Билік – басқару іс-әрекетінің реттеуіші ретінде. Жетекшілік және көшбасшылық

Билік – басқару іс-әрекетінің реттеуіші ретінде. Жетекшілік және көшбасшылық

Ұйымның тиімді жұмысының негізгі шартының қамтамасыз етілуі басқарудың басты функциясы болып табылатын атқару- шылардың жоғары мотивіне байланысты. Дегенмен бұл тек ұйымның тұрақты және тиімді қызметі үшін жеткіліксіз. Бас- қару іс-әрекетінің мұндай реттеуішінде мотивтендіру емес, мәжбүрлеу сипаты бар қажеттілік туындайды. Мұнсыз басқару іс-әрекеті мүмкін емес.

«Жоғарыдан» басқару әсерінің барлығының негізі – атқа- рушылар іс-әрекетінің мотивтенуі мен өзара іс-әрекеттегі билік.

«Билік» ұғымы «жетекшілік» және «көшбасшылық» ұғымдары- мен, олардың типтерімен және олардың арасындағы қатынас- тармен байланысқан.

Бейресми топтардың пайда болу себептері:

• 
  әлеуметтік қолдаудың қажеттілігінен, яғни оны қанағат- тандыру әлеуметтік және тұлғалық жайлылық сезіміне алып келеді, ал қанағаттанбаушылық күшті негативтік эмоциялар шақырады;
  
• 
  көмектің қажеттілігінен;
  
• 
  қорғаудың қажетттілігінен;
  
• 
  қатынастың қажеттілігінен, ол жоғарылатылған ақпаратта- нуға алып келеді, соның арқасында адамның бейімделу мүм- кіндіктері кеңейеді және оның сыртқы әлеммен байланыстар тиімділігі артады.
  

Ресми де, бейресми топтар да қалай да ұйымдасқан болуға тиіс. Сондай ұйымдасудың ең қарапайым тәсілі – топ мүшелері арасынан оны үйлестіру жөніндегі функция жүктелетін адамды атап көрсету. Ресми топ үшін ресми көшбасшының – жетек- шінің болуы, ал бейресми топ үшін – бейресми көшбасшының болуы тән. Ресми және бейресми көшбасшылықтың ұқсастығы мен айырмашылығын айқындау басқару іс-әрекетінің мәнін түсіну үшін қажет.

Ресми ұйым өзінің ішінде бейресми топтардың мүлде бол- мауын емес, керісінше, олардың болу мүмкіндігін білдіретіні өте маңызды. Сонымен ұйым құрылымында олардың құры- лымдануының ресми және бейресми тәсілдері тығыз өзара байланыста болады. Ұйымның ішінде мұндай өзара іс-әрекет басқарудың басты проблемаларының бірі болып табылады. Дәл осы жерде негізгіні атап көрсетеміз: топты ұйымдасты- рудың екі типінің болуы – оларды басқарудың екі түрлі тәсіл- дерінің және көшбасшылықтың екі типінің себебі. Олар күр- делі қарым-қатынасқа түседі, сабақтасады, ажырамайды, өзара іс-әрекетте болады.

«Көшбасшы» ұғымы топтағы «вертикаль бойынша» психо- логиялық қатынастарға тән (үстем болу – бағыну). Әдебиеттерде ресми көшбасшылықты белгілеу үшін «жетекшілік» ұғымы, ал бейресмилікті белгілеу үшін қарапайым «көшбасшы» ұғымы қолданылады. Ағылшынша leadershіp термині нақты «көшбас- шы» дегенді білдіреді, бірақ көшбасшылықты да, жетекшілікті де белгілеу үшін синонимдік қолдануды білдіреді. «Organіzatіo- nal leadershіp» ұғымы әлдеқайда «жетекші» терминіне, ұйым- дық көшбасшыға сай келеді.

Көшбасшылық пен ресми жетекшіліктің топ іс-әрекетіндегі айырмашылығы келесі жағдайлармен анықталады:

1. 
   көшбасшы топтағы тұлғааралық қатынастарды, ал жетек- ші топтың ресми қарым-қатынасын әлеуметтік ұйым ретінде реттейді;
   
2. 
   көшбасшылық – микроортаның элементі, жетекшілік – макроортаның элементі, өйткені ол қоғамдық қатынастар жүйе- сімен байланысқан;
   
3. 
   көшбасшылық – стихиялық процесс, ал жетекшілік мақ- сатты бағытталған, өйткені әлеуметтік құрылым элементтерінің бақылауымен жүреді;
   
4. 
   жетекшілік – тұрақты құбылыс, көшбасшыны ұсыну топ- тың көңіл-күйіне байланысты, сондықтан көшбасшылық құбы- лысының тұрақтылығы төмендеу;
   
5. 
   көшбасшылықта жетекшілік игерген белгілі бір санкция- лар жүйесі жоқ, ал жетекшілікте белгіленген санкциялар жүйесі бар;
   
6. 
   көшбасшы топтық іс-әрекетке тікелей қатысты шешімдер қабылдайды, ал жетекшінің шешім қабылдау процесі көптеген, тіпті осы топқа міндетті түрде топпен байланысы жоқ шешім- дерді де қабылдауға мәжбүр;
   
7. 
   жетекшінің іс-әрекет саласы көшбасшыға қарағанда ауқымды, өйткені ол топты әлдеқайда кең әлеуметтік жүйеде ұсынады.