Программалардын некелтелери jарт болзын деп, класстар сайын мынайда берилет: 1 кычырган текстти ондоорына тазыктырары

Национальный школдордын «Ỹренер программаларында» баштамы класстарда тöрöл тилге неделе туркунына 3 час берилет. Айдарда, 2 – 4 класстарда jыл туркунына 70 час алтай тилге, 35 час кычырарына берилет. Кычырары ла бичииринин урокторы олый – солый берилер, jартынча айтса, бир неделеде 1 часты бичиирине берзе, 2 часты – кычырарына, экинчи неделеде – 2 час кычырары, 1 час бичиири болор.

1) кычырган текстти ондоорына тазыктырары;

2) литературоведение аайынча билгирлер;

3) колболу эрмек – куучынын тазыктырары;

4) ÿренчиктин jайалтазын ачарына ууландырылган иштер;

5) кычырар тексттердин тематиказы (класста кычырары, класста эмес кычырары);

6) литературный чÿмдемелди ондоорына ууландырылган иштер;

7) jайалтазын ачарына ууландырылган иштер;

8) кычырарынын кеми;

9) текстле иштеери;

10) предметтер ортодо колбу;

11) ÿренчиктердин билгирлерине некелтелер.

Программалардын бöлÿктери öрö айдылган аайынча ээчий – деечий берилбей, кезик класстарда jерлериле солый берилет.

Ўренчиктер эске ÿренер тексттер программаларда анылу (*) темдекле берилген, чолмон темдекле литературоведениенин баштапкы катап берилип jаткан ондомолдоры кöргÿзилген. Ондый ондомолдорго ÿредÿчилер анылу аjару салар учурлу.

Баштамы класстарда кычырарынын урокторынын тöс амадузы – тöрöл лö орус, анайда ок öскö дö укту калыктардын, балдарга учурлаган литературазыла таныштырып, ÿренчиктерди кееркедим литератураны кÿÿнзеп кычырарына jилбиркедериле коштой, Тöрöлине, калыгына тузазын jетирерге амадаар кÿÿн – санаа таскадаары.

Кееркедим литератураны кычыртып ÿредер дегени кычырыштын башка – башка бÿдÿмдерин билери:

а) чÿмдемелди чокым – jарт ÿнле тыныда эмезе бойында кычырары, текстти танышкан кептÿ кычырары эмезе текстти теренжиде шиндеген айасту кычырары;

б) кычырганын ондооры (тексттин тöс – шÿÿлтезин ле ол керегинде бойынын кÿÿн – санаазын чыгара айдары);

в) кычырган чÿмдемелде тöс геройлорын, болгон керектерди «кöрÿп» турары;

г) кычырганын башка – башка бÿдÿмдÿ куучындаары: толо, кыскарта, талдап, чÿмдеп (кандый бир учурал кожуп эмезе тöс геройло кожо бойы болгон эдип). Кычырары – ол эрмек – куучыннын база бир бÿдÿми деп, ÿренчиктер билер учурлу.

Ўренчиктерди öрöги айдылган некелтелерге ÿредип салганда, олор кандый ла чÿмдемелди jилбиркеп кычырат. Кееркедим чÿмдемелдерди кычырып, олор укканын – кöргöнин эмезе кычырганын куучындап, öскö кижинин айтканын угуп, бичип, эрмек – куучын тударынын культуразына ÿренер. Ўренчиктерди кееркедим литератураны кычырарга ÿредип, мындый айалгаларга аjару салар керек:

1. Кееркедим чÿмдемелде не керегинде айдылганын, оныла бичиичи нени айдарга сананганын чокым – jарт ондоорына.

2. Танынан кычырарына таскадар иштерди бир тизÿге кийдирерине.

3.Кычырып тура, ондо айдылганын ÿренчик öзöги ажыра öткÿрип, ол керегинде бойынын кÿÿнин айдып ла jартап билерине.

4. Литературоведениенин ондомолдорын, темдектезе, метафора, эпитет ле о. о. – кандый сöстöр, не керектÿ деп билип, литератураны кычырганы кижинин тилин байыдар, чокым – jарт куучынданарына ÿредер учурын ондоорына.

5. Ўренчиктерди алтай бичиичилердин чÿмдемелдериле коштой, öскö дö калыктардын чÿмдемелдерин кÿÿнзеп кычырарына jилбиркедерине.

