ХVІІІ ғасыр ортасындағы тірі табиғат туарлы метафизикалық ұғымдар

Қалаларда парктер, ботаникалық бақтар ұйымдастырылды, гүл өсіретін орындар және аптекалық бақшалар жасалып, онда алуан түрлі өсімдіктер өсіріледі. Сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар үшін музейлер салынып оған теңіздердің арғы жағынан саяхатшылар жинаған жануарлар мен өсімдіктер коллекциялары қойылады. Бұл жинаған материалды белгілі бір системаға келтіру жөнінде ой туды. Оларды сипаттау, ат беру және классификациялау қажет болды. Материалдардың әр елге және әр қалаға бытырап жиналуы бұл міндетті орындауы қиындатты. Оны әр алуан адамдар зерттеді, әркім өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін зерттеп, өздерінше ат беріп отырды. Бұл жұмыста ешқандай жүйе, ғылыми систематиканы жасау принципі болмады. Кейбір жағдайда өсімдіктің бір түрі әр елде сипатталып, оған әр түрлі ат берілді.

Өсімдіктердің ғылыми систематикасын жасаудың қажеттігі туралы Андрей Цезальпин Флоренцияда 1583 ж.басылып шыққан, өзінің «De Plantis libri XVI» атты шығармасында жазған болатын. Цезальпин көбіне тұқым мен жеіс құрылыстарына қарап өсімдіктерді классификациялау жайында тұңғыш талаптанған ғалым. Ол бүкіл гүлді және гүлсіз өсімдіктер деп екі тоқа бөледі; өзінінің кезегімен гүлді өсімдіктерді үш топқа (ағаш, бұта, шөптер), ал осы топтардың әрқайсысын класқа бөледі. Цезальпин барлық гүлді өсімдіктерді 15 класқа жатқызды. Он алтыншы класқа гүлі жоқ өсімдіктерді жатқызды.

Систематикадағы келесі табыстар ең алдымен ағылшын ботанигі Джон Рей (1623-1705) есімімен байланысты, ол түрлердің бинарлық номеклатурасын жасаушының бірі. Рей системасында туыс және түр ұғымдары бар. Бірақ, ол туысқа дәл анықтама бере алмаған. Рейше түрлер дегеніміз бір-біріне ұқсамайтын формалар, «олар өздеріне тән табиғатын сақтайды, бұлардың ешбір формасы басқа формалардың тұқымынан пайда болмайды». Бұл анықтама түрлердің өзгермейтіндігін қолдайтындығын көрсете тұрса да, Рейдің өсімдіктер туралы басқа шығармаларында, кейбір жағдайда бір түр екінші түрге айналуы мүмкін деген пікірін кездестіреміз.

Әйгілі швед ғалымы Карл Линнейдің (1707 – 1778), «Табиғат системасы» және «Ботаника философиясы» атты классикалық еңбектері жарыққа шыққаннан кейін систематика түбегейлі қалыптасады. Осы еңбектерінде К. Линней жануарлар мен өсімдіктер классификациясының негізгі принциптерін берді. Дәл және қолайлы системаға үлкен мән беріп, Линней «ондай система ботаникканың арқауы, онсыз гербарий жұмысы былығып кетер еді» деп жазды. Оның ұсынған систематикасында жануарлар мен өсімдіктер сатылы 5 топқа: класс, қатар, туыс, түр және түршеге бөлінеді.Линней түрлердің бинарлық системасын жасап заңды бекітті. Ол әрбір түрді екі сөзбен жазуды ұсынды: туысын зат есіммен, оның түрін сын есіммен көрсетті.

