Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Cабақтытың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

бейорганикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы бейорганикалық заттарды есте сақтау,олардың жауша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.1. Макроэлементтер деп нег атаймыз,оларға қай элементтер жатады.? (О,Н,С,N – мөлшері 98%)

2. Қай элементтерді био элементтер дейміз неліктен ?( р,s)

3. Жасуда қандай иондар кездеседі,олардың мөлшері қандай,қандай қызметтер атқарады.(К, Nа,Са, Мg,Ғе,СІ сиқты- 1%

4. Мироэлементтерге қайсы жатады олардың клеткадағы атқаратын қызметіқандай?

5. Жасушадағы судың мөлшері?

6. Судың қасиеттері.

ІІІ. Бекіту. №5-орандау.

ІV. Үйге§ 2. кесте толтыру

Биология 10-сынып 14.09.

Cабақтытың тақырыбы: :Жасушаның құрамындағы органикалық заттар..

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасушаның құрамындағы

органикалық заттармен таныстыру. 2. клетка құрамындағы органикалық заттарды есте сақтау,олардың жасуша үшін атқаратын қызметін білу.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Жаңа білімді беру.

Сабақтың түрі: Дәріс

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.

Көмірсулардың мол-ң құрамьша көміртек, оттек жене сутек атомдары кіреді (С, О, Н). Көмірсулар — органикалык заттардың ішіндегі аса маңызды косылыстардын бірі, олардың жалпы формуласы — С_п (Н₂О)_п. сутек атомдары, көміртек атомдарынан екі есе көп болатындыктан, оларды көларсулар деп атаған. «Көмірсу» деген терминді ғылымға 1844 жылы орыс ғалымы К.Шмид енгізген болатьш.

Кейбір өсімдіктердщ жеміс-теріндегі құрғак зат масс. 80—90%-ы, ал жануарларда 1—2% і. Олар биополимерлерге жатады. Карапайым көмірсуларға: моносахаридтер, ал күрделісі полисахаридтер Моносахаридтердін атаулары — молекуласындағы көміртек атомы санының артуына байланысты. Мысалы, триоза (3 көміртек атомы), тетроза (4), пентоза (5), гексоза (6) ж/е т.б.

Триозаның өкілдеріне сүт кышкылы мен пирожүзім қышкылы жатады. Олар тірі организмде жүріп жаткан ашу жөне тотығу процестеріне катысады.

Тетпрозаның өк — эритроза организмде жүріл жаткан зат алмасу процестеріне, яғни фотосинтез процестерінін аралык заты ретінде катысады жене көмірсу молекуласының сақиналы формасының түзілуінде де маңызы зор.

Пенпгозаның өсімдіктер мен жануарлар жасушасында кенінен таралған түрлері — рибоза және дезоксирибоза. Олар нуклеин кышкылдары — дезоксирибонуклеин кышкылы (ДНҚ) мен рибонуклеин кышкылы (РНҢ) молекулаларының ж/е аденозинтрифосфорқышкылының (АТФ) күрамына кіреді. Нуклеин кышкылдарының дезоксирибонуклеин жене рибонуклеин кышкылдары деп аталуыньщ әзі осы пентозаның түрлеріне байланысты.

Табигатта гексоза кеңінен таралған. Оларға: глюкоза, фруктоза жене галактоза жатады. Гексозанын жалпы формуласы: С₆Н₁₂О₆. Гексоза тобына жататын моносахаридтердщ ішіндегі ен коп тарал-ғаны — глюкоза. Жүзім канты — глюкоза бос күйінде өсімдіктін жемісінде (өсіресе жүзім шырыньшда), гүлінде жөне т.б. мүшелерінде, қанда, ми ұлпасында ж/е т.б. болады. Ол организмдегі энергиянын негізгі көзі болъіп есептеледі. Глюкоза — қан плазмасының тұрақты заты, оның мөлшерінің кеміп не артып кетуінен организм кауіпті ауруларға ұшырайды. Глюкоза жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің жүмысын реттеуге де қатысады.

ІІ. Бекіту №2.

ІV. Үйге § 2 кесте толтыру

V.Үй тапсырмасын тексеру

Биология 10-сынып 11.09.

Cабақтытың тақырыбы: :Көмірсулар

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды көмірсулардың түрлерімен,құрылысымен жаудада атұқаратын қызметімен таныстыру.