Кычырып ÿренери – куч сурактардын бирÿзи. Школго келген балдардын кычырыжынын кеми башка – башка болот: кем де кöндÿре сöстöрлö, кем де ÿйелеп кычырат. Методика билимде бÿткÿл сöстöрлö кычыртып ÿреткени мöрлÿ деп темдектегилейт. Кычырып билбес балдарды бÿткÿлинче ÿнле кычырып (синтетический эп – арга), кычырган сöстöрди сöсколбуларга, эрмектерге бириктирип, араайынан ÿн чыгарбай, бойында кычырарына ÿредер, бичиктерде берилген jакылталарга баштанар. 3 – 4 класстарда тÿрген, чокым – jарт кычырарына, тексте айдылганын ÿнди кубултып кöргÿзерине аjару салар.

Кычырган текстти ондоорына тазыктырары

Кееркедим литература кижини jÿрÿмге тазыктырат, онын учун ÿренчикти баштамы ла класстардан ала чÿмдемелде айдылган учуралдарды бойына jуук алып, ондоорына ÿредер.

Психологтордын шиндегениле, огош кычыраачылар озолондыра угуп салган текстти бойлоры кычырарга jилбиркейт.

Экинчи класстын ÿренчиктери чÿмдемелди кычырган сонында: «Чÿмдемел неден башталган?», «Онон ары не болгон?», «Кандый учуралды слер соныркап кычырдыгар?» ла «Чÿмдемел неле божоды?» деп сурактар берерге jараар. Анайда ок чÿмдемелди кандый жанрла бичигенин, тöс геройдын тыш кеберин, санаа – кÿÿнин кöргÿскен сöстöрди аныладар ла öскö дö иштер öткÿрер.

Программалар аайынча 1- 2 класстардын ÿренчиктерин чÿмдемелдин жанрын (чöрчöкти, ÿлгерди, куучынды) ла темазын ондоорго, бой – бойынынан ылгаштырарга ÿредер.

3 – 4 класстарды литературоведениенин ондомолдорыла таныштырып, оны чÿмдемелдерден табарга, учурын jартаарга ÿредип, жанрларды бой – бойынан ылгаштырар ишти онон ары улалтар. Кычырар тексттердин кеми 1-2 класстарга кöрö, jаан болор учурлу.

Колбулу эрмек – куучынын тазыктыраары

Кычырарынын урокторында керекту сöсти тексттен чыгарып, эрмекке ол кандый учур берип турганын, бичиичи ненин учун бу сöсти тузаланганын сезерине таскадар, сöс текстте кандый учурыла (чике,кöчÿре) билерин ле бойынын эрмек – куучынында тузаланып турарын некеер.

Диалог ло монолог, полилог эрмек – куучынды ылгаштырарына, берилген текстти jÿзÿндеп (по ролям) кычырарына, кычырганынын содержаниезин башка – башка бÿдÿмдерле куучындап билерине ууландырган иштер öткÿрер. Эрмек – куучынында ÿлгердин эмезе прозала бичилген тексттердин ÿзÿктерин, калыктын оос поэзиязынан кеп ле укаа сöстöрди, табышкактарды, сöгÿштерди ле онон до öскö жанрларды билгир тузаланарына тазыктыра.

Ўренчиктин jайалтазын ачарына ууландырылган иштер

Кычырарынын урогында ÿренчиктин jайалтазын ачарына ууландырылган башка – башка иштер öткÿрерге jараар: чокым – jарт кычырары, тексттин содержаниези аайынча бойынын кÿÿн – санаазын чыгара айдары. Анайда ок текстле мындый практический иштер öткÿрер: тексттен керектÿ ÿзÿктер табып темдектеери; jурадары (оны будыыры, аппликация эдери); ойындар öткÿрери (кроссвордтор ло литературалык ойындар); бичиири(кöчÿрип бичиири, чÿмдемелди онон ары улалтып бичиири, бойы чÿмдеери); оос эрмек – куучынын тазыктырары(бичик керегинде бойынын кÿÿн – санаазын чыгара, тöс геройлордын кылык – jанын, тыш бÿдÿмин ле эткен керектерин тÿнейлештирери ле о. о).

Jайалтазын ачарына ууландырылган иштер, кыйалтазы jоктон класста ÿредучинин башкарганыла башка – башка бÿдÿмдÿ (танынан, эштежип, бöлÿкле (группала), бастыра классла) öдöр аргалу.

