Реферат kz Қазақша рефераттар сайты халықаралық саяси үрдістер

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САЯСИ ҮРДІСТЕР

Дүние жүзінің саяси картасында жиі болып отырған өзгеріс­тер көпке аян, олардың ең бастысы: жаңа тәуелсіз мемлекет­тердің құрылуы, олардың саяси статусындағы өзгерістер, мемлекеттердің бір-бірімен қосылуы, бір елдің екінші елдің құрамына кіруі, мемлекеттің астанасының өзгеруі, мемлекеттік басқару формасының өзгеруі, т.б. Осы аталған элементтердің барлығы халықаралық саясаттағы өзгерістердің негізі болып саналады.

Әлемдегі ең бір ықпалды бірлестік Еуропарламент деп аталады. Еуропаның 12 мемлекеті кіретін мемлекетаралық және ұлтаралық бірлестігінің саяси органы. Оған төте сайлау­мен 5 жылға 518 депутат сайланады. Бұл Батыс Еуропа елдерінің саяси интеграцияға ұмтылуының маңызды қадамы болды. Ең алғашқы төте сайлау 1970 ж., ал соңғы үшіншісі 1989 ж. өтті. Еуропарламентке сайланған депутаттар ұлттық белгілері бойынша емес, партиялық көзқарастары бойынша топтар құрып, өз партияларының бағдарламасын қорғайды, іске асыруға тырысады. Еуропарламентке Батыс Еуропаның экономикалық, валюталық және саяси интеграцияның жаңа әрі сапалы кезеңіне өту, біртұтас ішкі рынок құруға ұмтылу сияқты сан алуан мәселелер ұсынылады.

Еуропарламентке депутаттар сайлау тұрақты өлшеммен жүреді. Ұлыбритания, Италия, Германия, Франция сияқты ірі мемлекеттердің әрқайсысы 81 орынға ие болса, Испания – 60, Нидерланды – 25, Бельгия, Греция, Португалия – 24, Дания – 16, Ирландия – 15, Люксембург – 6 депутаттан сайлайды.

Өмірдің өзеніндей, Еуропарламенттің өз ішіндегі қайшылық­тары да жетіп жатыр. Қазір онда мынандай екі бағыт бай­қалады: бірінші – интеграцияны одан әрі дамытуға байла­нысты консервативтік бағыт. Оның мәні қазіргі ұлттық рынок­тарды біріктіруге ұлтаралық және одан тысқары интеграция­лық мәселеге байланысты институттардың араласуын кеміту, сөйтіп оны еркін бәсекеге негіздеп құру. Бұл – ірі де күшті корпорацияларға жол ашу. Екіншісі – жұмысшылардың, шаруа­лардың, қызметкерлердің еркін кәсіпшілдікке байланысты, мамандардың әлеуметтік жағдайын қорғауға байланысты арнаулы шаралар жасау. Бұл бағыт біртұтас экономикалық кеңістік құратын мемлекеттердің мақсатты экологиялық саясат жүргізуін ұсынады.

Пайда болған ГФР-дың астанасы Берлин болды. Сонымен 1991 ж. егеменді мемлекеттердің саны 168-ге дейін қысқарды. 1991 жылдың қыркүйегінде өздерінің тәуелсіздігін Литва, Латвия, Эстония жариялады. Жаңадан тағы 2 тәуелсіз рес­публика құрылды – Микронезия Федерациясы және мұхит­тық аралдардағы Маршалл Аралдары Республикасы. Бұрын олар АҚШ-тың қамқорлығында болатын. Сонымен қазіргі кездегі егеменді елдердің саны 173-ке жетті. БҰҰ-ға мүше мемлекет­тердің саны да 170-тен асып кетті. Оған Украина, Беларуссия және Қазақстан Республикасы да кіреді. Қазіргі кезде 1960-1970 жылдармен салыстырғанда отарлардың бостандық алуы біршама нашарлады. 1990 жылдың наурызында бұрынғы Біріккен Араб Республикасының отары болып келген Намибия тәуелсіздік алды. Бұл ел БҰҰ-ның мәліметі бойынша ең ірі отарлардың бірі болып есептелетін. Батыс Сахара 13 жылға созылған соғысты тоқтатып, Марок­комен келісімге келді. Сянган Гонконг және Аомынь Гонконг тағдыры да шешілді.

