Реферат kz Қазақша рефераттар сайты Әож 811. 512. 122: 39 Қолжазба құқығында амангелді айнұр амангелдіқызы І. Есенберлиннің "Көшпенділер" романындағы жылқы

10.02.02 – Қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2008
Жұмыс С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің практикалық қазақ тілі курсы кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекшілері: Филология ғылымдарының докторы,

профессор Манкеева Ж.А.
Филология ғылымдарының кандидаты,

доцент Жылқыбаева А.Ш.

Ресми оппоненттері: Филология ғылымдарының докторы,

профессор Қасым Б.

Диссертация 2008 жылы “26” мамырда сағат 14.00-де Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде (050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13) филология, педагогика ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.09.04 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2008 жылдың “25” сәуірінде таратылды.

филология ғылымдарының докторы, профессор Қосымова Г.

Кәсіп пен олардың таңбалық сипаттамасы – тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік өмірінде жылқының маңызы зор болды. Қазақ халқы үшін жылқы – қозғалыс көзі, өмір сүру, тіршілік ету формасы. Сондықтан жылқыға қатысты сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер тілімізде көптеп ұшырасады. Осы тілдік деректерді жүйелі түрде жинау, ғылыми талдау сөздік қордың толығуына ғана емес, оны жаңа қырынан зерттеуге, тануға әсер етеді. Сол сияқты жылқы атауларын көркем мәтінде қарастыру мәселесі де өзекті. І.Есенберлин сынды сөз зергерінің атын әлемге паш еткен “Көшпенділер” трилогиясындағы жылқы атауларына этнолингвистикалық талдау жасау, біріншіден, қазақ халқының ұлттық танымының, ұлттық болмыс-бітімінің, ұлттық рухының, менталитетінің жарқырай көрінуіне жол ашса, екіншіден, жазушының тілдік тұлғасын тану мүмкіндігіне ие боламыз. Мұның өзі жылқы атауының негізіндегі ғаламның ұлттық тілдік бейнесін және қаламгердің идиостилін айқындауға жол ашады. Тақырыптың өзектілігі де осында.

- шығармадағы жылқы атауларының ұлт мәдениетіне қатысын белгілі бір мағыналық байланыстарға негізделген тұтас лексика-семантикалық топтарға жіктей отырып зерттеу;

- шығармадағы жылқы малына, шаруашылығы, кәсіптік атаулары т.б. байланысты этнолексиканы сараптап, жіктеп көрсету;

- шығармадағы жылқы атауларының этнолингвистикалық сипатын ономасиологиялық аспектіде (жылқының жасы, жынысы, түрі, түсі т.б.) түсіндіру;

- шығармадағы жылқы атауларының сөзжасамдық тұрғыдан құрылымдық моделін анықтау;

- жылқы малына байланысты фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтелдердің, топонимдердің, метронимдердің т.б. этномәдени мазмұнын ашу.

- жылқы атауларының көркем мәтіндегі қолданысы кешенді талданды;

- І.Есенберлиннің “Көшпенділер” тарихи трилогиясындағы жылқы атауларының шебер қолданысы шығарманың этномәдени, тарихи мазмұнымен сабақтас өрілгені нақты анықталды;

- шығармадағы жылқы атаулары жинақталып, жүйеленіп, этномәдени бірлік ретінде сипатталды;

- жылқыға қатысты рухани және материалдық лексика қазақ халқының мәдениетінің, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының ажырамас бөлігі екендігі айқындалып, қаламгер қолданысындағы жылқы атауларының этностың рухани және материалдық мәдениетімен, халықтың шаруашылығымен байланысының лингвомәдени, әлеуметтік мәні нақты дәлелденді;

- шығармада жылқыға қатысты лексиканың кең қолданылуы, “жылқы” атауының ұлттық санадағы оған қатысты барлық жалпы ұғымдарды қамтуы оның (“жылқы” атауының) шығармадағы қолданысының концептілік жүйесін айғақтайды.