Өсімдіктердің түрін сақтап отыратын негізгі тіршілік функциясы, олардың шығу қабілеті деп қарап, Линней өсімдіктерді кластарға жіктеуде генеративтік органдарының құрлысын негізге алды. Осыған орай, ол өсімдіктерді 24 класқа бөлді. Оның 23 класы гүлді өсімдіктер және 1 класы құпия некелілер, бұған папортниктер, мүктер, балдырлар және саңырауқұлақтар жатқызылады. Гүлді өсімдіктердің классификациясы аталықтар мен аналықтарының санына және өзара орналасуындағы өзіндік ерекшеліктеріне, пішініне, үлкендігіне қарап жасалады. Мұнда гүлдің аталығын санап, сол түрдің қай класқа жататынын анықтауға болады. Бұл системаның жасанды формада екенін байқау қиын емес. Мұндағы кластарда біркелкілік жоқ. Оның бір қатары қазіргі тұқымдастарға (12-класты раушан гүлділер тұқымдасына, 15-класты крест гүлділер тұқымдасына 19-класты күрделі гүлділер тұқымдасына) толық сәйкес келеді. Басқа бір жерлерінде бір тұқымдастың өкілдері әр түрлі кластарға бөлініп кеткен; лилия тұқымдасындағ 6 аталықты қаз жуа 6-класқа, 8 аталықты қарғакөз 8-класқа жатқызылды. Осыған байланысты бір класқа әр түрлі тұқымдастардың өкілдері топталған: 8 аталықты – қарақұмық, қарғакөз және үйеңкі 8-класқа жатқызылған. Линнейдің өзі системасының жасанды екенін түсініп «бұл табиғи система табылғанша қызмет етеді; біріншісі - тек өсімдіктерді тануды үйретеді, екіншісі - өсімдіктердің нағыз табиғатын танытады», - деп жазды. Линнейдің анықтаған 67 қатары табиғи сипатта болды. Бірақ Линнейдің өзі бұларды қандай негізге сүйеніп құрғанын түсіндіре алмады, бұл жөнінде натуралистік тапқырлық пен инстинктің басшылық еткеніноның өзі де жасыра алған жоқ.

Жануарлар дүниесін класқа бөлуде, Линеей олардың қан тамылар және тыныс алу системасындағы ерекшеліктерін негізге алды. Ол жануарларды 6 класқа бөледі: 1) сүт қоректілер, 2) құстар, 3) амфибиялар, 4) балықтар, 5)насекомдар және 6) құрттар. Негізінде кбірек зерттелгені екі типтің өкілдері - омыртқалы жануарлар және буынақытылардың бір қатары болатын соңғы жаңа классификациядағы қалған 11 типтегі «құрттар» деген атпен Линней жинақталған класқа топтастырды.

Линней системасының елеулі кемшіліктері бола тұрма да өте үлкен маңызы болып, ол систематиканың өркендеуіне себепші болды; сұл системадағы сипаттаудың және анықтаудың жеңілдігі өсімдіктер мен жануарларды зерттеуге үлкен ықылас енгізілді. Линнейдің өзі 10 000-дай өсімдік түрлерін сипаттады, одан ондаған жыл өткен соң сипаттлаған өсімдіктер түрлерінің саны 100 000 жетті, яғни он есе артты.

Линней системасының философиялық концепциясы, оның өзі ұсынған принципіне сәйкес: «Species tot sunt diversae, guot diversas formas creavit infinitum ens». Түрлер өзгермейді олардың саны құдырет жаратқан органикалық формалардың санындай. Тірі табиғат құдайдың құдіретімен пайда болды. Линнец барлық жануарлар мен өсімдіктер Тигр және Еврат өзендерінің арасында жұмақта жаратылып, одна бүкіл жер жүзінде таралды деген таурат аңыздарына сүйеніп, органикалық дүниенің пайда болуын суреттемекші болды. Осы аңызды қолдап, Линней барлық жануарлар мен өсімдіктерді, ортасында үлкен тауы бар аралда жаралды деп түсіндіреді. Ол таудың баурайында лауан түрлі климаттық жағдайлар болды, оның етегінде тропиктік климат болып басталып, басы полярлық клматпен аяқталған. Жануарар мен өсімдіктер белгілі жағдайларға бейімделіп жаратылды, олар теңіз тартылып, арал құрлыққа жалғасқанша, сол жерді мекендеді. Арал құрлыққа жалғасқаннан кейін организмдер барлық жер жүзіне таралып, тауда жаратылған жағдайларына сәйкес әрбір түр солтүстікті не оңтүстікті мекендеді. Мұндай концепция креационизмге тән сипат яғни өсімдіктер мен жануарлардың түрлері құдайдың бастапқы жаратқан қалпында өзгермей келеді деген биологиядағы белгілі бір ағымға тән ұғым. Линней өзінің негізгі шығармаларында жаратылыстанудағы жиналған материалдарды таурат жазуымен ымыраластыру талабымен нағыз креационист сипатында көріеді. Қазір бұл талаптың өзі аңғырт болып көрінеді, ал ХVІІІ ғасырдың ортасында жаратылыс зерттеушілердің көбі осы көзқараста болды.