2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Осы көміртек тізбектері мен сакиналары органикалык косылыстардың каңкасын күрайды. Көміртек — әр түрлі жөне тұрақты қосылыстар түзіп, тірі организмде болатын молекулалардың сан алуандыгын камтамасыз ететін бірден-бір элемент.

Табиғатта гексоза кеңінен таралған. Оларға: глюкоза, фруктоза ж/е галактоза жатады. Гексозаның жалпы формуласы: С₆Н₁₂О₆. Гексоза тобына жататын моносахаридтердің ішіндегі ең кеп таралғаны — глюкоза. Жүзім қанты — глюкоза бос күйінде өсімдіктің жемісінде (өсіресе жүзім шырынында), гүлінде жөне т.б. мүшелерінде, қанда, ми ұлпасында жөне т.б. болады. Ол организмдегі энергияның негізгі көзі болып есептеледі. Глюкоза — қан плазмасының тұракты заты, оның мелшерінің кеміп не артып кетуінен организм кауіпті ауруларға ұшырайды. Глюкоза жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің жұмысын реттеуге де қатысады.

Күрделі көмірсулар. Сахароза (кызылша немесе кант камысы) — дисахаридтердін ішіндегі ең маңыздысы, оның жалпы формуласы: С₁₂Н₂₂О₆. Сахароза табиғатта өте кең таралған. Ол өсімдіктердін тұкымында, жемісінде, тамырында көп мөлшерде болады. Сонымен катар адам мен жануар-ң қоректік заттарының кұрамында көп кездеседі, суда жаксы ериді. Тамақ өнеркәсібінде сахарозаны қант кызылшасынан ж/е қант қамысынан өндіреді. Табиғатта көп таралған полисахаридтерге: крахмал, целлюлоза және бауырда түзілетін жануар қанты — гликоген, т.б. жатады.

Адам мен жануарлардағы көмірсулардың негізгі коры, жасуша цитоплазмасында, негізінен, бауыр мен бұлшық етте жинақталады. Сондай-ак кейбір жоғары сатыдағы саңыраукүлактардың құрамында да болады. Егер организмде глюкоза жетіспесе, қорға жинақталған гликоген бүйрек үсті безінен бөлінетін адреналин ферментінің әсерінен суда жақсы еритін глюкозаға айналады: Ж.Ф. (С₆Н₁₀О₅)_п.

реакцияларына қатысады. Полисахаридтер өсімдік жасушалары үшін тірек кызметін аткарады.Көмірсулар сондай-ак организмде кор ретінде жинакталады. Мысалы, өсімдік жасушаларында крахмал, ал жануарлар жасуша-ларында гликоген түрінде болады.

ІІІ. Мына сөйлемдерді толықтырыңдар. Полимер молекулаларын_________кұрайды. Көмірсулардың мономер леріне________ жатады.Олардың молекулаларына___________атомдары кіреді.

ІV. Үйге § 3 кесте толтыру.№3

Биология 10-сынып 17.09.

Cабақтытың тақырыбы: Липидтер

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды липидтердің,құрылысымен жасудада атұқаратын қызметімен таныстыру.

2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың типі: Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: Шығармашылық

Сабақтың әдісі: жоба құру оны қорғау, кесте толтыру. .

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

Липидтердің гидрофобты (грекше «hydor» — су және «phobos» — қорқыныш) қасиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі маңызы зор. Себебі жасуша мембранасының ортаңғы екі қабаты фосфолипид молекуласынан тұрады. Фосфолипид молекуласы жасушаға сырттан қажетсіз заттарды өткізбейді және сыртқы ортаға жасушадағы заттарды шығармайды. жасушаның химиялық ортасы тұрақты б/ды.