- шығармадағы жылқы атауларын зерттеу “ғаламның тілдік бейнесінің” тілдік көрінісін дәйектейді;

- шығармадағы жылқы атаулары сөздік қордағы ең байырғы лексика ретінде қазақ халқының өзіндік ұлттық ерекшелігін айқындайды;

- жылқы атаулары қазақ тілінің сөздік қорында өзіндік орны, үлес салмағы бар тілдік единицалардың мағыналы жүйесі болып табылады;

- жылқы атаулары қазақ халқының ұлттық танымы мен мәдениетінің, ұлттық рухының тілдік бейнесін сипаттайды;

- аналитикалық тәсіл жылқы малының түр-түс атауларын жасауда өнімді болып табылады;

Тақырыптық топ сөздердің тек парадигмалық қатынасына негізделмейді, ол әрі парадигмалық, әрі денотаттардың арасындағы байланыстарға сүйенеді. Демек, тематикалық топтың көлемі парадигмалық қатардан да, лексика-семантикалық топтың көлемінен де кең болады. Тематикалық топ ұғымы лексика-семантикалық топ ұғымынан кеңірек. Әдетте тематикалық топқа зерттеушілер түрлі сөз табынан құралған сөздерді енгізсе, лексика-семантикалық топқа бір сөз табына жататын сөздерді кіргізеді. Тематикалық топқа енген сөздердің мағыналары бір-бірінен тәуелсіз болып келеді, бұл топқа жаңа сөздер қосылса немесе, керісінше, кейбір сөздер түсіп қалса, бұл осы топ мүшелерінің мағынасына ешқандай залалын тигізбейді, яғни тақырыптық топқа өзара семантикалық байланысы жоқ сөздер енеді. Мысалы: жылқы, жүйрік, ат, бие, сәйгүлік, бесті, құлагер т.б. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бір-бірімен лексикалық мағынасы жағынан байланысады. Мәселен, құлын, жабағы, тай т.б. Ұқсастық: екі топқа енетін сөздер де ақиқат шындықты бейнелейді. Айырмашылығы – лексика-семантикалық топтың мүшелері арасында белгілі бір оппозициялық байланыс болады. Құрамына қандай да бір сөз енсе немесе шығатын болса, оппозициялық байланыс өзгереді. Демек, лексика-семантикалық топқа енген сөздердің бірінің мағынасы өзгеріске ұшырайды, тарылады немесе кеңейеді.

Жылқы атауларын бірнеше лексика-семантикалық топтарға жіктеуге болады. Сөздерді мұндай топтарға бөлу жылқы атауларының мән-мағынасын ашуға, олардың қолданылу аясын, қолданылу жиілігін т.б. анықтауға мүмкіндік жасайды. Ғалым М.Оразов сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлу барысында кейбір шарттардың ескерілуі тиіс екенін атап көрсетеді. Шығармадағы жылқы атауларын жіктегенде біз осы шарттарды негізге алдық [2,124-125 б.].

Лексика-семантикалық топтар туралы сөз қозғағанда сема және оның түрлері мәселелеріне де тоқталған жөн. Семалардың табиғатын ашу, түрлерін айқындауда В.Б.Гак, Н.И.Толстой, Д.Н.Шмелев, И.Кучқартаев, Ю.А.Найда, О.И.Селиверстова, сонымен қатар М.Ержанов, М.Оразов, Б.Қалиев, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың зерттеулері басшылыққа алынып жүр.

Шындық болмыстағы заттардың жаратылысына тән ортақ белгілері мен айырмашылықтары болатындығы белгілі. Демек, сөздердің семантикалық құрылымын анықтауда жалпылаушы сема мен даралаушы семалардың болуы заңды құбылыс. Романдағы құлын, тай, жабағы семалары – даралаушы семалар болса, жалпылаушы сема – жылқы малының жасы болады. Сол сияқты ілбу, аяңдау, желу, шабу сөздерінің семасы – даралаушы сема болса, қозғалыс – оның жалпылаушы семасы. Жалпылаушы сема сөздердің белгілі бір лексика-семантикалық топтарға бөлінуіне негіз болса, айырушы сема сөздердің жеке-жеке өмір сүруіне негіз болады. Сонымен қатар, сөздердің семантикалық құрылымын анықтауда қосымша семалардың алар орны ерекше. Өйткені кез келген тілде ауыспалы мағынада қолданылатын сөздер бар. Олар – сол этностың тіл байлығының көрсеткіші. Мысалы, құлыным лексемасының да қосымша мағынасы бар. Аяулы анаға, тіпті күнәсі болған күнде де, сол баланы өмірге әкелген, “құлыным” деп түн ұйқысын төрт бөліп аялай сүйген сорлы анаға, дәл мұндай сұмдық жазаны Ақсақ Темір қалай шығарған? [3,87 б.]. Бұл сөздің этнографиялық мәні зор. Ол – қазаққа ғана тән жақсы көргендікті, сүйіспеншілікті білдіру. Қандай да бір жануар атауы ұқсату арқылы адамға қатысты қолданылғанда, халықтың дүниетанымы мен ұлттық менталитетіне тікелей байланысты болады. Шығармада жазушы бұл лексеманы романның эмоционалды-экспрессивтік реңкін арттыру үшін пайдаланады.