Креацинизмге онымен өзара байланысты, биологиядағы екінші бір ағым – преформизм ұштасты, мұны жақтаушылар организм толық қадыптасқан бейнеде пайда болады, оның ересектерінен айырмашылығы кішкентайлығында де түсіндірді. Бұлар жеке дамуды тек өсі құбылысына яғни, оны таза сан өзгерісінен деп қарады. Осы көзқарасты сол кездегі микроскоптың жақсы мамандары - Антони Левенгук, Ян Сваммердам, Марчело Мальпиги, Ладзаро Спаланцани т.б. өте ірі ғалымдар қолдады. Преформистердің көзқарастарында тұтастық болған жоқ. Олардың бәрі тұқымдағы немесе жұмыртқадағы кішкентай организмнің өсуіне ұрықтану себеп болады деп түсінді. Бірақ олардың біреулері (анитозоидының басында болады деп танып, тіпті оның суретін салып та көрсетті). Екіншілері (овистер) жаралып қойған ұрық жұмыртқа клеткасында болды деп ойлайды. ХVІІІ ғасырдың ортасында преформистердің арасында «қабат теориясы» кең етек аталады; бұл теория бойынша алғашқы аналық жаратылғанда оның жұмыртқа безінде болашақ ұрпақтарының бәрі бейнеленіп қойылған болу керек.Сонымен италиян ғалымы антонио валлистнери (1661-1730) Хауананың жұмыртқа безінде бұрынғы, қазіргі және келешектегі барлық ұрпақтарының ұрықтары болады деп таныды. Егерде «Қабат теориясы» организм бірінің ішіне бірін салып қойған қуыршақ тәрізді болса ол қуыршақтардың көлемі ішіне қарай біртіндеп кішірейе бермек. Бұл сияқты көзқарас түрлердің тұрақтылығы туралы ұғымының таралуына себеп болды.

Сойтіп, ХVІІІ ғасырдың ортасына таман тірі табиғат туралы ұғымдарға метафикалық негізгі екі идея тән: 1) түрлерді құдай жаратты, олар өзгермейді креационизм идеясы, 2) жеке дамуды бұрынан дайын ұрықтардың өсуі деп қарайтын преформизм идеясы

Трансформизм идеяларының шығуы.

Жиналған ботаниалық және зоологиялық материалды жүйеге келтіру нәтижесінде жануарлар мен өсімдіктердің әр алуан формаларын өзара салыстыру мүмкіншілігі туды. Осыдан бастап биологияның салыстырмалы анатомиялық әдісі дамып, бұл организмдердің өзгеруі жайында ғалымдардың зейінін аударады.

Жануарлар мен өсімдіктер сыртқы ортаның жаңа жағдайларына дұшар болса өзгеруі мүмкін деген биологияда жаңа - трансформизм пайда болады. Трансформистер бір түр екінші түрге айналуы (ТРАНСФОРМАЦИЯ) мүмкін деп қарайды. Бұрыннан тамыр жайып қалған ескі креационистік көзқарастарды жаңа бағыт көп қиыншылықпен жеңіуне тура келді.

Белгілі гылми ағым түрінде трансформизмнің қалыптасуы 1759 жылға тұстасады, осы жылы жаратылыс танудың әрі қарай дамуына себеп болған өте маңызды үш зор оқиға блды. Ең алдымен, осы жылы негізгі идеясы креационизмге қарсы бағыттылған М.В. Ломоносовтың « Жер қабаттары туралы әйгілі трактаты жазылады». 1979 жылы 28 ноябрьде Берлин университетің жас ғалымы Каспар Фридрих Вольф « Theoria generationis» тақырыбында докторлық диссертация қорғап мұнда ол преформмизмнің негізгі жағдайларына қарсы сөйлейді. Тағы да осы жылы Францияда өсімдіктердің алғашқы табиги системасы пайда болды. Мұны жасаған атақты ботаник Бернер Жюсье болатын.Енді осы уақиғаларға дәлірек тоқталып өтейік.