Қазіргі кезде халықаралық мәселелер проблемалары жөнін­дегі мамандар мен саясаттанушылар жер шары бойынша территориялық шекаралар және басқа да талас-тартыс ту­дырып отырған 300 «ыстық нүкте» бар екенін, оның ішінде 100-ден астамының жағдайы өте күрделі екендігін айтады. Олардың кейбіреулері бір-біріне жақын, ал енді біреулері өте қашықта орналасқан. Мысалы, Ұлыбритания мен Аргентина­ның арасындағы Фолкленд аралдары жөніндегі шиеленіс. Австралиялық ғалымдар М. Данго және В. Экхардтың зерт­теулері бойынша екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1990 жылды қоса есептегенде жер бетінде екі және одан да көп мемлекеттер қатысқан 450-ге жуық әр түрлі масштабтағы соғыстар болыпты, орта есеппен жылына 10 соғыстан келеді. Мұның жартысы территория және шекараға байланысты болған. Мысалы, 8 жылға созылған 1980-1988 жж. арасында Иран-Ирак арасындағы қантөгіс соғыс бар болғаны 508 шаршы км, Штатт-Эль-Араб өзені арасындағы Тигр мен Евфратқа құятын жерге байланысты болды. Осы жерге Ирак мұнайды экспорттайтын Фао портын салған. Бірақ жер Иранға қарайтын. Осындай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Әлемдегі елдердің саяси-мемлекеттік құрылысының әр түрлі формалары. Қазіргі кезде мемлекеттік басқарудың 4 формасы қалыптасып отыр: республикалық, монархиялық, бірлестік, «бұқараның мемлекеті».

Дүние жүзінде 127 республика бар. Бұл жалпы мемлекеттер санының төрттен үш бөлігі. Басқарудың бұл түрін прогрес­сивтік және демократиялық формасына жатқызады. Бұл форманы өткен ғасырда Латын Америкасы елдерінің көбі қа­лап алды, осы ғасырдың басында Азиядағы бұрынғы отар­лардың бәрі дерлік республикалық басқару формасын қабыл­дады. Оның ең ірілері: Үндістан, Индонезия, Вьетнам, Филип­пин және т.б. қазіргі Американың 52 мемлекетінің 48-і рес­публика. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Италия, Грекия және мыңдаған жылдар бойына монархиялық формадағы басқаруда болып келген Египет, Эфиопия, Иран көшті.

Республикалық басқару формасындағы мемлекеттердің жүргізетін саясатында, әлеуметтік жағдайында, тағы басқа қатынастарында көптеген айырмашылықтар бар. Мысалы, Швейцария және Джибути, Франция, Иран, Аргентина және Гаитиді салыстыруға болады.

Қазіргі монархиялық басқару формасындағы елдердің саны 30. Америкада монархиялық басқарудағы ел жоқ, мұхиттық аралдарда – 2, Африкада – 3, Азияда – 13, Еуропада – 12. Еуропадағы бір елдің басқару формасы таласты. Ол Андорра: Франция мен Испанияның аралығында орналасқан небәрі 6 селолық қауымнан тұратын кішкентай ғана мемлекет. Іс жүзін­де республика – формальді түрде конституциялық монархия, князьдік. Халықаралық мамандар Андорраны монархияға жатқызады. Жапония империясы монархияға жатады. Қалған көптеген монархиялар – корольдік, бірнеше князьдіктер, сұл­тандар. Кейбір монархиялық формалардың республикаға ұқсайтын элементтері бар. Мысалы, Малайзиядағы монархты сұлтандар өз ортасынан 5 жылдық мерзімге сайлайды. Бірік­кен Араб Эмиратында эмирлердің кеңесінде мемлекет бас­шысы – президент 5 жылға сайланады. Көптеген мемлекеттер – конституциялық монархия, бірақ бұрынғысынша абсолюттік монархиялықтар болмайды, монархтың жарлығымен жұмыс істейді. Еуропада абсолюттік теократтық монархия тек қана Ватиканда, ал Азияда мұның саны көп: Оңтүстік-Шығыс Азияда – Бруней, Оңтүстік Азияда – Бутан, Сауд Аравиясы, Оман, Біріккен Араб Эмираты, Катар, Оңтүстік -Батыс Азияда – Бахрейн және Кувейт.