1.2.1 Жылқының жасы мен жынысына, түрі мен түсіне қатысты т.б. атаулардың жазушы шығармасында берілуі. Жылқының жалпы атаулары: ат, жылқы, жұнт, қылқұйрық. Шығармада ат, жылқы сөздерінің қолданылу жиілігі өте жоғары. Себебі шығарманың оқиғалар желісі қазақ хандығы құрылған тарихи кезеңде өтеді. Бұл – көшпенді қазақ халқы үшін жылқының маңызы ерекше артып, жылқы әрі көлік, әрі азық, әрі соғыс құралы болған кезең болатын. Сондықтан шығармада атты, салт атты, атты әскер тәрізді сөз қолданыстары да жиі ұшырасады.

Шығармада жылқының жасы мен жынысына қарай қойылған атаулар түгелдей көрініс тапқан: тай, құнан, бесті, байтал, дөнежін, сәурік, бие т.б. Олар жеке-дара емес, бір лексика-семантикалық топта қарастырылды.

Халқымыз еркек жылқыларды айғыр және саяқ деп екіге бөледі. Үйірге түсетін еркек жылқы айғыр, бес жасқа дейін үйірге салмаған еркек жылқы сәурік деп аталады. Бес жастан асқан, ақталған жылқыны азбан, екі жастан асып, үш жасқа қараған еркек жылқыны құнан, төрт жасқа шыққан еркек жылқыны дөнен дейді. Құнан, дөнен, құнажын, дөнежін лексемаларындағы -құ/-гу, -дө/-ду қосымшаларының беретін мағынасы монғолдың үш, төрт сан есімдерімен сәйкес екеніне қазір ешкім күмәнданбайды.

Қылшылдаған жас айғыр кезі келгенде кәрі-құртаңды үйірінен өзі қуады [3,101 б.] деген сөйлемде жазушы айғыр, үйір сөздерін ауыспалы мәнде, адамға қатысты қолданып, көркем бейнені сомдауға жұмсаған.

Қазақ тілінде құлын атаулары өте көп. Шығарманың да өн бойында ұшырасып отырады. Халықтық дәстүрлі тәжірибе негізінде пайда болып, сұрыпталып, қолданысқа енген құлынның түрлі атауларын біз былайша топтадық: 1) туылған уағына қарай: марқа құлын, кенже құлын; 2) енесінің сүтке жарыту, жарытпауына т.б. байланысты: күнқақты құлын, мәйекті құлын, еміншек құлын, тіленшек құлын; 3) құлынның жаратылысына, басқа да түрлі әсерлерге байланысты, даму ерекшеліктеріне қарай: асау құлын, шу асау құлын; 4) жас мөлшеріне қарай: қара құлақ құлын, жабағы; 5) түгіне байланысты: қаракер құлын, шабдар құлын, бурыл құлын т.б.