Н.А. Добролюбовтан кейін орыс жаратылыс тануының негізін салған М.В. Ломоносов деп айтуымызға толық қақымыз бар. Тек мұны ғана емес, Ломоносов жаратылыс тануда белгілі дәстүрлер жасап ол дәстүрлер оряс ғылымында үздіксіз дамып келеді. Бұл дәстүрлердің негізінде бірінші орында тұрғаны табиғаттың материалы екендігін мойындау болды. Ломоносов материя « денені құрап тұрған және оның мәнән тәуелді етіп тұрған нәрсе» - деді. Дененің табиғаты « қозғалыстан тұрады, демек,денелер қозғалысымен анықталады».

Россияда Ломоносов тәжірибелік жаратылыс танудың негізін салды. Ол тәжірибе «тек қиялдан ғана туған мыңдаған пікірлерден жоғары» деп анық көрсетіп, тәжірибелердің нәтижелерінен философиялық қорытынды жасау қажет екендігіне ерекше зейін аудартады. Жаратылыс танудың және оған жанама ғылымдардың (ХИМИЯ, ФИЗИКА, ГЕОЛОГИЯ, МЕТАЛЛУРГИЯ т.б.) алуан түрлі салалары үшін Ломоносов еңбектерінің зор манызы болды.

Ломоносовтың « Жер қабаттары туралы» трактаты 1759жылы жазылып, ол біраз кейінірек басылып шықты. Бұл шығарманың негізгі идеясы автордың сөздермен «... біздің көріп тұрғандарымыздың бәрін баста құдай жаратқан деп бекерге»

Эволюциялық дамудың қозғаушы күші не? Эволюцияның бағытты анықталғаннан кейін Ламарк осы мәселелерге зейін бөледі.

Тіршіліктің қалыптасуы және тірі дененің өзгерулері сыртқы ортаға және оның факторларына байланысты деп қарайды Ламарк.

1845 жылдың өзінде – ақ «Жануарлар Тіршілігінде сыртқы жағдайлардың әсері» деген тақырыпта көпшілік алдында лекция оқыды. Осы лекцияда5ы 2деттен тыс, ресми пікірлерге сәйкестенбейтін пікірлерге реакцияшыл профессорлар құлағын тікті. Баста Рульге сақтықпен қараса, кейін оған, ашық дұшпандық көзқараспен қарады. Әйгілі ғалым жай сөзбен ғана емес, баспасөз бетінде де қуғындала бастады. 1851 ж» Жануарлар тіршілігінің сыртқы орта жағдайларына қатысы» деген жалпы атпен көпшілікке оқыған үш лекциясынан кейін, жандарм корпусымен байланысты «2 апрельдегі Комитетте» Рулье туралы құпия хабар беріледі.

Рулье өзінің творчестволық күш –қуаты толық шағына келген кезінде рухани сары уайммен 44 жасында дүние салады. Өзінің философиялық концепциясы жөнінде Рулье Герценге жақын.

Рулье табиғат мәңгі, ондағы барлық құбылыстар өз ара байланысты және бір тұтас деп таниды. Жануардың қайсысы болса да, сыртқы жағдайларға тәүелді, яғни ауаға,суға, климат жағдайларына топыраққа, өсімдікке және басқа жануарға,ең ақырында адамға байланысты.

Табиғат әрдайым қазір біздің көріп жүргеніміздей болған емес. Табиғатқа тыным да, тоқырау да жоқ. Табиғаттың жалпы заңы бойынша кететтен ештеңе болмайды; бәрі үздіксіз жай өзгерістер арқылы пайда болады.

Жаратылыс ғылымының міндеті – табиғат заңдарын тану.

Зоология жануарлардың тіршілігі мен дамуын басқарып тұрган заңдарды білуі керек. Рулье бұған «сыртқы дүниемен жануарлардың қарым –қатынас заңы» немесе оның өзінің екінші сөзімен «тірі элементтердің екі жақтылық заңын» жатқызады.

Рульеше бұл заңның мәнісі- сыртқы дүниеден бөлініп өз алдына оқшау қалған жануар туа да алмайды, өмір де сүрмейді,өлмейді де. Даму толық шеңбер жасау үшін екі элемент бірдей – жануар мен орта қатысуы қажет.

Тұңғыш эволюциялық теория құрушы Ламарк өзінің теориясын негізінен систематика мен салыстырмалы анатомияға сүйеніп құрған болса, Рулье осы мақсатқа өз кезіндегі астрономия, эмбриология, цитология және палеонтология сияқты ғылымдардың жаңа мәләметтерін пайдаланды.

