Сабақ 5: Шетел тілін оқытудың әдістері мен тәсілдері
жүктеу/скачать 40.35 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Негізгі сұрақтар, тапсырмалар
- Әдістемелік нұсқаулықтар
|
Практикалық сабақ 5: Шетел тілін оқытудың әдістері мен тәсілдері Мақсаты: Тақырып бойынша ауызша және жазбаша қарым-қатынас жасауға үйрету,өз ойын нақты дәлелдеуге дағдыландыру. Күтілетін нәтижеге бағытталған оқушылардың ақыл-ой әрекетін проблеманы шешу арқылы ұйымдастыру. Негізгі сұрақтар, тапсырмалар: Оқытудың сөздік, репродуктивтік, эвристикалық, ішінара-ізденіс, зерттеу әдістері. Грамматикалық аударма әдісі, Пальмер әдісі, тура әдіс, қазіргі әдістер. Әдістемелік нұсқаулықтар: Берілген тапсырманы мұқият оқып, ұсынылған әдебиеттерге шолу жасау. Оқу құралында, монография, басылымдарда берілген материалдарды, негізгі мектепке арналған ағылшын тілі оқулығын зерттеу. Қажетті әдебиеттерден оқытушының нұсқауы бойынша конспект жазу. Практикалық тапсырмаларды оқытушының нұсқауы бойынша орындау. Өзіңді бақылау сұрақтары және сабақты бекіту сұрақтары бойынша тексеру. Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады. Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес қосады. Оқыту тәсілдерінің түрлері: • ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері; • мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер; • оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер; • жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс. 2. Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі. Әдістер белгілі бір негіз бойынша топтарға бөлінеді. XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский түсіндіру, тәжірибелік, зерттеу, зертханалық әдістерін жетілдірді. Оқушылар сөзден, кітаптан, көрнекіліктен, тәжірибелік жұмыстардан білім алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сөздік, тәжірибелік, көрнекілік әдістерін ұсынады. Қазір компьютерлік жүйелер арқылы білім алу мүмкіндігі бар. М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту, білім, іскерлік, дағдыларды тексеру. Аталған авторлардың пікірлері бойынша оқыту әдісі - дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл саралауда әдістер оқытудың алдында тұрған міндеттермен сәйкестендірілген. И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оқыту әдістерін оқушылардың танымдық жұмыстарының түріне қарай топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді. Оқытушының басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі. Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы "дайын" білімдерді есінде сақтап, кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсен ділігі төмен болады. Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу әдістерімен өткізу мүмкін болабермейді. Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі. М.И.Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін і іріктеген. Оқыту әдістері: а) ақпарат беру әдісі, ә) түсіндіру әдісі, б) ынталандыру әдісі, в) тәжірибелік әдіс. Бинарлық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.) қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда оқыту әдісі ақпараттық- хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тындайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп атаймыз. Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі, эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен "жаңалық" ашады, бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу, қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы керек емес деген сөз тумайды. 2. Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты. Әңгіме – оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне үқсас" дейді. Сөз өнерінің айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып Дулатов Оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп, тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек", - дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып, мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. "Балалар дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық", - дейді. Сөздік әдісі мектептің барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің сипаты, көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған кейбір талаптар қойылады. Олар: • әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі; • әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы; • ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды мысалдардың, фактілердің жеткіліктілігі; • әңгіменің жүйелілігі болуы керек; • әңгіменің әсерлілігі; • тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі; • мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы. Түсіндіру – жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шет тілі сабағында жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға түсіндіреді. Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады. Химиялық, физикалық, математикалық есептерді шығарғанда теоремаларды оқығанда, табиғат және қоғам құбылыстарының түбірлі себептерін және салдарын ашу кезінде түсіндіру әдісі жиі қолданылады. Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар: • сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау; • себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру; • салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану; • жүйелілік. Түсіндіру – оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда оқу материалының күрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс кіші жастағы оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады. Әңгімелесу – оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын меңгеруіне жағдай жасап, бұрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін тексереді. Әңгімелесу - дидактикалық әдістің ескі түрі, оны Сократ шебер түрде қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды. Оқу материалының мазмұны, оқушылардың шығармашылық танымдық қызметіне қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің көптеген түрлері бар. Олар: кіріспе, немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді қалыптастыру (сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жүйелеуші және бекітуші әңгімелер арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа білімді тануға дайындық деңгейі анықталады. Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене қатыстырып, оны білім алу әдістеріне, мұғалім қойған сұрақтарға өз бетімен жауап беруге үйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімі мен тәжірибесіне сүйеніп, олардың жаңа білімді түсінуін, қорытынды жасауын жеңілдетеді. Бірлескен іс-әрекет арқылы оқушылар өздері еңбектеніп, ойланып жаңа білім алады. Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық білімдерін, оны қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы өз білімін жаңа оқу және ғылыми мәселелерді шешуге қолданады. Әңгімелесу барысында мұғалім сұрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу) немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір түрі - оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен өткізуге болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары өз пікірлерін айтып, сұрақтар қойып, мұғалім ұсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің нәтижесі көп жағдайда сұрақтардың дұрыс қойылуына байланысты. Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары: • ес пен тілді дамытуы; • оқушылардың оқу-танымдық қызметін белсенді етуі; • оқушылардың білімінің белгілі болуы; • жақсы диагностикалық құрап; • үлкен тәрбиелік күші бар. Әңгімелесу әдісінің кемшілігі: • уақыттың көп кетуі; • қауіп элементі бар (оқушы дұрыс жауап бермеуі мүмкін, оны басқа оқушылар естіп, есінде сақтап қалады. Оқу пікірталастары оқытудың сөздік әдістерінің ішінде елеулі орын алады. Оның оқыту процесіндегі ең басты қызметі - танымдық қызығушылықты ынталандыру, оқушыларды қандай да мәселе бойынша түрлі ғылыми көзқарастарды белсенді түрде талдауға қатыстыру, басқа жеке тұлғанық және өзінің көзқарастарының негіздерін түсінуге жағдай жасау. Пікір-сайыс өткізу үшін оқушылардың дайындығы, талданатын мәселе бойынша кем дегенде екі ңарама-қарсы көзқарас болу керек. Білімсіз өткен пікірсайыс жүйесіз мәселеден ауытқып, нәтижесіз өтеді. Оқу пікірсайыстары оқушылардың өз ойларын анық және дәл тұжырымдау іскерлігінің болуын, дәйекті дәлелдерді құрастыра білуін талап етіп, оларды ойлауға, өз пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге, ой жарыстыруға үйретеді. Мұғалім сөз мәнерінің үлгісі болып, оқушылардың ой-пікірлерін тыңдап, оған әдепті түрде түзетулер енгізіп, өз пікірінің ақиқаттығына таласпай, соңғы сөзді айтуға құқығы бар екендігін оқушылардың естеріне салуы қажет. Оқу пікірталасы негізгі мектептің жоғары сыныптарында, ішінара, орта мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады. Жақсы өткізілген пікірсайыс балаларға білім және тәрбие береді, мәселені терең түсінуге, өз пікірін қорғауға, басқалардың пікірімен санасуға үйретеді. Кітаппен және оқулықтармен жұмыс – оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш сыныптарда кітаппен жұмыс сабақта мұғалім басшылығымен жүзеге асады. Одан әрі оқушылар кітаппен жұмыс істеуге өздері үйренеді. Баспа материалдарымен өз бетімен жұмыстың кейбір тәсілдері бар. Олар: • конспектілеу - кітаптың мазмұнын қысқа баяндау; • мәтіннің қарапайым және күрделі жоспарын жасау. Жоспар құру үшін мәтінді оқып болған соң оны бөліктерге бөліп, әр бөлікке атау беру керек; • тезистеу - кітаптың негізгі ойларын қысқа баяндау; • цитаталау - мәтінді сөзбе сөз көшіру. Міндетті түрде автор, кітап (жұмыс) аты, баспасы, шьққан жылы, беттері көрсетіледі; • аннотация — мәнді, елеулі мағынасын жоғалтпай мазмұнды қысқа баяндау; • рецензиялау - оқу материалы туралы өз ойын қысқа жазу; • справка жазу - тапқан кітап, т.