Жылқының жасына, жынысына, тұқымына, мінез-құлқына, табиғи ерекшеліктері мен түрлі қасиеттеріне байланысты тілімізде өте көп атаулар пайда болып, сөздік қордан орын алған. Сол сияқты жылқының түр-түсін білдіретін атаулар да көп. Этнограф Х.Арғынбаев жылқының түсі дәстүрлі 4 топқа бөлінеді деп атап көрсетеді: 1) қылаң; 2) баран; 3) ала; 4) шұбар [4,29 б.]. Жылқының түсін білдіретін жалаң атаулардың барлығы да шығарманың өн бойында кездесіп отырады. Мысалы, қылаң, қылаңға жататын басқа түстер де шығармада назардан тыс қалмайды: Қос қылаңы – Жоламанның ұшқан құспен жарысар бедеулері [5,39 б.]. Қылаң тобына жататын түстердің негізгісі – ақ. Жылқының ақ бозын халық қасиетті санайды. Шығармадағы қолбасшылардың, хандар мен әміршілердің жорық аттарының ақ боз болып келуі тегін емес. “Ақ ат мінген сайыпқыран жорықта кілең жеңіске жетеді. Әдетте, мұндай атты сардар немесе патшаның өзі мінсе жарасады”, - дейді Омар Хайям. Тағы кешегідей сес көрсетіп, жалаң қылыштарын басынан жоғары көтере, нөкерлерін соңынан ертіп жасыл туын желбірете, қамалды жанай ақ боз ақалтекесін ойнатқан Абдолла әмірші... [3,364 б.].

Жаугершілік заманында жиі болып тұратын анттасу дәстүрі қазіргі заманда ұмытыла бастады. Соғыс кезінде боз бие құрбандыққа шалынып, оның қанына екі жақтың адамдары саусағын батырып, серттесіп, бітімге келетін болған. Жалпы қазақ ұғымында ақ – ең қалаулы түс, қасиетті ұғым, жақсылықтың, пәктіктің, әділдіктің белгісі. Шығармада халықтың ежелгі хан сайлау дәстүрі бірнеше рет сөз етіледі. Ертеде хан сайлауында болашақ ханды боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ кигізге көтеріп, хан сайлаған. Шығармада қазақтың атақты Жәнібек, Қасым, Абылай сияқты хандарын хан көтеріп, таққа отырғызуы баяндалады. Бір ай өтпей осы Талас, Шу маңындағы қазақ руларының басшылары жиналып, Бұрындықтың орнына боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ кигізге көтеріп, Қасымды хан сайлады [3,291 б.]. ... Атамыз Абылайды үш жүздің игі жақсылары боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ киізге орап, хан ғып көтерген күнінің түнінде ол бір ғажайып түс көріп шығыпты [5,181 б.]. Жылқының ақ боз түстісі ерекше символдық және магиялық, сакральдық (киелілік) сипатқа ие. Құрбан шалғанда ақ жылқының таңдалу себебі: ақ түс – күннің символы. Дегенмен, қазақ күнді ақ емес, қызыл дейді. Сол сияқты жылқының ақ түстілерін қызыл жылқы деп атайды. Ендеше, жылқының түсін атауда сирек қолданылатын қызыл түс те күннің түсі, Тәңірдің символы. Қызыл ат денесін қартайса майда-майда қоңырқай теңбіл басады, яғни жылқы түсі енді тарланға айналады. Шығармада тарлан ат та кездеседі: Кәрі тарланның кей қимылы жас тұлпарға бергісіз [5,156 б.]. Жазушы мұнда қарт адамның қимылын кәрі тарланға балайды.

Қазақ ұғымындағы тағы бір қасиетті түс – көк. “Көк – түгі нағыз көк емес, қоңырлау көк денені, әсіресе, бас-аяғын көкшіл қылшықтар басқан жылқы түсі, ...құлын кезінде қоңыр, күлгін, сұр болып келетін бұл түс бара-бара өзгеріп, бозара түседі” [6,92 б.]. Ертеде көк ала жылқыны да құрбандыққа шалатын: Бұл хабарды естігенде қас жаулары, әсіресе, Әбілқайыр жерін алып, суын алып, қиянаты көп өткен кейбір қазақ ауылдары көк ала жылқы құрбан шалып, қуанышқа кенелді [3,247 б.].

Қара – баранға жататын, сыртқы түгі түбіне дейін шымқай қара, ұшы жылтыр қылшықты жылқы түсі. Шығармада баран, қара, қара көк жылқылар аз сөз етілмейді. - ... әкем Құдайменді сұлтанға да отыз мың қара көк пен күрең бітті емес пе.. Жиырма мың қылаң мен бараным бар [5,101 б.].