Рульенің айтуы бойынша, барлық басқа заттар сияқты жердің де тарихи бар. Жердің құралу тарихи,оның ертедегі тағдырың шешкенде,қазіргі кездегі жер бетіндегі барлық құбылыстарды реттеп тұрған жалпы заңдар екендігін көрсетіп отыр. Сондағы жер бетінде болған өзгерістердің ізі жойылған жоқ. Біртіндеп қосылып отырған қабатттарына, қалың кітаптың беттеріне жазғандай. Жер өз тарихын өзі жазып келеді. Бұл кітапты оқу қиын, тек оның сыртқы бетін ғана зерттей аламыз. Қабат тереңдеген сайын, ондағы сақталған белгілер бірте – бірте азая береді. Адамның тарихы үшін ерте замандағы халықтардан қалған өнер шығармаларының қалдықтары мен медальдары,макеттер қандай керек болса,шала шіріген бақалшақ пен жартылай шіріген сүйек тым аз бола тұрса,ол ғалым тарихы ушін соңдайлық керек нәрсе.

Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы мен дамуы жайында Рульенің концепциясы, Жер біртіндеп суынып келеді деген Кант – Лапластың гипотезасына негізделеді.

Алғашқы өсімдіктер де жануарлар да өте қарапайым, бір клеткалы организм түрінде болды. Содан былай қарай осы ортаникалық дүниенің екі түрінде де біртіндеп құрылысы күрделену арқылы бір клеткалы формалардан көп клеткалы формаларға қарай даму кезеңі басталды.

Систематикалық, генетикалық, (эмбриологиялық) және геологиялық, органикалық формалар қатарларын салыстырғанда байқалатын үш параллелизм эволюциялық процесс бар екендігіне негіз болады. Ең алдымен көзге түсетін нәрсе «жануарлардың жасы бойынша жоғары көтерілуі класс бойынша жоғары көтерілуімен параллель», яғни күрделі құрылысты формаларының құрылысына сәйкес келетін бірқатар фазаларды басынан өткізеді. Қарапайым омыртқалылардың (БАЛЫҚТАР)жүрегіекі камералы,одан күрделірек құрылыстарыныкі (АМФИБИЯЛАРДА) үш камералы, ең соңғы құрылысы өте күрделі сүт қоректілердің жүрегінің жеке даму процесін зерттегенде мынадай заңдылық байқалады: баста,аз мерзімде болса да жүрегі екі камералы,одан кейін үш камералы, ақырында төрт камералы фазаға аусады. Формалардың генетикалық және систематикалық қатарларының арасындағы параллельділік осындай. Сонымен бірге генетикалық қатармен геологиялық (ПАЛЕОНТОЛОГИЯЛЫҚ) қатар параллель. Барлық жануарлар мен өсімдіктер бір клеткадан дамиды.,одан кейін ғана бұлардың өздеріне тән айырмашылықтар пайда болады. Сол себепті эмбриондық дамудың алғашқы кезендерінде, жануарлар қарапайым құрылысты болатындықтан бір – біріне өте ұқсас келеді.Жер бетінде органикалық тірі денелердің тарихи дамуы да осы кездегі өсімдік пен жануардың жеке дамуындағыдай жолмен жүрді; олардың түрлері біртіндеп көбейіп отырды. Алғашқы тіршілік пайда болған кезіне жақындаған сайын, организмдер қарапайымдылау келеді және олардың түрлері азая бастайды. Бұлай болуы,олар баста ұқсас бір формадан яғни клеткадан пайда болғанын көрсетеді.

Палеонтологиялық материалға сүйене отырып, органикалық дүниенің дамуың Рулье үш кезенге бөледі. Оның біріншісі – тіршіліктің теңізде пайда болуы және дамуы. Бұл кезде бүкіл Жерді ұшы – қиырсыз мұхит басып жатты, тек кейбір жерінде ғана құрлық аралшалары болды.

Осы алғашқы мұхитта бір клеткалы организмдер,ең алдымен бір клеткалы балдырлар пайда болды. Одан кейін судан арылған құрлықтарда қыналар пайда болып, шөлді тасты жерлерде тіршілік етті,кейінірек саңырауқұлақтар мен мүктер пайда болды. Бұлар ылғал сүйгіш өсімдіктер болатын. Сондықтан да олар осы кезедегі өзімен туыс формалардың өсетін жеріне ұқсас құрлық жерлерді мекендеді.