б. мағлұмат көзі туралы мәлімет. Анықтамалар статистикалық, библиографиялық (өмірбаяндық, терминологиялық, географиялық, т.б) түрде болады; • формалдық-логикалық модель - мәтіннің сызбасы; • тақырыптық тезаурус – бөлім, тақырып бойынша негізі ұғымдарды ретке келтіру. Оқушылар үшін білім көзі – бақылау, мұғалім сөзі, баспа материалдары. Оқулықтар, оқу құралдары, ғылыми – көпшілік әдебиеттер және журналдардан оқушылар түрлі ақпараттар алып, сабақта алған білімдерін бекітуге, кеңейтуге және тереңдетуге мүмкіндік алады, өз бетімен білім алу әдістерімен қаруланады. Кітаппен жұмыс әдісін меңгеру үшін ең алдымен оның тәсілдері меңгеріледі. Кітаппен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеруде бастауыш мектепте қолданылатын, көп уақыт алатын статикалық оқу үлкен рөл атқарады. Мұндай оқудың мақсаты мәтінді түсіндіру, оқушыларға мәтінді толық меңгерту, оған мәтіннің негізгі идеясын ұқтыру. Жаңа ақпаратты түсінудің құнды әдісі – мәтінді талдау. Мұғалім кітаптар мен журналдарды тақырыпқа сай қолданады. Осы өздік жұмыстың жиі қолданылатын тәсілдері: 1. Белгілі бір ақпарат алу және оны бекіту мақсатымен кітапты оқып шығу. Осы мақсатқа жету үшін, мұғалім оқушыларға қысқа мерзім ішінде мәтінді қалай түсінуге болатындығын айтады. Әдетте, оқушылар мәтінді бір рет оқып шыққан соң, оны талдап, мәтіннің жоспарын жасайды. 2. Түсініксіз сөйлем және сөздердің мағынасын сөздік немесе энциклопедия арқылы ашып, қосымша әдебиеттерден ақпараттар алып, керекті мәліметтерді конспектілеп, оқығанын өз сөзімен айтып көреді. Мұғалім оқушыларды мәтіндегі негізгі ойды бөлуге үйрету керек. Жоспар жасау үшін мәтіндер бір-бірімен өзара байланысты бөліктерге бөлінеді де, әр бөлікке атау беріледі. 3. Қосымша әдебиеттерді қолдану үшін оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу қабілеті болуы керек. Оқушылардың кітаптар мен журналдарды сыни тұрғыдан оқуының да үлкен маңызы бар. Идеялардың матрицасы - әртүрлі авторлардың еңбектеріндегі біртекті ойлар мен құбылыстарға салыстырмалы сипаттама беру. Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп, оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу материалын меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын көрнекі құралдарға және техникалық құралдарға байланысты. Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды таныстырранда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет, көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация. Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер көрсетіледі. Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау арқылы немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден көрсетіледі. Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар, видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді. Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді. Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттарды: • көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі; • көрнекілікті сабаөтың керек сәтінде қолдану; • демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі; • иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу; • құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді мұқият ойластыру; • демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен сәйкес келуі; • көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті мәліметтерді табуға оқушыларды ңатыстыру. Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады. Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар. Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның сипатыжәне әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына, оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша, графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді. Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар бірнеше түрге бөлінеді: • белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар; • білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу. Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып, оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді. Жаттығулардың ерекшеліктері: Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін дамытуға көмектеседі. Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі - ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма, баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі. Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде орындалады. Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық ережелерді қолданып, көптеген жаттығулар жазады. Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом, стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер. Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен, ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок, тетіктерді басқару, "Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу. Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар: • оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы; • жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға, оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау. 4. Оқушылардың таным-белсенділігі деңгейіне қарай топтастырылған әдістер (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин) Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушылар ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі деп атайды. Осы әдіс арқылы мұғалім дайын ақпараттарды оқушыларға түрлі құралдармен түсіндіреді, ал оқушылар ақпараттарды түсініп, естерінде сақтайды. Ақпараттар әңгіме, дәріс, түсіндіру, кітап, қосымша құралдар, көрнекі құралдар арқылы беріледі. Мұғалім – есептер шығарады, теоремаларды дәлелдейді, жоспар құруға үйретеді. Оқушылар - мұғалімнің іс-әрекетін қайталайды, тыңдайды, көрнекіліктеріне қарайды, заттармен жұмыс істейді, оқиды, бақылайды, жаңа оқу материалдарын бұрынғы білімдеріне қосады. Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған тәжірибені аз уақыт ішінде беруге болады. Оның пайдасы ғасырлар бойы тексерілген және көп елдерде қолданылады. Көп ғасырлар бойы білім беру үшін мұғалімнің сөзі, оқу кітаптары, жұтаңдау көрнекі құралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық құралдар арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен, суретшілермен, әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу өткізуге болады. Оқу кинолары, телехабарлары зат және құбылысты жақсы қабылдап, түсінуге көмектеседі. Олар арқылы өсімдіктің қалай өсетінін, ғарыштағы микроағзалардағы құбылыстарды көреді. Жұмыс істеп тұрған үлгілерді, табиғи объектілерді демонстрациялауды кең қолдану керек. Түсіндермелі-иллюстративтік әдіс бастауыш мектептерде кең тараған. Ол арқылы білім "дайын" күйінде беріледі. Мұғалім материалды қабылдауға көмектеседі, оны оқушылар түсініп, естерінде қалдырады. Бұл әдісті шектен тыс қолдануға болмайды. Репродуктивтік әдіс. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушының іскерлігін және дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, өзі меңгерткен білімді, үйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мұғалімнің есебіне ұқсас есептер шығарып, тіл сабақтарында үлгі бойынша жіктейді, септейді, жоспар құрып, мұғалімнің нұсқауымен станоктармен жұмыс істеп, химиядан, физикадан тәжірибе жасайды. Репродуктивтік әдіс мұғалімнен ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді. Мұғалім сөздік, көрнекілік, тәжірибелік әдістер арқыл ы жаңа оқу материалын түсіндіреді, ал оқушыл ар оларды тапсырмаларды орындау үшін қолданады. Оқушыларға берілетін нұсқаулар жетілдіріліп, жауаптары бар бағдарламаланған оқулықтар жасалуда. Оларға ауызша түсіндіру, қалай жұмыс істеуді айтумен қатар, жұмыс істеуге керек сызбалар, кинодан үзінділер көрсетіледі. Білімнің көлемі көп болғанда репродуктивтік әдіс түсіндірмелі-иллюстративтік әдіспен бірге қолданылады. Оқушыларға алгоритм беріледі. Алгоритм - оқушыға зат не құбылысты толық білуге көмектесетін бағыт беретін іс-әрекеттердің жүйесі. Оқушыларға конспектілеудің, салыстырудың, есеп шығарудың алгоритмдері беріледі. Алгоритмдер бірнеше операциялары бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы, себебі күрделі іс-әрекеттен оның жеке операциялары бөлінеді. Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол арқылы тәжірибелік жұмыстар атқарылады. Оқушылар өз бетімен меңгере алмайтынын, олар үшін мүлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен беру керек. Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті қолданғанда оқушылар үлгі, нұсқау бойынша жұмыс істейді. Мәселелік әдісті қолданғанда оқушылар орындайтын іс-әрекеттен шығармашылық іс-әрекетке көшеді. Бастауыш мектептің оқушылары мәселелік міндеттерді өз бетімен шеше алмайды, сондықтан мұғалім оларға мәселені шешу жолдарын көрсетеді, мәселені толықтай өзі шешеді. Оқушылар мәселені шешпесе де, танымдық қиындықтарды шешу жолдарын көреді. Мәселелік әдістің орта және жоғары сыныптарда пайдасы көп. "Токты күшейту және әлсірету үшін, температураны көтеру және түсіру үшін не істеу керек?" - деген сұрақтар мәселелік сұрақтар. Қиын жағдаят мәселені шешуге керекті білімдерді, ақыл-ой жұмысына қабілетті, үлкен белсенділікті талап етеді. Оны оқушылар өз беттерімен немесе мұғалім көмегімен шешеді. Мәселелік жағдаятты тудырудағы мақсат - оқуды қиындату арқылы оқу материалдарын меңгерту, баланың ақыл-ойын жұмыс істету. Мәселелік жағдаят сұрақтар қою, болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы жасалады. Оқылып отырған құбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады. Оқушылар шығармашылықпен жұмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне түсіреді. Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды түсінуге, болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға үйретеді. Ішінара ізденіс немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға мәселені өз бетімен шешуге үйрету үшін, оған шағын зерттеу жұмыстарын беру керек. Мұғалім картиналар, құжаттар көрсетіп, оларға сұрақ қоюды ұсынады, фактілерден қорытынды шығартады, ұсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы сабақ өткізетін мұғалім алдын ала мәселені шешуге алып келетін, оқушылардың білімдерін еске түсіртетін сұрақтар әзірлейді. Эвристикалық әңгіме үшін құрастырылған сұрақтар мәселелік сипатта болады. Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын көрсетеді. Оқушылар жеке мәселелік сұрақтарды шешсе, онда ішінара – ізденіс әдісінің қолданылғаны. Мұғалім тапсырма әзірлеп, оның қай жерлерін оқушылар зерттеу арқылы орындайтынын белгілейді. Зерттеу әдісі шығармашылық жұмыс тәжірибесін жақсы үйрену үшін қолданылады. Зерттеу әдісі арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным әдістерімен жұмыс істеп үйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін жинақтайды. Зерттеу жұмыстары сабақта, үйде орындалып, бір аптада, бір айда орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мұғалімі "Қазақстан жазушыларының нарық кезінде жазған шығармалары" - деген тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жұмысты өз беттерімен орындайды. Өсімдіктер өсіру үшін қолданылған агротехникалық тәсілдердің пайдасын анықтау жөнінде тапсырмалар беріліп, зерттеу жұмысының жоспары жасалып, қорытындыларының дұрыстығы тексеріледі. Осы жоспармен туған өлке тарихын зерттетуге болады. Оқушылар эксперимент жүргізеді, ғылыми эксперименттерге қатысады, ұзақ уақыт кететін тапсырмалар көп болмау керек. Әр пәннен жылына бір рет тапсырма берген жақсы. Бір оқу жылы ішінде барлық пәндерден зерттеу жұмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу жұмысының түрлері: өсімдіктерді, жануарларды, табиғат құбылыстарын бақылау, баяндамалар оқу, технологиялық процестерді жетілдіру туралы ұсыныстар айту, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді талдау, т.б. ІХ-Х сынып оқушыларын әдебиетті іріктеуге, аннотация жасауға, конспектілеуге, картотекалар жасауға, жоспар жасауға, материал жинауға, оның жоспарын жасауға, құрастыруға, баяндауға үйрету керек. Зерттеу кезеңдері: 1) факті, не құбылыстарды бақылау, зерттеу; 2) зерттелетін мәселелерді анықтау; 3) мәселені шешу жөнінде жорамал айту; 4) зерттеудің жоспарын жасау; 5) зерттеу; 6) нәтиже; 7) оны қолдану туралы ұсыныс. Оқушының шешетін мәселелері оқу бағдарламасына ену керек. Оқушының зерттеуі ғалымның зерттеуіне ұқсас, күрделі болмау керек. Оларды әдіскер-ғалымдар жасайды. 5. Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру әдісі Дедуктивтік әдіс арқылы мұғалім ережелерді, формулаларды, заңдарды түсіндіріп, оны оқушы меңгереді. Аталған әдіс оқу материалын тез меңгеруге көмектесіп, абстрактылы ойлауды дамытады. Оны теориялық материалдарды оқуға, есептер шығаруда қолданған дұрыс. Эвклидтің элементарлық геометриясы дедуктивтік әдіспен оқытылады. Бірақ оқушылардың дайындығын қатаң түрде ескеру керек. Егер олар кейбір ұғымдарды, теорияларды білсе, онда мұғалім оларды жеке зат және құбылыстарды меңгерту үшін қолданады. Дедукция әдісі арқылы оқушы өзі білетін қорытындыларды, ережелерді, ғылыми заңдарды бақылау жүргізгенде, тәжірибе жасағанда, жаттығу жазғанда қолданады. Мысалы, теңіз кемелерінің қанша тонна жүк көтеретінін білу үшін Архимед заңы қолданылады. Жазбаша жаттығу жазғанда белгілі грамматикалық ережелер қолданылады. Индуктивтік әдіс. Индукция - латын сөзі. Оқушыларды белгілі бір қорытындыларға әкелу. Алдымен оқушыларға жеке заттар, құбылыстар түсіндіріледі, фактілерден қорытындылар шығартады. Индукция әдісі дедукциямен бірге қолданылады. Осы екі әдіс арқылы ой-тұжырымдарын жасау - оқытудың логикалық негізі болып табылады. Оқу пәнінің мазмұны, логикасы бағдарламасы индукция әдісін қолдануды талап етеді. Индукция әдісі бастауыш сыныптарда жиі қолданылады. Себебі Бұл жастағы балалар нақты жеке құбылыстарға қызығады. Олардың кейбір белгілерін анықтап, талдап, қорытындылар жасайды. Осылайша жасалған ұғымдарын сөз арқылы айтады. Осы кезден бастап дедукция әдісі қолданыла бастайды. Импрессивтік әдістер. Импрессия (латын сөзі, әсер, толғаныс, сезім) әдісі арқылы балалар мен жастар немесе ересектер шығарма және оның авторы туралы ақпарат алып, оны талдап, шығарманық негізгі идеясын айтады. Оқушы шығарманық негізгі идеяларын оның кейіпкерлерінің мінез-құлқымен, жүріс-тұрысымен салыстырады, өзінің сөзі мен ісіне ойлана қарай бастайды. Осы әдісті әдеби шығармаларды, сахналық қойылымдарды, кинофильмдерді, сәулет өнері, саз өнері шығармаларын және адамның мінез-құлқын талдау үшін қолдануға болады. Бұл әдісің тиімділігі ең алдымен шығармаларды іріктеуге, мұғалімнің оқушыларды әсерлендіре білуіне, оқушылардың өз ойын басқалармен бөлісе алуына байланысты. Экспрессивтік әдістер. Экспрессия (латын сөзі, бейнелеу) әдісі арқылы жасалған жағдайда оқушылар нақты құндылықтар жасап, өздерін танытады. Оның жақсы мысалы оқушылардың сахналық қойылымдарда түрлі рөлдерде ойнауы, сценарий жазулары, режиссер, ұйымдастырушы болулары, қарапайым шығарманы сахнаға лайықтап қоюы. Мұғалім экспрессивтік әдіс арқылы топқа және жеке оқушыларға сурет салдырып, мүсін жасатады, қысқа метражды фильм шығартады. Оқушылар жұмысының көрмесі, тарихи оқиғаларды сахнаға лайықтап қою да экспрессивтік әдіс арқылы жасалады. Адамдардың қарым-қатынасын әнмен айтылатын қысқа комедиялы пьеса немесе психологиялық драма түрінде көрсету оқушыны жақсы болуға тәрбиелейді. Бала тебірене, толғана отырып рухани құндылықтарға баға береді. Бұл баға өзгермейді. Экспрессивтік әдіс оқушылардың шығармашылық белсенділігін туғызады, фотоаппарат, ұнтаспа, радио, теледидар, ұлғайтқыш аппараттар, кинокамера, күйтабақ, бейнемагнитафондар адамдар жасап шығарған рухани мәдениетті көруге, үйренуге көмектеседі, тәрбиеленушілердің біліктілігін арттырады. 6. Ынталандыру әдісі Қызығушылықтың үш түрі: • іс-әрекетке деген оң көзқарастың болуы; • танымның баланы жақсы сезімге бөлеуі; • іс-әрекеттің баланы ынталандыруы. Оқыту процесінде баланың оқу іс-әрекетіне оң көзқарасын туғызу керек. Оқылып отырған материалдың оқушыны тебірентуі, қуанышқа бөлеуі, таң қалдыруы, аяушылық сезімін тудыруы сабақтың мақсатына жетуді тездетеді. Педагог ақын М.Жұмабаев ақыл көріністері әсерленуден пайда болады, әсерленудің күшті болуы, жалғасып дамуы ұғымның дұрыс болуының кепілі деп көрсетеді. Жаңашыл мұғалім Е.Н.Ильин әдеби шығармалардың адамгершілік туралы жазған жерлерін оқушыларға талдатады. Қызықты мысалдар, тәжірибе жүргізу, бір-біріне кереғар келетін айғақтар оқушының түрлі сезімдерін туғызып, оны оқуға ынталандырады. "Тұрмыстағы физика", "Ертегілердегі физика" деген тақырыпқа мысалдар жинату да пайдалы жұмыс. Атақты ғалымдардың және қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметі туралы кештер, көркем әдебиеттен үзінділер оқу танымдық қызығушылықты арттырады. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті де оқушы сезіміне әсер етеді. Оқулық тақырыптарының мазмұны - оқу іс-әрекетіне қызықтыратын негізгі құрал. Оқуға қызықтырудың өте жақсы әдісі - танымдық ойындар. Пікірсайыстар да оқушыны оқуға қызықтырады. Үлгерімі төмен оқушыларды жеткен жетістігіне қуанту да олардың оқуға ықыласын арттырады. Жауапкершілікті қалыптастыру әдістері. Тәсілдері: • оқушыға оқудың өзіне және қоғамға пайдасын түсіндіру; • талап қою; • талаптарды орындауға үйрету; • өз міндеттерін жақсы атқаратындарды мадақтау; • керек жағдайда жазалау әдісін қолдану; • оқушыға кемшіліктерін айтып, оларды түзетуге көмектесу. Оқушыға оқудың өзіне және қоғамға пайдасын түсіндіру үшін мұғалім өндірістің дамуына ғылымның қалай әсер еткенін айтып, білімділік еңбек өнімділігін арттырып, жаңашылдыққа әкелетінін дәлелдейді. Оқушыға оқудың пайдасын түсіндіру. Жаратылыс-математика бағытын таңдаған балаларға қоғамдық ғылымдардың, қоғамдық бағыттағы пәндерді тереңдетіп оқитын оқушыларға жаратылыс-математика бағытындағы пәндердің пайдасын түсіндіру үшін өндіріске экскурсияға, мәдени орталықтарға, кітапханаларға экскурсияға апарудың, Қазақстан Республикасы Үкіметінің дарынды балаларға жасап отырған қамқорлығын, түрлі олимпиадаларға қатысудың, мамандығын растайтын құжаттардың тіршілік үшін маңызын түсіндірудің пайдасы зор. Оқуға байланысты талаптар қою әдісі арқылы оқушыларға барлық пәндер бойынша бағалау өлшемдері, мектептің ішкі төртібі, оқушылардың құқықтары мен міндеттері түсіндіріледі. Оқушыларды оқу жұмысының алуан түрін орындауға үйрету, жаттықтыру борыш пен жауапкершілікті қалыптастырады. Үлгілі оқушылар мен мұғалімдердің де бала оқуына ықпалы зор. Оқудағы мадақтау және жазалау әдістері. Мадақтау түрлері: • баға қою; • тапсырмалар арқылы оқушыны табысқа жеткізу; • оқушыны тәжірибе және зертханалық жұмыстарды жүргізуге көмекші етіп алу; • топтық тәжірибелік жұмыс кезінде оқушыға бөлімшелерді басқарту; • үлгерім және сабаққа қатынас көрсеткіштерін шығару; • білімнің қоғамдық байқауының қорытындылары бойынша мадақтау; • жақсы оқитын оқушылардың үлгерімі төмен оқушыларға көмектесуі, т.б. Жазалау түрлері: • сабақта оқушыға ауызша ескерту жасау; • күнделікке, дәптерге "қанаттанғысыз" баға қою; • қателерін айтып, қосымша жұмыс істеуді талап ету. Ойын - оқыту әдісі Оқыту мақсатында қолданылатын ойындардың түрлері көп. Ойын - қанағат алу үшін жасалатын іс-әрекет. Ол мектеп жасына дейінгі балалардың іс-әрекетінің негізгі түрі, ал оқушылар мен ересектер ойынды сабақтан және жұмыстан қолы бос кездерінде ойнайды. Бірақ оқуда да, еңбекте де ойын элементтерін қолдануға болады. Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған Ф.Врубель. Ол ойын арқылы бала өзін-өзі көрсеткісі келеді дейді. М.Лазарус жұмыстан кейін демалу теориясын, Г.Спенсер ойын арқылы денедегі артық энергияны шығару, К.Крус тіршілік үшін күреске әзірлеу ойындарының, С.Л.Рубинштейн еңбекке дайындайтын ойындарының теорияларын жасады. Ойын туралы қазіргі көзқарастар оның көптеген қызметін анықтап отыр. Ол баланың қажеттіліктерін, қызығушылықтарын қанағаттандырып, оның өмірге бейімделуін жеңілдетеді (Д.Б.Эльконин), болмысты тануға көмектеседі. Ойын арқылы бала білім алады, тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып жұмыс істеуге дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Оқушылар ертегілерді, аңыздарды, әдеби шығармаларды, өмірден алынған оқиғаларды сахнаға лайықтап қойып, өздері түрлі рөлдерде ойнайды. Симулятивтік ойындар кезінде оқушылар өз бетімен күрделі мәселелерді шешеді. Бұл ойындар алғаш рет әскери училищелерде кескілескен шайқастарды бейнелеу үшін қолданылған. XX ғасырдың 60 жылдарының басында көптеген елдердің білім беру ұйымдарында іскерлік ойындар қолданыла бастады. Іскерлік ойындар арқылы бала түрлі оқиғаларға қатысып, еңбек, отбасылық, қоғамдық қатынастарға енуге әзірленеді. Енді отбасындағы өмірді түсінуге көмектесетін іскерлік ойыннан үзінділер келтірейік. Бірінші кезең "Жас отбасының бюджеті" деген жағдаят. Жоғары сынып оқушылары "отбасыларына" бөлінеді, әр отбасында жас жұбайлар мен олардың туысқандары тұрады. Эксперттер құрамына мұғалімдер, ата-аналар, жоғары сынып оқушылары енеді. Эксперттердің міндеті - ойыншыларға "тұрмысқа" керекті қаржы, құқықтық мәселелер жөнінде кеңес беру. Мысалы, бір жұп тамаққа күніне 200 теңге жұмсаймыз дейді. Ал эксперттер оған қандай тамақтың түрлерін сатып алатындығын айтуын сұрайды. Азық-түлікті сатып алған соң, ойынның екінші кезеңі басталады. Ойынға қатысушылар бір-бірімен пікір таластыра бастайды. Қалған ақшаға "әйелі" өзіне киім алғысы келеді, ал "ері" жинақтау қорына салғысы келеді. "Ата-аналары" нені сатып алу жөнінде ақыл айтып, жас жұбайларға ақшалай көмек беретіндіктерін айтады. Эксперттер оларға өздерінің мүмкіндіктерінді ескердіңдер ме? Балаларыңыз сендерге неге көмектеспейді? "Масылдарды тәрбиелеу жақсылыққа әкелмейді" деген пікірлер айтады. Кейін жоғары сынып оқушыларының келісімімен ойынға ата-аналар қатысады. Бұл ойын болғанмен, ондағы жағдаят өмірде болатын жағдайға жақын. Ойында оқушылар түрлі шешімдерге келіп, әрекет жасайды. Олар үшін отбасылық экономика, отбасындағы психологиялық ахуал деген ұғымдар анық бола бастайды. Бұл мысалдан іскерлік ойында нақты жағдай көрсетілетінін білдік. Біз отбасылық өмірдің бір сәтінен үзінді келтірдік. Ойын барысында жасалған шартты үлгі өмірде болатын жағдайлар. Осылайша тарихи оқиғаларды балаларға іскерлік ойындар арқылы меңгертуге болады. Ғалымдар зерттеуі іскерлік ойындардың оқушылардың оқу үлгеріміне жақсы әсер ететін дәлелдеп отыр. Іскерлік ойындар оқытудың тиімді, үнемді, негізгі әдістерінің бірі. Олар оқушыны ңысым жасамай оқытуға мүмкіндік береді, оқушының оқиғаны терең толғаныстармен түсінуіне себепші болады. Мұғалімдер көптеген танымдық ойындар өткізеді. Ойын түрінде болатын саяхат, электрлендірілген викториналар арқылы белгілі бір ауданның жануарлар дүниесі, ұшақ, корабльдердің түрлері оқылады. Алуан түрлі ребустар, сөзжұмбақтар, құпияхаттар, сөзтуымдар, логикалық есептер білім береді және оқушыларды ынталандырады. Математикада "Кім жылдам", "Ең үздік есепші", "Хоккей" ойындары тез санауға үйретеді. "Бағдаршам", "Дым білмес"ойындары арқылы жол жүру ережелері қайталанады. Ал "ғарышкерлер" ойыны ғылым жетістіктерімен, "Футбол", "Хоккей" ойындары еліміздің спорт шеберлерінің жетістіктерімен таныстырады. "Ағашты кім тез отырғызады" ойыны табиғатты күтіп ұстауға тәрбиелейді. Іскерлік ойындар ойнағанда бала нақты оқиғалардың куәгері болып еңбек етуге отбасылық өмірге, қоғамдық қатынастарға әзірленеді. Идеялар банкі. Бұл әдіс ой майданы деп аталады. Топтық алдына бір міндет қойылады, осы міндетті шешу үшін топ мүмкіндігінше жаңа, тың ұсыныстар айту керек. Барлық ұсыныстарды топ жинап алып, оларға баға береді. Бұл әдіс арқылы проблемалық жағдаят жасалып, оны шешу туралы ұсыныстар айтылып, ол ұсыныстар тексеріліп, бағаланады және ең жақсы ұсыныстар таңдалып алынады. Ой майданы әдісін 1939 жылы А.Ф.Осборн бірінші рет қолданған. Ол балаларға ұнаған, себебі олар өздеріне қызықты мәселелерді шешіп отырған. Ой майданының ұзақтығы 1-2 сағатқа созылған. Бұл әдіс арқылы өткен сабақтың нәтижелі болуы мұғалімнің біліктілігіне, топтың даму деңгейіне байланысты. Топта он адам болғаны жақсы, бірақ топ мүшелерінің санын көбейтугеболады. Бұл әдіс арқылы педагогикалық бөлімнің студенттері шағын топтарға бөлініп, мектеп оқулығынан бір тақырыпқа әзірленіп 5-20 минут сабақ береді, содан кейін сабақ талқыланады, бағаланады, оны келесіде жақсы өткізу жолдары белгіленеді. Сабақты түгел бейне жазбаға жазу оны талдауды жеңілдетеді. Бұл әдіс мұғалімдік жұмысқа дағдыландырады. Оны шет тілін оқытуда пайдалануға болады. Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр. Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудың жаңа нысандары мен тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрықша маңыз беріледі. Алайда, оқыту әдісін таңдау - күрделі процестің бірі. Кейбір әдістерді қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Әр тақырып оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді. Соңдықтан, оқытуда әр түрлі әдістерді қолдану қажет. Сабақтың тақырыбы мен мақсатына, оқу материалының мазмұны мен көлеміне, оқушылардың дайындық дәрежесіне сәйкес, сабақтың құрылысы мен оқу әдісін ұдайы толықтырып отыруды мұғалім өзі белгілеп, өзі таңдап алады. Оқыту әдісін таңдауға ықпал ететін шарттар: 1. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың жас және таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану; 2. Мектептің материалдық - техникалық негізін ескеру; 3. Мектептің орналасқан жерін ескеру. Мысалы, қала мектептерінде оқушыларды өндіріс орындарына экскурсияға, ауыл мектептерінде мектеп жанындағы учаскелерге, табиғатқа, ауылшаруашылық өндірісіне апару; 4. Мұғалімнің шығармашылығы және шеберлігі. Оқытудың нәтижелі өтуіне негіз болатын сабақ мақсатының айқындығы. Себебі оқу материалын баяндауда негізгі идеясын немесе оқушылардың іс-әрекетін анықтап алмай, оқыту мақсатына жету мүмкін емес. Тәрбие құралдары: – бұл білім беру ақпаратын қамтитын немесе оқыту функцияларын орындайтын және оқушылардың білімін, дағдыларын қалыптастыруға, олардың танымдық және практикалық әрекеттерін басқаруға, жан-жақты дамыту мен тәрбиелеуге арналған пәндер жиынтығы. Оқыту құралдарының (сызба, сызба, макет) көмегімен оқушылар құбылыстар мен заттардың бейнесін басып шығарады. Оқыту құралдарының көмегімен білім беру көрнекі түрде тоқтайды, оқушының эмоциясын оң белсендіреді, оның ойлауына бағыт береді, оның белсенділігін ынталандырады, оқу жұмысына қызығушылықты арттырады, танымдық белсенділікті дамытады, қарқындылығын арттырады. мұғалімдер мен студенттердің жұмысы. Дидактикалық құралдардың классификациясы: · визуалды (көрнекі)оларға кестелер, карталар, табиғи объектілер және т.б. кіреді; · есту (есту)- радио, магнитофон, музыкалық аспаптар және т.б.; · аудиовизуалды (бейне-аудиторлық)- дыбыстық фильм, теледидар және т.б. Поляк дидактигі В.Окон: Қарапайым білдіреді: ауызша(оқулықтар және басқа мәтіндер); көрнекі(нақты заттар, модельдер, картиналар және т.б.) Күрделі құралдар: механикалық көрнекі құралдар(диаскоп, микроскоп, кодоскоп және т.б.); есту құралдары(плеер, магнитофон, радио); аудиовизуалды(дыбыстық фильм, теледидар, бейне); оқу процесін автоматтандыратын құралдар(лингвистикалық кабинеттер, компьютерлер, ақпараттық жүйелер, телекоммуникациялық желілер). Әрбір жағдайда оқыту құралдарын таңдау оқу құралдарының өзінің дидактикалық мүмкіндіктеріне байланысты. . Оқыту құралдарының түрлерін таңдау жеке шығармашылық процесс болып табылады. Мұғалім оны өз пәнінің мазмұнын білуін, оқушылардың ерекшеліктерін, дайындық деңгейін, пәнге деген көзқарасын ескере отырып жүзеге асырады. Таңдау мектептің материалдық-техникалық жабдықталуына ғана емес, сонымен қатар белгілі бір пәндердің сипаттамалық ерекшеліктеріне де байланысты. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен жекелеген пәндерге тән ерекшеліктері де қолданылатын дидактикалық құралдардың түрін және олардың сабақта қолдану тәсілін анықтайды. Сонымен, оқытудың формаларын, әдістерін және құралдарын таңдау ерікті әрекет емес. Ол бірқатар факторларға байланысты, олардың ішінде білім берудің мақсаттары мен оқытудың нақты міндеттері, оның мазмұны мен принциптері, сыныптың дайындық деңгейі мен оның ұжым болып дамуы, оқушылардың жас және жеке ерекшеліктері, сондай-ақ әртүрлі оқыту әдістерінің мүмкіндіктерінің, күшті және әлсіз жақтарының салыстырмалы сипаттамасы ретінде. Дәстүрлі түрде педагогикада оқыту әдісін жүзеге асыру мақсатқа жетуге әкелетін іс-әрекет тәсілі ретінде анықталады. Олардың жіктелуі әдіс-тәсілдерді оқыту құралы ретінде мақсатқа сай және тиімді пайдалануға ықпал етеді. Білім мазмұны тұжырымдамасына сәйкес И.Я, Лернер және М.Н. Скаткин когнитивті дербес мектеп оқушыларының деңгейіне қарай жалпы дидактикалық әдістердің жіктелуін ұсынады, онда екі топ бөлінеді. Біріншісі репродуктивті: түсіндірмелі-иллюстративті және өзіндік репродуктивті; екіншісі өнімді: проблемалық баяндау, ішінара ізденушілік (эвристикалық), зерттеу. Қолдану процесінде білім мен дағдыларды шығармашылықпен игеру жүзеге асырылатын нәтижелі оқыту әдістерінің (проблемалық баяндау, ішінара ізденушілік, зерттеушілік) маңызды ерекшелігі – оқушылардың ізденімпаздығы. Іздену әрекеті проблемалық сипаттағы шығармашылық өзіндік жұмыстарды орындау арқылы ұйымдастырылады. мәні мәселені көрсету әдісімұғалім проблеманы қояды, оны өзі шешеді, бірақ сонымен бірге шешу жолын оның шынайы, бірақ оқушыларға қолжетімді, қарама-қайшылықтарымен көрсетуінен, шешу жолымен қозғалғанда ой ұшқырларын ашуынан тұрады. Проблемалық презентация ғылым тарихынан алынған материалға немесе мәселені шешудің заманауи әдісін демонстрациялық ашуға негізделуі мүмкін. Оның көмегімен студенттер ғылыми ойлау мен таным стандартын, танымдық әрекеттерді қолдану мәдениетінің үлгісін алады. Ішінара іздеу (эвристикалық) әдісібірте-бірте студенттерді өз бетінше есеп шығаруға жақындатады, шешудің жеке қадамдарын, оқудың жеке кезеңдерін жүзеге асыруға үйретеді. Бір жағдайда сурет, карта немесе оқу мақаласының мәтіні бойынша сұрақтар қою арқылы проблемаларды көруге үйретеді; басқа жағдайда олар өз бетінше дәлелдеуді құрастыруға міндетті; үшіншіде – ұсынылған фактілерден қорытынды шығару; төртіншіде – болжам жасау; бесіншіде – оны тексеру жоспарын құру және т.б. зерттеу әдісітаным процесін өзін-өзі жүзеге асыруға үйретеді. Ол, біріншіден, білімді шығармашылықпен қолдануды қамтамасыз етуге арналған; екіншіден, осы әдістерді іздестіру барысында ғылыми танымның әдістерін меңгеру жәнеолардың қолданылуы; үшіншіден, шығармашылық әрекеттің бұрын сипатталған ерекшеліктерін қалыптастырады; төртіншіден, мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын, іс-әрекетіне мотивациясын қалыптастырудың шарты. Педагог жұмысының тәжірибесінде зерттеушілік (шығармашылық) тапсырмалар – бұл шағын ізденіс тапсырмалары, оларды шешу зерттеу процесінің барлық немесе көп кезеңдерін өтуді талап етеді. Бұл кезеңдер: 1) фактілер мен құбылыстарды бақылау және зерттеу; 2) түсініксіз құбылыстарды, гипотезаларды нақтылау; 3) зерттеу жоспарын құру; 4) жоспарды жүзеге асыру, зерттелетін заттар мен құбылыстардың өзара байланысын түсіндіру; 5) шешім қабылдау; 6) шешімді тексеру; 7) алынған білімді мүмкін және қажетті қолдану туралы қорытындылар. Есептерді шешу барысында ғылыми білімнің кезеңдерін бірте-бірте игере отырып, студенттер шығармашылық әрекеттің белгілі бір ерекшеліктерін игереді. Осылайша, проблемалық оқыту әдістерін қолдану мыналарды қамтамасыз етеді: 1) білімді шығармашылықпен қолдану деңгейінде терең меңгеру; 2) таным және ғылыми ойлау әдістерін меңгеру; 3) шығармашылық қызмет тәжірибесін, ерекшеліктерін, тәртібін меңгеру. Оқыту әдістері белгілі бір оқыту құралдарымен (оқыту және көрнекі құралдар, демонстрациялық құрылғылар, техникалық құралдар және т.б.) бірге қолданылады. Дидактикалық құралдар мұғалімдер мен оқушыларға арналған құралдар болып бөлінеді. Біріншісі – білім беру мақсатына тиімді жетудің құралдары: білім беру стандарттары, негізгі және қосымша ақпарат көздері және т.б.; екіншісі – оқушылардың жеке құралдары, мысалы, оқулықтар, дәптер, қосымша ақпарат көздері және т.б. Оқыту құралдарын таңдау пәннің өзіне тән ерекшеліктерімен, мектептің оқу құралдарымен материалдық қамтамасыз етілу деңгейімен, оқу мақсаттарымен, оқыту әдістерімен, оқушылардың жас және жеке ерекшеліктерімен, мұғалімнің кәсіби шеберлік деңгейімен анықталады. «Оқыту құралдары» түсінігі кеңірек мағынаға ие және білім беру мақсаттарына жетуге ықпал ететін компоненттердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі, т.б. әдістердің, формалардың, мазмұнның, сонымен қатар арнайы оқу құралдарының кешені. Арнайы оқыту құралдарының астында оқыту технологиялары да түсініледі. Оқыту әдістері мен құралдарын таңдау білім беру мақсатына, нақты дидактикалық міндеттерге, оқыту мазмұнына және педагогикалық процеске қатысушылардың нақты мүмкіндіктеріне байланысты. Заманауи сабақтың дидактикалық негіздерін меңгеру мұғалімге сабақ үлгісінің үш бөлігін де әдістемелік және сауатты құрастыруға мүмкіндік береді. Бірінші бөлім - дидактикалық негіздеме(«тақырып») – сабақтың мақсаттары мен мақсатқа жету құралдары туралы ақпаратты көрсетеді. Мұғалім дидактикалық негіздеуді жобалаудың келесі алгоритмін жақсы біледі: дидактикалық мақсат, сабақ түрі, мазмұндық мақсаттар (тәрбиелік, дамытушылық, тәрбиелік), оқыту әдістері, оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру формалары, оқу құралдары. Модельдің екінші бөлігі сабақ барысы,сабақтың құрылымын, мазмұнын зерделеу реттілігін, мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің логикасы мен әдістерін көрсетеді. Үшінші бөлім – Қосымша,оқулық мәтінін толықтыратын, оқу материалының мазмұнын, мұғалім мен оқушылардың іс-әрекетін нақтылайтын дидактикалық материалды қамтиды. Дидактикалық негіздеу алгоритмі және сабақ барысы мұғалім мен оқушы іс-әрекетінің нәтижелерін өзіндік талдау логикасын анықтайды. Жаттығу сабағының негізгі оң нәтижесі – мақсатқа оңтайлы қол жеткізу. Сабақты «мұғалімнің жалпы және педагогикалық мәдениетінің айнасы, оның интеллектуалдық байлығының өлшемі, дүниетанымының, эрудициясының көрсеткіші» (В.А.