Жылқыға біткен негізгі төрт түстің бірі – ала - жылқының негізгі түгінің (торы, көк, сары т.б.) ара-арасында ретсіз орналасқан үлкенді-кішілі ақ, ақшыл дақтары бар түс [6]. Ала сөзі екі түрлі мағынада жұмсалады: әрі әбден есейіп, күш жиған, мықты жылқы дегенді білдірсе, әрі жылқының түсін білдіреді.

Шығармада жылқының барлық түстері (қылаң да, баран да, ала да, шұбар да) қамтылған. Автор жылқыға біткен әр түсті өзіндік символикалық, магиялық, сакральдық мәндеріне қарай ұтымды қолдана білген.

1.2.2 Жылқының тұқымына және табиғи ерекшеліктеріне, жүрісіне, дене мүшелеріне, сыны мен бабына байланысты атаулардың қаламгер шығармасында берілуі. Шығармада жылқының тұқымы мен түрлі табиғи ерекшеліктеріне байланысты: қазанат, арғымақ, ақалтеке, жүйрік т.б. сөздер мол қамтылған. Жазушы әр тұқымның өзіндік қасиеттері мен кемшіліктерін, артықшылықтарын, сын-сипатын ашып, шығармада шебер пайдаланады.

Жылқы жүрісінің атаулары: ілбу, жол жорға, тайпалу, жорыту, жортақтау, бұлаң құйрық, май бүлкек, ит бүлкек, текіректеу. Жылқы жүрісі табиғи және жасанды болып екіге бөлінеді. Табиғи жүріс – жылқыға адамның үйретуінсіз біткен жүріс. Жылқының табиғи жүрісінің түрлері: аяң, өгіз аяң, желіс (бүлкіл, бөкен желіс, сар желіс болып бөлінеді), шабыс (жай түрін майшоқырақ, қарқындысын жай шабыс, ал жылқының бар мүмкіндігінше шабуын ағынды шабыс дейді). Қара жүріс деп халқымыз шаппай жүріп отырған аяңды ұзақ жүрісті, қалмақы жүріс, желіс деп ұзақ уақыт желе жортуды айтады. Құлан бүлкілге (бүлкекке) басты деп жорта жөнелгенді, сау желіске салғанды айтады.

Шығармада жылқыға тән қимыл-әрекет атаулары мол қамтылған. Оқыранды, кісінеді, шұрқырасты, осқырынды, шіңгірледі, азынады, сатұр-сұтыр шабу т.б. жылқының жүрісіне, шабысына, үркуіне, үні мен түрлі әрекеттеріне қатысты еліктеуіш сөздер (етістіктер). Жылқыға байланысты дыбыстық еліктеуіш етістіктерге Қ.Н.Шотаның диссертациясында жан-жақты талдау берілген [7,56-61 б.]. Ал қасысты, тістесті, тебісті, үрікті, тулады, тарпыды, қарғыды, т.б. жылқының түрлі қимыл-қозғалысының атаулары.

Жылқының дене мүшелерінің атаулары шығарманың өн бойында ұшырасып отырады. Бұл топтағы жал, ерлік, құйысқандық т.б. атаулар тікелей жылқыға қатысты болса, қалғандары түрлі жануарларға ортақ атаулар. Жұмыста сербек, шаша, жаңбырлық, шідерлік т.б. сөздерге талдау жасалады.

Жұмыста бәйгеге атының сыны жөнінде Кей-Қауыстың (ХІ ғ.), Киікбай сыншының үлгісі (ХІХ ғ.), сыншы Ш.Шөңкейұлының (ХІХ ғ.) талаптары, Күреңбай (ХІХ ғ.), Толыбай сыншының, З.Сәніктің үлгілері мысалға алынды. Ат баптаудың қыры мен сырын қазақ атбегілері жақсы түсініп, жеке тәжірибесінде қолдана білген. Халықтың бәйге атын баптауға қатысты ұжымдық тәжірибелері – тілдің кумулятивтік қызметінің нәтижесінде сақталып қалған халықтың қазынасы. Осы ұлттық құндылықтар жазушының назарынан тыс қалмай, шығарманың танымдық мәнін арттыра түскен.