Бірінші кезеңнің аяғында, өткізгіш сосуд – системалы, едәуір күрделі құрылысты өдәуір күрделі құрылысты өсімдіктер – қырық буындар мен папоротниктер шықты.

Сөйтіп, босанған құрлықта алғашқы ормандар қалаптасты. Олар біркелкі және оның іші қапас қараңғы болды; ол кезде құрлықтық та, ауалық та жануарлар пайда болған жоқ еді. Сол себепті орманның іші жым- жырт, ауасы таза болатын. Барлық организмдердің тіршілігі теңізде шоғырланған болатын; әуелі бір клеткалы организмдер пайда болды, кейн олардан көп клеткалылардың төрт бұтағы – сәулелілер, моллюскалар, буылтықтылар және омыртқалылар тарады.

Рульеше екінші кезенде өсімдік дүниесінің дара жарнақты және қос жарнақты өсімдіктері өркендеді. Жануарлар дүниесінде де үлкен өзкерістер болды. Алғашқы құрлық омыртқалылары – лабиринтодонттар пайда болды, кейін одан, «жексұрын жыландардың» әр түрлі формалары таралды. Соның біреулері – ихтиозаврлар су орталығын мекендеді: екіншілері, ұшқыш кесірткелер әуе кеңестігін, ең ақырында, үніншілері – динозаврлар т.б. құрлықта тіршілік етті.

Үшінші кезенде гүлді өсімдіктер жайлады, ал жануар дүниесінде жоғары сатыдағы омыртқалылар – құстар мен сүт қоректілер дамып, көбейіп кетті.
Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
   
2. 
   Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
   
3. 
   Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
   
4. 
   Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
   
5. 
   Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
   
6. 
   История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
   
7. 
   Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
   
8. 
   Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
   

1. Ж. Б Ламарктің эволюциялық ілімі және оның бағалануы

Жоғарыда аталғандай Ж. Б. Ламарк өзінің эволюциялық теориясын «Зоология философнясы» деген еңбегінде баяндады. Бұл трактат 1830 жылғы айтыстан жиырма жыл бұрын жарияланған болатын. «Зоология философиясында» баяндалған Ламарктың пікірлері өз замандастарынан, тіпті алдыңғы қатарда саналатын замандастарының кезқарастарынан да асып түсті. Мұны Ламарк-тың өзі де тусініп, еңбегінің алғы сөзінде былай деп жазды: «Адамның албырт қиялынан туғандардың бәріне тез сене салу-дан гөрі, түсінілген шындық лайықты бағаланбай, ұзақ тартыс-қа душар болғаны артық» '.

Ламарктың эволюциялық ілімін талдауға кірісерде, ең алдымен оның жалпы философнялық және жалпы биологиялық концепци-яларымең танысуға тиістіміз. Көптеген басқа деистер сияқты, Ламаркта материяны және табиғатты, яғни оның коз-ғалыс заңдарын құдай жаратты деп түеінеді. Қудіреттің жарату ісі осымен тынады. Табиғаттың барлық келешектегі дамуы, оның өз заңдары арқылы жүзеге асырылып отырылды. Ламарк ақыр-ғы мақсат (себеп) принципі жайындағы телеология ұғымына қарсы шығып, табиғатта мақсат бар, ондағы-эрекеттер санамен орындалып отырылады деп түсінуші табиғат зерттеушілер ада-сып жүр дейді. Ол рухты материяға қарама-қарсы қою дұрыс емес, себебі, бұл материяның функциясы деп карайды. Материя белгілі мөлшерде жаралды, бірақ ол өзгерісте болатындықтан, онда үнемі жаңа түзіліс болып отырады.

Ламаркша, тірінің өліден сапа жөнінен түбегейлі айырмасы бар. Анорганикалық дене біртекті және әртекті масса түрінде болады. Ірі денелердің_бәрі,_ тіпті өте .қарапайым құрылыстылары да_ ұксастығы жок бөлікте,рден кұралған. Анорганикалық заттарды кұраушы массалардың белгілі пішіні болмайды, тек олардың кұрамындағы бөліктердің ғана формасы өзгермейдь Бұған керісінше тірі денелерде белгілі бірформа болады, бұлар оны ұрпақтарына қалдырьш отырады.