Кычырары

2- чи класс (неделеде 1 час , jыл туркунына 35 час)

Кычырар тексттер:

Алтай калыктын оос поэзиязы: кеп сőстőр,табышкактар, кожондор,кеп куучындар, чőрчőктőр, кеп куучындар, őскő калыктын фольклоры: чőрчőктőр. Олорды бой-бойыла эмезе алтай албатынын чőрчőктőриле тÿнейлештирери.

Алтай, орус ла őскő дő бичиичилердин балдар, олордын јÿрÿми, Тőрőли, онын ар-бÿткени,кижи ле ар-бÿткен ортодо колбулар(најылык, őштőжÿ, јаман ла јакшы), јылдын őйлőри,иш- тош керегинде чÿмдемелдер.

Кычырар тексттин жанрлары: куучындар, кокыр куучындар,баснялар, чőрчőктőр, ÿлгерлер, табышкактар, кеп сőстőр, укаа сőстőр, тооломоштор, кеп куучындар.

Литератураведческий ондомолдор

Кееркедим литературанын чÿмдемели, калыктын оос творчествозынын чÿмделгези, кеп куучын, албатынын чőрчőги (тындулар керегинде, куулгазынду чőрчőктőр), каткырмалар, кокыр куучындар, баснялар, чőрчőктőр, ÿлгерлер, табышкактар, кеп сőстőр, укаа сőстőр, тооломоштор, кеп куучындар, тőс герой,чын болгон учуралдар ла бичиичи бойы чÿмдеп бичиген учуралдар, автордын őбőкőзи, бичиктин, чÿмдемелдин ады, диалог*, эпитет*, план*, тÿндештирÿ.

Уроктордо ÿренчиктерди кычырган чÿмдемелде автор нени айдарга сананганын, геройлордын кылык-јаны, эткен керектери керегинде бойынын кÿÿн- санаазын айдарга ÿредери. Произведениеде айдылган геройлордын кылык- јанын, олордын эткен керектерин бой-бойыла тÿнейлештирип эмезе олорды озо öткöн чÿмдемелдин геройлорыла тÿнейлештирип, башказын, тÿнейин табып айдарына ла ÿренчик бойы мындый учуралда нени эдерин шÿÿп айдарына ÿредери.

Литературанын тундештиру*, эпитет*, деген ондомолдорыла таныштырары. Чÿмдемелдерден тÿндештирÿлер, эпитеттер табары.

Јайалтазын ачарына ууландырган иштер

Кычырган чÿмдемелдин содержаниезин онын геройынын адынан эмезе чÿмдемелдин учын, бажын кубултып куучындаарга ÿредер. Бастыра классла эмезе группала «Чöрчöктин телекейинде», «Кееркедим литературада бистин сÿÿген геройлорыс» ла онон до öскö ÿренчиктердин јайалтазын ачарына ууландырган иштер öткÿрер. Анайда ок урок-чöрчöк, урок-конкурс, урок-ойын,урок-экскурсия белетеп öткÿрер.

Баштапкы jарымjылдыкта 200- 250 сŏстỹ текстти ỹренчик бỹткỹл сŏстŏрлŏ кŏнỹ кычырып турар учурлы. Кычырыжынын кеми 1 минутка 50 сŏстŏн ŏрŏ болор. Экинчи jарымjылдыкта jаан эмес текстерди ỹн чыгарбай, бойында кычыралал, содержаниезин куучындарга ченежер. Ỹренчиктер бойынын каруузын баалап, кандый jедикпестер болгонын темдектеерге ỹренер.

-тексттен эрмек – куучында jаантайын учурап турган кŏп учурлу сŏстŏрди, тỹндештирỹлерди, эпитеттерди табары;

- тексте берилген сŏстŏрдин, сŏсколбулардын лексика учурын ондоп, ондобогонын бойы табарга;

- ÿредÿчинин болужыла текстти бŏлỹктерге бŏлиирге, план тургузарга ла чỹмдемелдин тŏс учурын айдарга;

- тексте айдылганын jуруктарла кŏргỹзип, план тургузарга ла план аайынча куучындарга;

- берилген сурактарла эмезе jакылта аайынча танынан иштеерге.

