалы қағаз бұл, немесе жанама пiшiнге. Бұл қызметтiң түрi iздестiруге, анықтау бойымен бағалы бумагтердi нарықтың тұрақты талдауы, маркетинг қызметiнiң жүргiзуi бағамдайды және ақшалардың потенциалдық сатып алушыларын тартуға, валюта және бағалы бумагтер. Одан басқа, бизнес этна психологиялық ерекшелiктермен анықталады және мiнез-құлық өз кәсiби әдеп және коммуникациялық мәдениеттiң ерекшелiктерiмен.

Өзiн-өзi бақылау үшiн сұрақтар:

1. Этнапсихологиялық менталитеттердi санап шығыңыз және экономикалық саясат.

2. Қандай мәдениеттiң аралығында байланыста болады және ұйымдық құрылыммен.

3. Кросс-мәдени зерттеулер өндiрiстiк құндылықтарды салада өткiздi ме??

4. Дарашылдық, ерекшелiктерi ұйымдастыру мәдениетiн өлшеу. Дара және ұйымдастыру мәдениетiнiң корпоративтiк деңгейлерi.

5. Қарағанда жетекшiлiктiң анықтамасында мәдени айырмашылықтармен анықталады және менеджмент пе?

6. Кросс-ұқсастықтардың мәдени зерттеулерi және лидерлiк мiнез-құлықтың айырмашылықтары.

7. Қазақстандық бизнеске тән этно психологиялық ерекшелiктерi қандай?

8. Кәсiпкерлiкте халықаралық байланыстарды қарағанда. кросс- мәдени әдептiлікті көрсетедi.

Кеңес берiлетiн әдебиеттер:

1. Экономикалық психологияға Х.Взедение С.М.Жақыпов,\Аймағанбетов /туралы. Алматы: Ал, қарашы 2003 Т70.

2. Вотцйческую Лебедев Н.М.енгiзу және кросс - мәдени психологияны. - "Кiлт" үй М: баспахана, 1999 34.

3. Мацумото Д.Психологц/және-шi мәдениет. - СПб.: Прайм - еврознак, 2003.

4. Стефаненко Т.Г.этнопсихология. - Тығыздағыш М: аспект, 2006. - 386.

5. Этникалық психологияны сновының Ю.П.платоны. - СПб.: Сөз, 2005-452.

Семинар сабақтың жоспары

1.«Әлеуметтік-этникалық парадокс» түсінігі

• 
  «Әлеуметтік» және «этникалық» өзара байланысы
  
• 
  Әлеуметтік-этникалық тұлға детерминанты
  
• 
  Әлеуметтік-этникалық мәдениет түсінігі.
  
• 
  Әлеуметтік этникалық дамудың ұлттық-этникалық ерекшеліктегі рөлі
  

Әлеуметтік психологиядағы, психология тарихында, философияда этникалық ойлардың туындауы.

Психологияда антропологияның дамуы.

Кросс-мәдени зерттеулердегі әлеуметтік этникалық мәселелер

Этносаралық қатынастар психологиялық детерминанты.

Этносаралық қатынастар зерттеудегі әлеуметтік психология концепциясы.

М.Шерифа этносаралық қатынастар зерттеуі

Когнитивтік теңеулер Г.Тешфел и Дж.Тернер этносаралық қатынастар жан-жақты критерилері

Тақырып 4 Этнопсихологиялық зерттеу бағдарындағы теориялық негіздері - релявитизм, абсолютизм, универсализм

ҚР этносаралық қатынастардың теоретиялық және әдіснамалық зерттеу мәселелері.

ҚР этносаралық қатынастардың қолданбалы аспектілері.

Этносаралық қатынастар типологиялық талдау деңгейі

Қазіргі этнопсихологиядағы этникалық сәйкестілік әлеуметтік-этникалық мәселе ретінде.

Екі этностық сәйкестілік өлшеу моделі.

Этностық сәйкестілік деңгейі

Қазақстанда маргиналды және көпұлтты актуальность үйрену мәселелері

Маргиналды тұлғаны эксперименттік зерттеу.

Тақырып 7 Таным процесіндегі эксперименттік зерттеулер

Этникалық сәйкестілік ықпал ету тілін зерттеу.

Этникалық сәйкестілік қалыптастыруда тілдің алатын орны.

Тіл асқада этнодифференциялық белгі.

Этнолингвистикалық сәйкестілік теориясы.

Этникалық сәйкестілікте эмпирикалық зерттеулер тіл мен байланысты.

Қазіргі психологиядағы әлеуметтік –этникалық тіл мәселелері.

Ұлттық саясат және ұлттық мәдениет.