Сыртқы жағдайлар анорганикалық және органикалық табиғатка әр түрлі ықпал етеді: өлі денеге әсер етіп, оны бұзады; ал олар тірі денеге әсер етіп тіршілігін сақтайды.; Өлі заттардың ұлғаюы, мысалы краеталдыц үлгаюы сыртынаи үстеп қосылу жолымен, яғни сол дененіц сыртына жаңа бөліктердің косылу жолымен жүреді; организмдегі ұлғаю, оның денесіне заттардыц ену нәтижесінде болады, ол заттар тірі дененің заттарына ұксас болып, денеге қосылып соның мүшесіне айналып отырады. Анарганикальіқ табиғат қоректі керек етпейді; органикалық табиғатқа-қоректену процесі қажет, себебі бұл тірі денедегі ыдырау мен жаңару сонымен байланысты. Өлі зат ұрықтан дамымайды, тірі заттың дамуы сонымен басталады. Ең ақырында, ешбір анорганикалық..дене өлмейді,' себебі онда тіршілік қабілеті жоқ, ал әрбір тірі дене сөзсіз өлуге тиіс «Сөйтіп өлі немесе анорганикалық денелер мен тірі денелердіц арасында үлкеп айырмашылық, терең үзіліс (һуаtus) бар; екінші сөзбен осы екі түрлі денелердіц бір-бірінен алшақтығы сонша, ешбір аноргани-калық дене сң қарапайым деген тірі денеге жақындаса алмайды. Тіршілік және денеде оны құрап тұрғандардың бәрі, тірі денелер-діц, барлық тіршілігі жоқ денелерден елеулі айырмашылығы бар екендігін керсетеді» '. Егер тірі денелердің осындай ерекшелікте-рі болса, онда олар тіршілік жайындағы өзінше ілім — биология пәнінің объектісі болуға тиіс.

1. 
   Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
   
2. 
   Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
   
3. 
   Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
   
4. 
   Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
   
5. 
   Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
   
6. 
   История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
   
7. 
   Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
   
8. 
   Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986
   

1. 
   Ч. Дарвиннің эволюция теорясының жарыққа шығар алдыңдағы алғы-шарттар.
   
2. 
   ХІХ ғасырдың І жартысында Англияда жүзеге асқан қоғамдық экономикалық өзгерістер. ХІХ ғасырдың І – жартысында жаратылыстану ғылымдарының даму жәрежесі. ХІХ ғасырдың І жартысында ауыл шаруашылық практикасының даму дәрежесі.
   

Систематиканың дамуы.

ХІХ ғ І жартысында биологиялық ғылымдардың ішінде жетекші орын алды.

Жаратылыстану жүйесінің дамуы

Жаратылыстану жүйесінің жасалуына үлкен үлес қосқан Ж. Б. Ламарк. Ламарк жануарлар дүниесінде омыртқалы мен омыртқасыз жануарлар арасындағы жаратылыс топтардың арасындағы шекарасын ажыратты.

ХІХ ғ І жартысында салыстырмалы анатомия палеонтология негізін салаған француз Жорж Кювье. Кювье метафизикалық жаратылыстың жақатаушысы болды. Жануарлардың жаратылыстану топтарын ажыратуда Кювье өте көп еңбек сіңірді. Ол систематикалық топтарды олардың жеке белгілерін емес, жиынтық белгілеріне сонымен қатар анатомиялық белгілеріне аса назар аударды. Кювье систематиканы зерттеуде салыстырмалы-анатомиялық зерттеулерді қолданып, мынадай қорытындыға келді жаратылыс тобы тұтастай жүйемен сипатталады және ол барлық өкілдерінде байқалады. Тұрақты заңдалақпен бір-бірімен тәуелді байланысқан белгілерді Кювье корреляция деп атады. Бірдей корреляциялық жүйесі бар ағзалар бір жаратылым тобына жатады. Барлық омыртқалыларда бірдей корреляциялық жүйесі бар. Оларда омыртқа жотасы, дорсальді орналасқан жұлын, ішкі мүшелер- ми сауыты және дене қуысы, қызыл қан, бұлшықеттері жүрек.