Сухомлинский) деуге болады. Жүйелік-құрылымдық және белсенділік тәсілдер тұрғысынан сабақ ең алдымен мазмұны мен бірізділігі үштік мақсатқа жету логикасын және мұғалім мен студенттер арасындағы кезең-кезеңмен өзара әрекеттесу логикасын көрсететін оқу тапсырмаларының жүйесі болып табылады. оқу материалын оқу процесі. Сабақтың құрылымы, оның кезеңдерінің (ішкі жүйелерінің) орны мен саны мұғалімнің ниетіне, білім беру мақсатына жету үшін оқушылармен бірлескен іс-әрекетті жобалауға және оқушылардың өз бетінше танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру формаларына байланысты. 1 . Оқыту әдістері Бұл тәрбие міндеттерін шешуге қажетті ЗҰН-ның қалыптасуын қамтамасыз ететін мұғалім мен оқушының негізгі іс-әрекеттері. 2. Қабылдау Бұл әдістің егжей-тегжейі, оның жеке операциялары (практикалық және ақыл-ой), ЗУН ассимиляция процесінің сәттері. Оның өзіндік дербес міндеті жоқ. 3. Әдіс жүйесі Бұл әдістер мен әдістердің қарапайым жиынтығы емес, нақты әдістердің (әдістердің) тиімділігіне байланысты құрамдас бөліктер арасында ішкі байланыстар болатын олардың осындай үйлесімі. Олар жиынтықта дайын білімді меңгеруден бастап, танымдық міндеттерді өз бетінше шешуге дейінгі оқушылардың оқу материалын танудың әртүрлі әдістерін (әдістерін) басқару жүйесін білдіреді. 4. Әдіс мәні Ол оқушының танымдық іс-әрекетінің ұйымдасқан әдісінен, оның әрекетінде, танымдық күштері мен қабілеттерін дамытудан тұрады. 5. Топтастыру әдістерінің классификациялық белгілері: Білім көзі; Оқушының танымдық іс-әрекетінің сипаты; Мұғалімнің көшбасшылық рөлі; Оқушының белсенділік дәрежесі; Оқушының оқу әрекетін ынталандыру және өзін-өзі ынталандыру мүмкіндігі; Оқу-танымдық іс-әрекеттің тиімділігін бақылау және өзін-өзі бақылау шарттары. 6. Әдістер оқыту әдістері ретінде догматикалық- дайын формада білімді меңгеру. эвристикалық- сұрақта (тапсырмада) көзделуі тиіс болжамды, ізденісті, тапқырлықты талап ететін, пайымдау арқылы білім мен дағдыны игеру. зерттеу- бақылаулар жүргізу, тәжірибелер орнату, өлшеу, бастапқы мәліметтерді өз бетінше табу, жұмыс нәтижесін болжау арқылы білім мен дағды алу. Соңғы екі тәсіл білім берудің дамып келе жатқан түріне тән. 7. Әдістердің жеке топтарының сипаттамасы Түсіндірмелі және көрнекі мұғалім мен оқушының іс-әрекетін көрсетеді, ол мұғалімнің ақпаратты әртүрлі тәсілдермен жеткізуінен, демонстрацияларды қолдануынан, оқушылардың оны қабылдауынан, түсінуінен және есте сақтауынан тұрады. Қажет болса, алған білімдерін қайталаңыз. репродуктивті білімді (есте сақтау негізінде), іскерлік пен дағдыны (жаттығулар жүйесі арқылы) меңгеруге ықпал ету. Сонымен бірге мұғалімнің басқарушылық қызметі үлгі бойынша білім мен дағдының бірнеше рет қайталануын қамтамасыз ететін қажетті нұсқауларды, алгоритмдерді және басқа тапсырмаларды таңдаудан тұрады. Проблемалық оқыту әдістері: проблемалық мәлімдеме,студенттердің қатысуына арналған танымдық іс-әрекетте ауызша оқыту жағдайында мұғалімнің өзі мәселе қойғанда оны шешу жолдарын өзі көрсетеді, ал оқушылар мұғалімнің ойлау процесін мұқият қадағалайды, рефлексия жасайды, онымен тәжірибе жасайды, осылайша атмосфераға енеді. талап қою бойынша ғылыми дәлелді шешімнің; Педагогикалық технологиялардың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың реттелген өзара байланысты іс-әрекетінің жолдары. Педагогикалық әдебиеттерде «оқыту әдісі» ұғымының рөлі мен анықтамасы туралы ортақ пікір жоқ. Сонымен, Ю.К. Бабанский «Оқыту әдісі дегеніміз – тәрбие мәселелерін шешуге бағытталған мұғалім мен оқушылардың реттелген өзара байланысты іс-әрекетінің әдісі» деп есептейді. Т.А. Ильина оқыту әдісін «оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілі» деп түсінеді. Дидактика тарихында оқыту әдістерінің әртүрлі классификациялары дамыды, олардың ең көп тарағандары: мұғалім мен оқушылардың іс-әрекетінің сыртқы белгілеріне қарай: брифинг;
демонстрация;
жаттығулар; Мәселені шешу; кітаппен жұмыс; білім көзі бойынша: Бұл классификацияға студенттердің іс-әрекетіндегі дербестік пен шығармашылық дәрежесінің критерийі бойынша құрастырылған оқыту әдістерінің классификациясы жақын. Оқытудың табыстылығы шешуші дәрежеде тыңдаушылардың бағыттылығы мен ішкі белсенділігіне, олардың іс-әрекетінің сипатына байланысты болғандықтан, нақты іс-әрекеттің сипаты, дербестік және шығармашылық дәрежесі маңызды критерий болуы керек. әдісті таңдау. Бұл классификацияда оқытудың бес әдісін бөліп көрсету ұсынылады: түсіндірмелі және иллюстрациялық әдіс; репродуктивті әдіс; мәселені көрсету әдісі; ішінара іздеу немесе эвристикалық әдіс; зерттеу әдісі. Келесі әдістердің әрқайсысында оқушылардың іс-әрекетіндегі белсенділік пен дербестік дәрежесі артады. Түсіндірмелі-иллюстративті оқыту әдісі - студенттердің білімдерін дәрісте оқу немесе әдістемелік әдебиеттерден «дайын» түрдегі экрандық нұсқаулық арқылы алатын әдіс. Фактілерді, бағалауларды, қорытындыларды қабылдау және түсіну оқушылар репродуктивті (қайта жаңғырту) ойлау шеңберінде қалады. Орта мектепте бұл әдіс үлкен көлемдегі ақпаратты тасымалдауға арналған ең кең қолданбаны табады. Репродуктивті оқыту әдісі - үйренгенді қолдану үлгі немесе ереже негізінде жүзеге асырылатын әдіс. Мұнда тыңдаушылардың белсенділігі алгоритмдік сипатқа ие, яғни. үлгіде көрсетілгенге ұқсас жағдайларда нұсқауларға, рецепттерге, ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Оқытудағы мәселені көрсету әдісі - әр түрлі көздер мен құралдарды пайдалана отырып, мұғалім материалды ұсынбас бұрын мәселе қойып, танымдық тапсырманы тұжырымдап, содан кейін дәлелдер жүйесін ашып, көзқарастарды, әртүрлі тәсілдерді салыстыра отырып, мәселені шешу жолы. Студенттер ғылыми ізденістердің куәгерлері мен сыбайластарына айналғандай. Бұрын да, қазіргі кезде де бұл тәсіл кеңінен қолданылады. Ішінара іздеуге болады , немесе эвристикалық, оқыту әдісі оқытушының басшылығымен немесе эвристикалық бағдарламалар мен нұсқаулар негізінде оқытуда алға қойылған (немесе өз бетінше тұжырымдалған) танымдық міндеттердің шешімін белсенді іздеуді ұйымдастырудан тұрады. Ойлау процесі өнімді сипатқа ие болады, бірақ сонымен бірге оны бағдарламалар (соның ішінде компьютерлік) және оқу құралдары бойынша жұмыс негізінде мұғалім немесе оқушылардың өздері бірте-бірте бағыттап, бақылайды. Оқытудың зерттеу әдісі - материалды талдап, есептер мен тапсырмаларды қойып, қысқаша ауызша немесе жазбаша брифинг өткізгеннен кейін студенттер әдебиеттерді, дереккөздерді өз бетінше зерттейтін, бақылаулар мен өлшемдер жүргізетін және басқа да ізденіс әрекеттерін орындайтын әдіс. Бастамалық, дербестік, шығармашылық ізденіс зерттеушілік қызметте барынша толық көрінеді. Тәрбие жұмысының әдістері тікелей ғылыми зерттеу әдістеріне айналады. Қабылдау және оқу құралдары Оқыту процесінде әдіс белгілі бір тәрбиелік мақсаттарға жету үшін мұғалім мен оқушылардың өзара байланысты іс-әрекетінің реттелген тәсілі, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілі ретінде әрекет етеді. Әрбір оқыту әдісін қолдану әдетте әдістер мен құралдармен бірге жүреді. Сонымен бірге қабылдау тренингі оқыту әдісінің элементі, құрамдас бөлігі ретінде ғана әрекет етеді және оқу құралдары (педагогикалық құралдар) мұғалімнің көмегімен оқу әсерін (оқыту процесі) жүзеге асыратын барлық материалдар. Педагогикалық құралдар бірден педагогикалық процестің ажырамас құрамдас бөлігі бола қойған жоқ. Ұзақ уақыт бойы дәстүрлі оқыту әдістері сөзге негізделді, бірақ «бор мен әңгіменің дәуірі өтті», ақпараттың өсуіне, қоғамның технологиялануына байланысты басқа да оқыту құралдарын пайдалану қажет болады, мысалы, техникалық бір. Педагогикалық құралдарға мыналар жатады: оқу және зертханалық жабдықтар; оқу-өндірістік жабдықтар; дидактикалық әдістеме; оқу және көрнекі құралдар; оқытудың техникалық құралдары мен автоматтандырылған оқыту жүйелері; компьютерлік сыныптар; ұйымдастырушылық-педагогикалық құралдар (оқу жоспарлары, емтихан билеттері, тапсырмалар карточкалары, оқу-әдістемелік құралдар және т.б.). Оқыту әдістерінің классификациясы Дүниежүзілік және отандық тәжірибеде оқыту әдістерін классификациялауға көп күш жұмсалды. Категориялық әдіс әмбебап болғандықтан, «көп өлшемді білім беру», көптеген ерекшеліктері бар, олар жіктеу үшін негіз болады. Әртүрлі авторлар оқыту әдістерін жіктеу үшін әртүрлі негіздерді пайдаланады. Бір немесе бірнеше белгілерге негізделген көптеген классификациялар ұсынылды. Авторлардың әрқайсысы өзінің классификациялық моделін негіздеу үшін дәлелдер келтіреді. Олардың кейбіреулерін қарастырайық. 1. Ақпараттың берілу көзіне және қабылдау сипатына қарай әдістердің жіктелуі (Е.Я.Голант, Е.И.Перовский). Келесі белгілер мен әдістер ажыратылады: а) пассивті қабылдау – олар тыңдайды және көреді (әңгіме, лекция, түсіндіру; демонстрация); ә) белсенді қабылдау – кітаппен, көрнекі көздермен жұмыс; зертханалық әдіс. 2. Дидактикалық тапсырмаларға негізделген әдістердің классификациясы (М.А. Данилов, Б.П. Есіпов.). Жіктеу белгілі бір кезеңдегі (сабақтағы) білімді меңгеру реттілігіне негізделеді: а) білімді меңгеру; б) білік пен дағдыны қалыптастыру; в) алған білімдерін қолдану; г) шығармашылық белсенділік; д) бекіту; е) білім, білік және дағдыны тексеру. 