Этносаралық қатынастар тілі және мемлекеттік тілдің әлеуметтік-этникалық аспектісі. Этносаралық қатынастар түсінігі.

Билингвизм түсінігі.

Тақырып 9 Этносаралық қатынастар психологиясы эксперименттік және кросс-мәдени зерттеулер

Қазіргі әлеуметтік-этникалық психологиядағы этносаралық түсінігі.

Этносаралық түсігінің механизмі.

Эсносаралық түсінігі әртүрлі этнос өкілдерінің ерекшеліктері

Қазіргі психологиядағы этникалық стереотиптер құрылымы

Автостереотиптер және гетеростереотиптер.

Этносаралық қатынастардың стереотип механизміне көзқарастары.

Этникалық стереотиптер этносаралық қатынастар мониторингі формасында.

Практикалық сабаққа қалай дайындалуға болады?

Магистранттар дәріс материалдарына, ұсынылған еңбектер мен әдебиеттерге сүйену қажет. Жиналған материалдарды бір жүйеге келтіріңіз. Әрбір автордың негіздемелерін зерттеп, танысыңыз. Өзіңізді осы авторлардың позициясына қойып көріңіз.

Магистранттар белгілі бір психологиялық мектептердің позициясын көрсетуге байланысты топтарға бөлінеді. Әрбір топ 15-20 минутта дискуссия барысында өздерінін көзқарастарын дәлелдеп шығатын сұрақтар тізімін белгілейді. Қарсылас жақты мұқият тыңдап, олардың келтірген дәлелдемелердін дұрыс, бұрыстығын анықтаңыз. Осындай көптеген көзқарастардың балаларға білім беру мен оларды тәрбиелеуде алатын орны қандай? Бір проблемаға байланысты бірнеше көзқарастардың болуы неліктен? т.б. сұрақтар төңірегінде ойланып көріңіз.

4.1. МӨЖ және МӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.

Магистранттардың өздік жұмысы (МӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады (немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).

Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, магистранттардың міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.

МӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен дедактикалық байланысы. Магистрант өздік жұмысы процесінде белсенді шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы, бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.

І. Берілген тақырыпты конспектілеу.

Негізгі талаптар:

1. 
   Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға талпыну.
   
2. 
   Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
   
3. 
   Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы қажет.
   
4. 
   Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
   
5. 
   Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
   

1. 
   Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім зерттеулер жасайды. Магистрант осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
   
2. 
   Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
   
3. 
   Реферат жазуда магистрант негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
   
4. 
   Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
   
5. 
   Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі қажет.
   
6. 
   Магистранттардың жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға жауап береді.
   

1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.

2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.

3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.

4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.

5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.

6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.

7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса пайдаланып отыру керек.

• 
  Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл аудару;
  
• 
  Магистранттардың өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра білу;
  
• 
  Магистранттардың дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін жүйелі түрде дамыту;
  
• 
  Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды, хабарларды енгізу;
  
• 
  Магистранттардың табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
  
• 
  Магистранттардың алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру;
  
• 
  Магистранттардың оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
  
• 
  Магистранттардың өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын қалыптастыру.
  

1. 
   Этнопсихологиядағы этникалық сәйкестілік мәселелері
   
2. 
   Психологиядағы этнос және мәдениет түсінігі Түсініктеме жасау.
   
3. 
   Этнопсихологиядағы эксперименттік зерттеулерге анкета құрастыру, зерттеу әдістерін дайындау.
   
4. 
   Этносаралық қатынастар психологиясы.
   
5. 
   Психологиядағы этнос және мәдениет түсінігі Түсініктеме жасау.
   
6. 
   Этнопсихологияның зерттеу әдістері
   
7. 
   Ұлттық саясат және ұлттық мәдениет.
   
8. 
   әртүрлі этнос өкілдерінің ерекшеліктері.
   
9. 
   Этносаралық қатынастар психологиясы.
   
10. 
    Этносаралық шиеленіс психологиясы.
    
11. 
    Этникалық стереотиптер кросс-мәдени контексінде. Эссе жазу: Мәселелер: ұлттық психологияда этносаралық, бағыт беру, ескертулер, әдет қалыптастыру
    
12. 
    Этносаралық кикілжіңді жоюдың әдістемелік нұсқауын құрастыру
    
13. 
    Қазіргі әлеуметтік-этникалық психологиядағы этносаралық түсінігі.
    
14. 
    Қазақстандағы этнопсихологияның негізгі мәселелері және қазіргі жағдайы»
    
15. 
    Қазақстандағы этностардың ұлттық ерекшеліктерімен өмір салты