Салыстырмалы –анатомиялық зерттеулерден алынған принциптерден Кювье 4 үлкен жануарлар шеңберін «композиция жоспары» жасады

1. 
   Омыртқалылар
   
2. 
   Былқылдақденелілер
   
3. 
   Буынаяқтылар
   
4. 
   Сәулелілер
   

Ботаника мен зоология салаларында негізгі міндетті ХІХ ғ І жатрысында жаратылыстану жүйесінің жасалыунда болды.

Осы дәуірде ботаника саласы да алға басты. Салыстырмалы-анатомиялық әдіс швейцариялық ботаник Деклдолиға Кювьенің коррелеяция принціпін өсімідіктерге жүргізугебет алды. Декондли жаратылыстану жүйесінде вегетативті және жынысты мүшелерінің корреляциялық қатынасын аңықтады.

Систематикада иерархия принципінің дамуы

Систематикада ХІХ ғасырда І жартысында жүйелік категориялардың иерархиялық бағындыру мәселесі болды.

1751 ж жүйлеудің патшасы «тұқымдас» familia 1804ж француз зерттеушісі Латрейль келесідей қатарды ұсынды

Тип (Typus, Phyllim), Класс (Class), Отряд (Orda), Тұқымдас (Familia), Туыс (Genus), Түр (Spesies) вариация (Variates)

Салыстырмалы-анатомияның дамуы.

Салыстырмалы анатомияның негізін салушы Кювье. ХІХ ғ ағзалардың құрылысының бірегейлік идеясын дамытты. Бұл идеяны жалғастыушы Вольфангом Гете болды.

Француз зоологі Этьен Жоффуа Сент-Илер бұл эволюциялық концепцияны дамытуда көп зерттеулер жүргізді. Сент-Илер алғашында омыртқалы жануарларды зерттеумен шұғылданды және олардың дене құрылысындағы бірегейлігі жөнінде ойды дамытты. «Аналогтар теориясын» омыртқалылар типіне қлданды. Барлық омыртқалыларда «аналогиялық мүшелер» бар. Иттің алдыңғы аяғы, құстың қанаты- аналогтар, оларды кейінен гомологиялық мүшелер деп атады. Сент- Илер омыртқазыдарды зерттеуде барлық жануарларға дене құрылысындағы біргейлік ойын ары дамытты. Ол Сент-Илер мен Кювьенің айтысына алып келді.

Ағылшын ғалымы Р. Оуэн салыстырмалы анатомияда өз креоцинизм позициясын ұстанды. Р. Оуэн археотип идеясын жарыққа шығарды.

Құрылысы мен шығу тегі бір-біріне сәйкес келетін мүшелер гомологиялық мүшелер деп аталады.

Ұқсас қызмет атқаратын, бірақ құрылыс мен шығу тегі басқа мүшелер аналогиялық мүшелер деп аталады.

Цитология және эмбриолгиялық даму

Эмбриолгияның дамуына И. Ф. Меккель, М. Ратке, Х. Пандер өз үлестерін қосты. ХІХ ғ Әйгілі эмриологі К. Э. Бэр өзінің жұмысы «жануарлардың тарихи дамуы еңбегіде мынадай заңдалақтарды ашты.

1. 
   Арнайы белгілерге қарағанда, жалпыға тән белгілер ұрықта ерте қалыптасады. Ұрықта ең алдымен типке тән белгілер қалыптасады
   
2. 
   Жалпыға тән белгілерден басқа белгілер қалыптасады.
   
3. 
   Әртүрлі класстардың ұрықтары алғашқы сатыда ұқсас.
   
4. 
   Жалпы дене құрылысы біртекті жануалардың ересек дараларына қарағанда ұрықтары өзара ұқсас келеді.
   

Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   Шмальгаузен И.И. Проблемы дарвинизма, Л,1969 г.
   
2. 
   Яблоков А.В.Эволюционное учение.М, 1976.Ст .21-50.
   
3. 
   Канаев И.И.Жорж Кювье.М.1976г.
   
4. 
   Равинович А . И Чарльз Лайель.М, 1976г
   
5. 
   Парамонов А . А Дарвинизм М, 1976. Ст 41-58.
   
6. 
   История биологии с древнейших времен до наших дней М,1972.
   
7. 
   Георгиевский А. А. Дарвинизм М,1985г.
   
8. 
   Правдин Н.В. Дарвинизм М,1986