3. Ақпаратты беру және білімді меңгеру көздері бойынша әдістердің жіктелуі (Н.М.Верзилин, Д.О.Лордкинанидзе, И.Т.Огородников және т.б.). Бұл жіктеудің әдістері: а) сөздік – мұғалімнің жанды сөзі, кітаппен жұмыс; б) практикалық – қоршаған шындықты зерттеу (бақылау, эксперимент, жаттығулар). 4. Танымдық іс-әрекет түріне (мінезіне) қарай әдістердің жіктелуі (М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер). Танымдық іс-әрекеттің сипаты оқушылардың өз бетінше әрекет ету деңгейін көрсетеді. Бұл классификацияның мынадай әдістері бар: а) түсіндірмелі-иллюстративті (ақпараттық-репродуктивті); б) репродуктивті (шеберлік пен шығармашылық шекарасы); в) білімді проблемалық баяндау; г) жартылай іздеу (эвристикалық); д) зерттеу. 5. Оқыту әдістері мен оларға сәйкес оқыту әдістерін біріктіретін әдістердің классификациясы немесе бинарлық (М.И. Махмұтов). Бұл классификация мынадай әдістермен ұсынылған: а) оқыту әдістері: ақпараттық-баяндау, түсіндірмелі, нұсқау-практикалық, түсіндірмелі-түрткі, мадақтау; б) оқыту әдістері: орындаушылық, репродуктивті, өнімді және практикалық, ішінара ізденушілік, ізденімпаздық. 6. Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру және жүзеге асыру әдістерінің классификациясы; оны ынталандыру және ынталандыру әдістері; бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері (Ю. К.Бабанский). Бұл классификация әдістердің үш тобымен ұсынылған: а) оқу-танымдық әрекетті ұйымдастыру және жүзеге асыру әдістері: ауызша (әңгіме, лекция, семинар, әңгімелесу), көрнекілік (иллюстрация, демонстрация және т.б.), практикалық (жаттығулар, зертханалық тәжірибелер, еңбек әрекеттері және т.б.)..р.), репродуктивті және проблемалық ізденіс (жекеден жалпыға, жалпыдан жекеге), өзіндік жұмыс және мұғалімнің жетекшілігімен жұмыс істеу әдістері; б) оқу-танымдық әрекетті ынталандыру және ынталандыру әдістері: оқуға деген қызығушылықты ояту және ынталандыру әдістері (оқу әрекетін ұйымдастыру және жүзеге асыру әдістерінің барлық арсеналы психологиялық бейімдеу, оқуға мотивациялау мақсатында пайдаланылады), ынталандыру әдістері және оқудағы міндет пен жауапкершілікті ынталандыру; в) оқу-танымдық іс-әрекеттің тиімділігін бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері: ауызша бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері, жазбаша бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері, зертханалық және практикалық бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері. 7. Білім көздерін, оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербестігін, сондай-ақ оқу үлгілеуінің логикалық жолын біріктіретін оқыту әдістерінің классификациясы (В.Ф.Паламарчук және В.И.Паламарчук). 8. Оқытудағы ынтымақтастық формаларымен біріктірілген әдістердің классификациясын неміс дидакты Л.Клинберг ұсынған. а) Монологиялық әдістер: - лекция; - оқиға; - демонстрация. б) Ынтымақтастық нысандары: - жеке; - топ; - фронтальды; - ұжымдық. в) Диалогтық әдістер: - әңгімелесу. 9. К.Сосницкийдің (Польша) әдістемелердің классификациясы оқытудың екі әдісінің бар екендігін көрсетеді: а) жасанды (мектептік); б) табиғи (кездейсоқ). Бұл әдістер екі оқыту әдісіне сәйкес келеді: а) көрсету; б) іздеу. 10. В.Оконның (Польша) «Жалпы дидактикаға кіріспесінде» баяндалған оқыту әдістерінің классификациясы (типологиясы) төрт топпен ұсынылған: кітаппен; б) есептерді шешу барысында шығармашылық танымдық әрекетке негізделген проблемалық әдістер деп аталатын білімді өздігінен меңгеру әдістері: - поляк білім беру жүйесі үшін өзгертілген классикалық есеп әдісі (Дьюи бойынша), онда төрт маңызды тармақ бар: проблемалық жағдай туғызу; есептерді және оларды шешудің гипотезасын қалыптастыру; теориялық және практикалық сипаттағы жаңа есептерде алынған нәтижелерді ретке келтіру және қолдану; - мүмкіндіктер әдісі (Англия және АҚШ) салыстырмалы түрде қарапайым және істің сипаттамасын қарастыратын студенттердің шағын тобына негізделген: студенттер осы жағдайды түсіндіру үшін сұрақтар құрастырады, жауап іздейді, бірнеше ықтимал шешімдерді іздейді, салыстырады. шешімдер, пайымдаудағы қателерді анықтау және т.б. ; - жағдаяттық әдіс студенттерді қиын жағдаймен таныстыруға негізделген, міндет – түсіну және дұрыс шешім қабылдау, бұл шешімнің салдарын болжау, басқа да мүмкін болатын шешімдерді табу; - идея банкі – миға шабуыл әдісі; мәселені шешу, сынау, бағалау және дұрыс идеяларды таңдау идеяларын топтық қалыптастыру негізінде; - микро оқыту – негізінен педагогикалық жоғары оқу орындарында қолданылатын күрделі практикалық іс-әрекеттерді шығармашылықпен оқыту әдісі; мысалы, мектеп сабағының фрагменті бейнетіркегішке жазылады, содан кейін осы үзіндіге топтық талдау және бағалау жүргізіледі; - дидактикалық ойындар – ойын сәттерін оқу процесінде пайдалану таным процесіне қызмет етеді, қабылданған нормаларды құрметтеуге үйретеді, ынтымақтастыққа ықпал етеді, жеңуге де, жеңілуге де дағдыландырады. Оларға мыналар жатады: сахналық көңіл көтеру, яғни. ойындар, симуляциялық ойындар, іскерлік ойындар (олар поляк мектептерінде кеңінен қолданылмайды); в) эмоциялық-көркемдік іс-әрекеттің басымдылығымен экспозициялау деп те аталатын бағалау әдістері: - әсерлі әдістер; - экспрессивті әдістер; - практикалық әдістер; - оқыту әдістері; г) бізді қоршаған әлемді өзгертетін және оның жаңа формаларын тудыратын практикалық және техникалық әрекеттердің басымдылығымен сипатталатын практикалық әдістер (шығармашылық тапсырмаларды орындау әдістері): олар әртүрлі жұмыс түрлерін орындаумен байланысты (мысалы,). , ағаш, шыны, өсімдіктер мен жануарларды өсіру, маталар жасау және т.б.), жұмыс үлгілерін әзірлеу (сызу), шешімге көзқарастарды қалыптастыру және ең жақсы нұсқаларды таңдау, модельді құру және оны тексеру жұмыс істеуі, көрсетілген параметрлерді жобалау, тапсырманы жеке және топтық бағалау. Мұндай әдістер типологиясының негізін В.Оконның оқытылатын білім мен оқыту әдістерін құрылымдау арқылы жеке тұлғаның шығармашылық негіздерін үнемі дамыту идеясы құрайды. «Адамға қажет ақпарат әрқашан қандай да бір мақсатқа, атап айтқанда, шындықтың құрылымын, бізді қоршаған табиғат әлемінің құрылымын, қоғам мен мәдениетті түсінуге арналған. Құрылымдық ойлау - бұл бізге белгілі дүниенің элементтерін біріктіретін осындай ойлау. Егер табысты оқыту әдісінің арқасында бұл құрылымдар жас адамның санасына сәйкес келсе, онда бұл құрылымдардағы элементтердің әрқайсысының өзіндік орны бар және басқа құрылымдармен байланысты. Осылайша, оқушы санасында иерархияның бір түрі қалыптасады – ең жалпы сипаттағы қарапайым құрылымдардан күрделіге дейін. Жанды және жансыз табиғатта, қоғамда, техника мен өнерде орын алатын негізгі құрылымдарды түсіну жаңа құрылымдарды білуге, элементтерді таңдауға және олардың арасындағы байланыстарды орнатуға негізделген шығармашылық әрекетке ықпал ете алады. 11. Біртұтас педагогикалық үдеріс жалпыланған түрде Б.Т.-ның барлық басқа классификациялық сипаттамаларын қамтитын әдістердің біртұтас классификациясымен қамтамасыз етілетініне негізделе отырып. Лихачев классификация ретінде жіктеуді құрайтын бірнеше классификацияларды атайды. Оның негізі ретінде мыналарды алады: - Оқыту әдістерінің қоғамдық-тарихи даму логикасына сәйкестігі бойынша жіктеу. - Оқыту әдістерінің оқытылатын материалдың ерекшеліктеріне және ойлау формаларына сәйкестігіне қарай жіктеу. - Оқыту әдістерін маңызды күштердің, психикалық процестердің, рухани-шығармашылық әрекеттің дамуындағы рөлі мен маңызына қарай жіктеу. - оқыту әдістерін балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкестігіне қарай жіктеу. - Ақпаратты беру және қабылдау әдістеріне қарай оқыту әдістерінің жіктелуі. - Оқыту әдістерін олардың идеялық-тәрбиелік ықпалының тиімділігі, «балалардың сана-сезімін, ішкі мотивтерін қалыптастыруға ықпалы» және мінез-құлыққа ынталандыру дәрежесіне қарай жіктеу. - оқу-танымдық процестің негізгі кезеңдері бойынша оқыту әдістерінің жіктелуі (қабылдау кезеңінің әдістері – алғашқы ассимиляция; меңгеру кезеңінің әдістері – қайта жаңғырту; тәрбиелік-шығармашылық таныту кезеңінің әдістері). Б.Т.