Мемлекеттік басқарудың үшінші формасы – бірлестік. Оған Канада, Австралия жатады. Бірлестікке басшылықты Ұлыбри­тания жүргізеді. Бірлестікке кіретін елдердің саны 50, олар бар­лығына ортақ поблемаларды екі жылда бір рет өтетін конфе­ренцияда талқылайды. Оған премьер-министрлер, қаржы ми­нистрлері қатысады. Бірлестіктің бәріне бірдей ортақ консти­туциясы, одақтың шарттары, ресми тулары жоқ. Халықаралық ұйымдардың жұмысына, мысалы, БҰҰ, т.б. қатыспайды. Бір­лестіктің мүшелері қалаған уақытта бірлестіктен ешқандай кіріссіз шыға алады. Осы мүмкіндіктерді Бирма, Ирландия, Пәкістан пайдаланды. Бірлестікке кіретін барлық мемлекеттер өздерінің ішкі-сыртқы істерінде толық егемендікте. Конфе­ренцияның шешімдеріне қарсы дауыс берген мемлекеттер қабылданбайды. Бірлестікке мүше елдердің көпшілігінің бас­қару формасы – республика. Мысалы, Үндістан, Бангладеш, Нигерия, Гана, Замбия, Зимбабе, т.б. келесі бір елдері – мо­нархты. Оларға Ұлыбритания, Малайзия, Бруней, Свазилент, т.б. жатады. Бірлестіктегі елдер өз еріктерімен мемлекет басшысы деп Ұлыбританияның корольдігін таниды. Олардың кейбіреуі Ұлыбританияның жалауын пайдаланады. Мысалы, Жаңа Зеландия ағылшынның «Құдайым королеваны сақтасын» деген әнұранын, ағылшынның ордендерін қолданады, оны Жаңа Зеландияның үкіметінің ұсынысымен Ұлыбританияның королевасы марапаттайды. Барлық елдер әр түрлі дәрежеде Ұлыбританияның саясатына, заңына, тіліне, мәдениетіне, тұрмыстағы салттарына бағынады. Осындай ерек­шеліктеріне қарай мемлекеттің бұл басқару формасы қазіргі кезде халықаралық саяси жағдайда өзін-өзі ақтаған басқару формасы деуге болады.

Басқарудың 4-формасы бір ғана елде – Ливияда бар. 1977 ж. Ливияда орнатылған мемлекеттік басқарудың жаңа формасы араб тілінен аударғанда шартты түрде «бұқараның мемлекеті» дегенді білдіреді. Елдің толық аты – Социалистік халықтық Ливия Араб Джамахириясы.

Саяси құрылымның маңызды элементі – мемлекеттің әкім­шілік-территориялық құрылысы. Ол тікелей саяси құрлыс және үкіметтің режиміне, халықтың ұлттық-этникалық, кейбір жағ­дайда сонымен бірге конфессионалдық құрамын елдің қалып­тасуының тарихи-жағрапиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Әкім­шілік-территориялық, әсіресе елдің саяси-әкімшілік құрылысы, оның саяси-территориялық бөлінуі елдің ішкі өмірінде маңыз­ды орын алады. Этникалық және мемлекеттік шекаралары сәйкес келе бермейтін елдер Азия және Африкада бар.

Дүние жүзінің көптеген елдерінің ұлттық құрамы күрделі. Бірақ сонымен бірге унитарлық мемлекеттер де басым: феде­ративтік елдер бар болғаны – 22. Олардың құрылысының негі­зіне жататындар: ұлттық-этникалық (бұрынғы Кеңес Одағы, Югославия, ЧСФР, Бельгия, Швейцария, Үндістан, Пәкістан, Брима, Нигерия) тарихи-жағрапия факторлары. Бұл ретте еске алатын факторлар штаттардың, провинциялардың, жерлердің, территориялардың автономиялық жағдайы. Айталық, АҚШ, Канада, Мексика, Бразилия, Венесуэла, ГДР, Австралия, Малайзия, БАЭ, ОАР, Комор аралдары, Микронезия Феде­рациясы.

Бұрынғы біздің елімізде болған ірі саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер Шығыс Еуропа елдеріндегі, сонымен бірге кейбір Азия және Африка, әсіресе соңғы жылдарғы өзгерістер социалистік типтегі елдер деген мағынаны жоққа шығарды. Осыған қарамастан шетелдердің ішінде социалистік жолды сақтап отырғандар да бар. Олар: Қытай Халық Республикасы, Вьетнам Социалистік Республикасы, Корей Халықтық-Демократиялық Республикасы, Куба Республикасы. Ал Шығыс Еуропада бұл жолда тек Албания қалып отыр. Югославияда елдер жеке егемендік алды. Социалистік деген атаудан бас тартты.

Жетпісінші жылдары социалистік бағдардағы елдердің саны жиырмаға жеткен болатын. Қазіргі кезде дамушы елдерде бірде-бір социалистік бағдардағы ел қалған жоқ деуге болады.

Дамушы елдердің ішінде даму дәрежесінің көрсеткіші жа­ғынан дамыған капиталистік елдердің тобына жақын келетін­дерге Бразилия, Аргентина, Мексика, Үндістан, Оңтүстік Корея, Сингапур, Сянган жатады.