- балдарга учурлаган 1 -2 бỹктỹ чÿмдемелди эмезе огош бичиктерди танынан кычырары;

- кычырган бичиктин эмезе чỹмдемелдин адын, авторы кем болгонын билери;

- кычырган бичиктин эмезе чÿмдемелдин темазын, жанрын бойы ондоп турары;

- чỹмдемелде айдылган геройдын тыш бỹдỹмин текстти тузаланып эмезе сöстöрлŏ бойы «jурап» кŏргỹзери.

Предметтер ортодо колбу

Алтай тилдин урокторыла: кычырган чöрчöктŏн, куучыннан тадап алган эрмектер эмезе бỹткỹл абзац кŏчỹрип бичиири.

Jуранарынын урогыла: кычырган текст аайынча jурук jурап, выставкаларда туружары.

Кÿÿнин (музыканын) урогыла: ойноп турган кÿÿни угуп, кычырган чỹмдемелде геройдын кылык – jанына, тыш бỹдỹмине келиштирери (чырайыла, кыймыгыла кŏргỹзери)

Трудтын урогыла: бойы jазаган огош бичигештер эдери, чöрчöктöрдин геройлорынын тудунар – кабынар предметтерин, кийимдерин пластилиннен эмезе чаазыннан эдери ле ỹрелген, jыртылган бичиктер jазаары.

Класста ла класста эмес кычырар тексттер

1. 
   Класта кычырары:
   

Алтай калыктын кожондоры. Алкыш сŏстŏр. Укаа ла кеп сŏстŏр. Табышкактар. Модор сŏстŏр. Чŏрчŏктŏр: «Керик бака», «Чай ла сымда». Сооjындар: «Мечин», «Тодоштор» (В. Ойношевтин бичигени аайынча). Алтай калыктын байрамдары «Билип jỹрели» (В. Ойношевтин бичигени аайынча).

Ỏскŏ клыктардын фольклорынан:

«Тỹлкỹ ле турна» (орус чŏрчŏк), «Айу ла кŏрỹк» (хакас чŏрчŏк ), «Јокту ŏбŏгŏн кастын эдин ỹлегени» (татар калыктын чŏрчŏги), «Не балу?» (осетин чŏрчŏк ).

А. О. Адаров. Албатым.

Какай jыл.

Эне*.

А. Я. Ередеев. Кŏктийек.

Јенỹ.

Кара калаш.

Пенал.

Баштапкы ла кỹнде.

Ј. Б. Каинчин. Сананганга сана кожулар.

Л. В. Кокышев. Балдардын манырлап jỹргени.

И. П. Кочеев. («Шулмузак» деп куучыннан алган ỹзỹктер).

Кичинек биледе. Эзен болзын, эне!

К. Кошев. Тарал керегинде.

Абра керегинде.

П. В. Кучияк. Јаны Алтай*.

Ј. М. Кыдыев. Канатту наjылар.

Јылдык ŏбŏгŏннин ус балдары (чŏрчŏк).

Јаланда.

Айу – агаш каруулдаачы.

С. К. Манитов. Кỹс («Арана» деп повестьтен алган ỹзỹк).

Бу менин Алтайым.

М. Мундус – Эдоков. Кожон (ỹлгердин ỹзỹги).

Э. М. Палкин. Јай келди.

Эне*.

И. К. Сабашкин. Куулар.

С. С. Суразаков. П. В. Кучияктын jỹрỹминен.

Ырысту салым.

Картаев Мызайдын ийттери.

Б. К. Суркашев. Кыш тỹжет*.

Адам jууда ŏлỹп каларда.

В. И. Соенов. Алтай jерис. Тỹỹкибис.

К. Э. Тепуков. Кỹндỹзек койонок.

Мен малчынын уулы.

Тỹш.

Кем jараш…

Кем тузалу?

К. Ч. Тŏлŏсŏв. Ирбис.

Јастын темдеги.

Э. К. Тоюшев. Тан аткан.

Куран ай.

Н. У. Улагашев. Ойно, ойно, топшуурым (ỹлгердин ỹзỹги).

П. А. Чагат – Строев. Картошко керегинде кожон.

Ч. А. Чунижеков. Эне*.

Ш. П. Шатинов. Јас*.

И.Б. Шинжин. Кижи сỹмелỹ.

Нŏкŏрлŏр катап ла кожо. (Мерген ле онын нŏкŏрлŏри» деп куучындардан.)