Лихачев анықтаған жіктеулерде барлық басқа классификациялардың оқыту әдістерінің сипаттамаларын жалпылама түрде синтездей отырып, ғылыми және практикалық ретінде соңғысына артықшылық беріледі. Оқыту әдістерінің аталған классификацияларының қатарын тағы екі-үш ондаған қосуға болады. Олардың барлығы да кемшіліксіз емес, сонымен қатар жағымды жақтары да көп. Әмбебап классификациялар жоқ және болуы да мүмкін емес. Оқу процесі - бұл динамикалық құрылыс, мұны түсіну керек. Тірі педагогикалық процесте әдістер де дамып, жаңа қасиетке ие болады. Оларды қатаң схема бойынша топтарға біріктіру өзін ақтамайды, өйткені бұл оқу-тәрбие үдерісін жақсартуға кедергі келтіреді. Шешілетін оқу міндеттеріне сәйкестіктің жоғары дәрежесіне жету үшін оларды әмбебап біріктіру және қолдану жолымен жүру керек сияқты. Оқу-тәрбие процесінің әрбір кезеңінде кейбір әдістер үстем жағдайды, басқалары – бағынышты позицияны алады. Кейбір әдістер тиімдірек болса, басқалары тәрбие мәселелерін шешуде тиімділігі төмен. Сондай-ақ, сабақтың мәселелерін шешуде ең болмағанда бір әдісті, тіпті оның бағынышты орнында да қоспау оның тиімділігін айтарлықтай төмендететінін байқаймыз. Мүмкін, бұл препараттың құрамында өте аз мөлшерде болса да, компоненттердің кем дегенде біреуінің болмауымен салыстыруға болады (бұл оның емдік қасиеттерін азайтады немесе толығымен өзгертеді). Оқу үрдісінде қолданылатын әдістер де өз қызметін атқарады. Оларға: оқыту, дамыту, тәрбиелеу, ынталандыру (мотивациялық), бақылау және түзету функциялары жатады. Белгілі бір әдістердің функционалдығын білу оларды саналы түрде қолдануға мүмкіндік береді. Тәжірибешілердің «форма» және «әдіс» ұғымдарын шатастыруы жиі кездеседі, сондықтан оларды нақтылаудан бастайық. Оқыту формасы – мұғалім (мұғалім) мен оқушының (оқушының) ұйымдасқан өзара әрекеті. Мұнда ең бастысы білім алу және іскерлік пен дағдыны қалыптастыру барысында мұғалім мен студенттердің (немесе студенттердің) өзара әрекетінің сипаты болып табылады. Оқыту нысандары: күндізгі, сырттай, кешкі, студенттердің өзіндік жұмысы (оқытушының жетекшілігімен және оқытушысыз), дәріс, семинар, аудиториядағы (практикалық) практикалық сабақ, экскурсия, өндірістік практика, факультативтік, консультация. , тест, емтихан, жеке, фронтальды, жеке топ . Олар студенттердің теориялық дайындығына да бағытталуы мүмкін, мысалы, лекция, семинар, экскурсия, конференция, дөңгелек үстел, консультация, студенттердің өзіндік жұмыстарының (СӨЖ) әртүрлі түрлері, және практикалық сабақтар: практикалық жаттығулар, әр түрлі дизайн түрлері. (курстық жұмыс, диплом), практиканың барлық түрлері, сонымен қатар СӨЖ. Әдіс (гр. methodos – «зерттеу») – табиғат құбылыстарын зерттеу тәсілі, зерттелетін құбылыстарға көзқарас, ғылыми танымның жүйелі жолы және шындықты бекіту; жалпы алғанда - амал, әдіс немесе әрекет тәсілі (шетел сөздерінің сөздігін қараңыз); мақсатқа жету жолы, белгілі бір реттелген іс-әрекет (философиялық сөздікті қараңыз); нақты мәселені шешуге бағынатын шындықты практикалық немесе теориялық меңгеру әдістері немесе операцияларының жиынтығы. Әдіс белгілі бір жабдықта жұмыс істеу кезіндегі операциялар жүйесі, материалды ғылыми зерттеу және көрсету әдістері, көркемдік таңдау әдістері, материалды сол немесе басқа эстетикалық идеал тұрғысынан жалпылау және бағалау және т.б. /52, б. 162/. «Әдіс» терминінің 200-ден астам анықтамасы бар. Герберт Нойнер мен Ю.К.Бабанский оқыту әдісін «оқу материалын оқып-үйрену арқылы белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттесу әдістерінің дәйекті кезектесуі» деп түсінеді және әдісті құрайтын әрекеттерге жататынын толықтырады. белгілі бір операциялар. Бұл операциялар «қабылдау» терминімен белгіленеді /53, б. 303/. «Оқыту әдісі ең алдымен мұғалімнің мақсатын және оның қолында бар құралдармен әрекетін болжайды. Осының нәтижесінде оқушының мақсаты мен оның қолында бар құралдармен белсенділігі туындайды» /28, б. 187/, И.Я.Лернердің пікірінше, «кез келген әдіс – бұл адамның алға қойған мақсатына сәйкес нәтижеге жетуге әкелетін саналы бірізді әрекеттерінің жүйесі»/54, б. 186/. «Әдіс» түсінігінің анықтамасы бойынша дәйексөз келтіруді жалғастыруға болады, бірақ осы азғантайлардың өзінде қорытынды әдіс дегеніміз оқытудың белгілі бір мақсатына жетуге бағытталған оқытудың әдістері мен формаларының жиынтығы (бірлігі), яғни әдіс ретінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың сипаты мен сипатын көрсетеді. Әдісті формадан ерекшелендіретін басты нәрсе – мақсат пен әдістің білім алу әдісін және оқушының өзінің қатысу дәрежесін (сипатын) нақтылауы. Дегенмен, оқыту әдістерінің екі деңгейі бар екенін атап өткен жөн: жалпы дидактикалық және жеке дидактикалық немесе нақты пән. Жеке пәндік әдістер әдетте жалпы дидактикалық деңгейде оқытудың әдістері, әдістері және формалары деп аталатындарды қамтиды. Осыдан барып әдіс пен форма ұғымдарының шатасуы туындайды. Жалпы дидактикалық әдістер: түсіндірмелі және көрнекі, - репродуктивті (көбею), - проблемалық мәлімдеме, ішінара іздеу (эвристикалық), - зерттеу /28/. Түсіндірме-иллюстративті немесе ақпараттық-қабылдау әдісі мұғалімнің зерттелетін объекті туралы ақпаратты әртүрлі құралдар арқылы беруінен, ал оқушылардың оны барлық сезім мүшелерімен қабылдауынан, жүзеге асыруынан және есте сақтауынан тұрады. Бұл адамзаттың жалпыланған және жүйеленген тәжірибесін өскелең ұрпаққа жеткізудің ең үнемді әдістерінің бірі. Ол осы білімді пайдалану дағдысы мен дағдысын қалыптастырмайды, бірақ 1-деңгейдің репродуктивті әрекетін - 1-деңгейді тану және білу - білім-танысуды қамтамасыз етеді. Репродуктивті әдіс мұғалімнің оқушылардың білімдерін және іс-әрекет әдістерін жаңғыртуға арналған тапсырмаларды (есептерді шешу, тәжірибелерді жаңғырту, қорытындыларды шығару және т.б.) дайындауды қамтиды. Іс-әрекет түрі – репродуктивті, ақыл-ой әрекетінің деңгейі – 2 – репродукция, 2 – білім деңгейі – білім-көшірмелер. Бұл әдістің бірқатар формалары мен көріну жолдары бар (жазбаша, ауызша, индуктивті, дедуктивті). Проблемалық презентация мұғалімнің проблеманы қойып, шешудің қайшылықты жолы мен логикасын өзі ашып көрсетуінде, студенттерге осы логиканы бақылауды қамтамасыз етуде, сұрақтар қоюға итермелеуде және оларға қолжетімді ойлаудың жоғары деңгейін көрсетуінде жатыр. . Материалдың проблемалық баяндалуының мысалы ретінде К.А. Тимирязевтің (1843-1920) «Өсімдіктер өмірі туралы» ашық лекциясын келтіруге болады. Дәріс басында мәселе қойылады: тамыр мен сабақ неге қарама-қарсы өседі? Лектор тыңдаушыларға дайын түсініктеме бермей, ғылымның бұл ақиқатқа қалай жеткенін айтады. Гипотезаларды баяндайды, осы құбылыстың себептері туралы гипотезаларды тексеру үшін ғалымдар өз уақытында жасаған эксперименттерге сипаттама береді; ылғалдың, жарықтың және тартылыс күштерінің әсері қалай зерттелгені туралы әңгімелейді. Ал содан кейін ол тамыр және сабақ ұлпаларының кері бағытта өсетін кернеу факторын қарастырады. Мысалдан көріп отырғанымыздай, тәжірибеде проблемалық оқыту қазір пайда болған жоқ, тек 80-жылдары ғана проблемалық оқытудың теориясы мен тәжірибесіне арналған кітаптар мен мақалалар шыға бастады. Әдістің мәні мынада: студент баяндау логикасына сүйене отырып, барлық мәселені шешу кезеңдерін меңгереді. Материалды проблемалық баяндау ақпараттық, яғни түсіндіру және иллюстрациялық әдісті қамтитын дайын қорытындыларды беруден айырмашылығы, оқушылардың ойлауын белсендіреді. Проблемалық презентация арқылы студенттер білім іздеу әдістеріне байланып, ғылыми ізденіс атмосферасына еніп, ғылыми жаңалықтардың серіктеріне айналады. Студенттер тыңдаушы, бірақ пассивті емес. Проблемалық қойылым өнімді іс-әрекет пен 3-деңгейдегі ақыл-ой әрекетін қамтамасыз етеді – қолданбалы. (Мұғалімнің дайын түрде қорытынды беретін түсіндірмелі-иллюстративті әдіске қарағанда, оқушылардың өздері қорытынды жасайды.) 3-деңгейдегі білім – білім-дағды. Ішінара іздеу (эвристикалық) әдісі. Оның мақсаты – студенттерді өз бетінше проблемалық мәселелерді шешуге кезең-кезеңімен тарту, қойылған оқу мәселесін шешудегі жеке қадамдарды, өзіндік белсенді ізденіс арқылы зерттеудің жеке түрлерін жүзеге асыру. Сонымен бірге оқушыларды сабақтың әртүрлі кезеңдерінде қолданылған әдіс-тәсілдерге байланысты ізденіспен байланыстыруға болады. Бұл әдісті жүзеге асыру жолдары: а. Эвристикалық әңгіме, яғни мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің сұрақ-жауап түрі. Оқушылардың танымдық іс-әрекетін жандандыруда, дидактиктердің пікірінше, сұрақтардың маңызы зор дерлік. Эвристикалық әңгіменің мәні мұғалімнің сұрақтар жүйесін алдын ала ойластырып, олардың әрқайсысы оқушыны шағын ізденіске итермелейді. Алдын ала дайындалған сұрақтар жүйесі белгілі бір талаптарға сай болуы керек: 1) оқушылардың танымдық белсенділігін барынша ынталандыру; 2) сонымен бірге студент бар білім қорын пайдалана отырып, жауап беру кезінде жаңа ақпаратты іздеуге ұмтылуы керек. Тек осы жағдайда ғана жауап оқушының интеллектуалдық қиындықтарын және мақсатты ойлау процесін тудырады. Сұрақтар жүйесі логикалық тізбекпен қосылуы керек. Мұғалім тек сұрақтар жүйесін ғана емес, сонымен қатар оқушылардың күтілетін жауаптарын және мүмкін болатын «кеңестерді» де ойлайды. (Сократтық әдісті есте сақтаңыз!) Ең соңында мұғалімнің өзі негізгі ойды қорытындылайды. Бұл әдіс мұғалімнің түсіндірмелі және иллюстрациялық әдіспен сабақ өткізуге қарағанда педагогикалық шеберлігін жоғарылатуды талап етеді. жүктеу/скачать 40.35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|