И. В. Шодоев. Школдо* («Баштапкы алтамдар» деп повестьтен. Эске ỹренер: Ỹредỹчи

куучынын онон ары кŏндỹктирди.. терен ле айлаткыш шỹỹлтелỹ кеп

сŏстŏри.).

А.С Пушкин. Кыш*.

Ю. Яковлев. Ороннын jылдыс календари*. (1 – 2 – чи абзацты эске ỹренер: Бистин

орооныста jылдыстарлу jаны календарь.. jылдыстар jаар учпаган).

Л. Н. Толстой. Еж ло койон.

Телекейлик литература

Ш. Перро. Золушка.

2. 
   Класста эме кычырары:
   

Алтай калыктын кожондоры. Кеп сöстöр лŏ укаа сöстöр. Табышкактар. Модор сöстöр. Тооломоштор. Чöрчöктöр: «Ỏскỹс – Уул ла Эмей – Ару», «Койонок ло айу».

Ỏскŏ калыктын фольклорынан: «Чычкан ла булан» (якут чöрчöк), «Ỹч ỹрен» (узбек чöрчöк).

Алтай литература

А. Адаров. Кỹски салкын.

А. Я. Ередеев. Малтага мак.

Тырмак ла Борсык.

Баштапкы болуш.

И. П. Кочеев. Пыйма ŏдỹктỹ куш.

Л. В. Кокышев. Кỹс.

Тааннын балазы.

К. Кошев. Тоолор.

Наjылык.

П. Т. Самык. Койонок.

С. С. Суразаков. Кулун.

Б.К. Суркашев. Эрте jас.

К. Э. Тепуков. Чымалы ла коныс.

Б. У. Укачин. Поезд. Учуш («Амырдын jорыктаганы» деп поэманан алган ỹзỹктер).

И. В. Шодоев. Кулун.

Орус калыктын литературазы

А. П. Гайдар. Уйат.

З. Воскресенская. Учуктын учында.

Телекейлик литература

Э. Распэ. Бŏрỹни чанакка jеккеним.

Айула тушташканы.

2 – чи класста ỹренчиктеринин билгирлерине салынган некелтелер

Ỹренчиктер билер учурлу:

- jылдын учында текстти бỹткỹл сöстöрлŏ 1 минутта 50 сöстöн тыныда чокым – jарт кычырып (jакшы ỹренип турган ỹренчиктер онон кŏп тŏ сŏс кычырар);

- jаан эмес тексттерди ỹн чыгарбай бойында 1 минутта 70 сöстöн:

- кычырган чỹмдемелди берилген план аайынча толо куучындап;

- чỹмдемелде геройдын эткн керектери, кылык – jаны керегинде бойынын шỹỹлтезин айдып;

- бойы кычырган эмезе уккан тексттин жанрын, темазын айдып;

- 8-10 ỹлгер, 2 прозанын ỹзỹгин эске айдып;

- танынан бичиктин эмезе чỹмдемелдин адын, авторын билип ле айдып;

- сŏзликтерле, онон до ŏскŏ керектỹ бичиктерле тузаланып;

- керектỹ бичикти танынан бойы бедреп табып.

Класс- 2

Jыл туркунына - 35 час.

Ченелте иштерди 2 – 4 класстарга келиштире тургузылган jуунты.

Јуунтынын амадузы: балдардын билгирин ŏткŏн ỹредỹ темаларга тайанып кŏрŏри.

Ченелте бичиште балдардын таныктарды чын бичиирине, олорды бой – бойыла чын колбоштырганына, сŏстŏрди чын бичиирине, эрмекте турган темдектерди божотпой бичигенине аjару салар учурлу.

Ченелте сŏзлик диктанттарды (10 – 12 сŏс) ỹредỹчи бойынын кỹниле: ŏткŏн темага, бир ээжиге. Эмезе бир темага (куштар, андар, агаштар ла о. ŏ.) тургузып бичиирге jараар.

Онойдо ок сŏзлик сŏстŏрдин (тематический) jуунтызы (кажы лам урокто ŏткỹрер) база тургузылган.

Ченелте диктанттарды берилген темалардын учында бичиир.

Балдардын берилген темала билгирин кŏрŏргŏ, онон ары кандый сŏстŏргŏ аjару салып иштеерине керектỹ. Јуунтыда кажы ла берилген диктанттын амадузын jакылтазы ажыра кŏрŏргŏ jараар.

Четвертьте (ỹредỹчинин поалндаганыла) бир – эки тест бичиирге jараар.