Липидтердің ішіндегі көп таралғаны ж/е ең негізгісі — майлар.. Оның молекуласы үш атомды спирт — глицерин мен жоғары молекулалы май кышқылдарынан тұрады

Майлар: жануар, өсімдік майлары т.б. бір-бірінен айырмашылығы — құрамына кіретін май қыш-ң табиғи сипатына байланысты. Май қыш: қаныққан ж/е қанықпаған болып екі топқа Қанықкан май қышқылдары бір байланысты, оларға пальмитин, стеарин қышқылдары ж/е т.б. жатады. Ал қаныкпаған май қышкылдары кос байланыс түзеді, оларға олеин, линол ж/е т.б қышқылдар жатады. Жануар май-ң құрамында қаныққан қышкылдар көп, сондыктан олар бөлме температурасында да қатты күйде болады. Мысалы, сиыр майында глицерин, пальмитин ж/е стеарин кышкылдары бар. Пальмитин 43°С-та, ал стеарин 60°С-та ғана ериді. Яғни, су қайнағанда глицерин су молекуласымен байланыс түзеді де, ал май қышкылдары сұйықтықтың беткі кабатьшда калыктап, гидрофобты қасиет көрсететш-дігін күнделікті тұрмыстан анғаруға болады.

Өсімдік майынын кұрамында қанықпаған май қыш-ы көп болады. Осыған байланысты олар жеңіл ериді және бөлме темпер. сұйық. Мысалы, зәйтүн майы глицерин-мен байланысқан олеин кышкылының қалдығынан тұрады.

Көптеген жасушалардағы майдың мөлшері құрғақ зат масса 5—10%-ын құрайды. Алайда кұрамының 90%-ға жуығы майдан түратын жасушалар да болады. Мысалы, жануарлардың тері астындағы май қабаты, май бездері, шарбы (қарынның сыртындағы жұқа май), түйенің өркеші және дельфин сүтінің 40%-ы майдан тұрады. Липидтердің гидрофобты касиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі рөлі ерекше. Себебі жасуша мемб-ң ортаңғы екі қабаты фосфолипид молекуласьшан тұрады.. Сол сиякты липидтер жүйке ұлпасында, мида көп мөлшерде болады. Сонымен катар жүйкенщ миелинді кабьшдіасын зерттеудің нөтижесінде фосфолипидтердін маңызы айкындала түсті.

Май тәрізді заттарга: холестерин, майда еритін A, D витаминдері және кейбір гормондар жатады.

Липидтердің қыз. құрылыс, энергия көзі, қоректік зат, қорғаныштық ж/е метаболизмдік ж/е т.б.

Құрылыс қызметі. Липидтердің суда ерімейтін касиеті оның жасушадағы кұрылыс кызметін атқаруына мүмкіндік береді. ұлпалардың, жасушалардың ж/е олардың органоидтерінің мембраналары фосфолипид молекуласынан түзіледі. липидтер көптеген биол-қ қосылыс-ң түзілуіне қатысады.

Липидтер — энергия көзі.. Май — организм тіршигігіндегі негізгі энергия козі. Организмге кажетті энергияның 25—30%-ьш липидтер береді. Майдың 1 грамы толық ыдыраганда, 38,9 кДж энергия болінеді, ол нәруыз бен көмірсудан бөлінетін энергиядан екі есе көп.

Май — қоректік қор заты. Организмдер денедегі майды коректік зат ретінде жинактайды. Мысалы, бунакденелілер, сүтқоректілер жөне адамның тері асты қабатында, шарбыда, көптеген өсімдіктердін тұқымдарында және т.б. мүшелерінде май қоры жинакталады. май корының кыскы үйқыға кететін организмдер үшін маңызы ерекше.

Майдың қорғаныштық қызметі. Май жылуды нашар еткізеді. Осыған байланысты жануарлар тері астындағы май кабатынын есебінен дене темпер. тұракты сақтайды. Мысалы, киттің тері астындағы май кабатынын калындығы 1 м-ге дейін жетеді, бүл оньщ солтүстік теңіздердегі суык суда үнемі тіршілік етуге бейімділігін арттыра түседі.

Өсімдік түқымдарында майдың көп болуы — жаңа дамып келе жаткан өсімдікке, оның тамыр жүйесінің бекініп, өзіне тиісті кызмет аткара бастағанша энергиямен камтамасыз ету үшін кажет.

ІІІ. Тест

ІV. Үйге § 4 кесте толтыру.№2. 22 бет

V. 1. Органикальщ заттар дегеніміз не? Қандай көмірсуларды білесіңдер?

2. Моносахитттердің құрылысын сипаттта.

3. Полисаъхариттердің құрылысын сипаттта.

Қанның кұрамында болатын а және р* липопротеидтерінің манызы зор, олар суда ерімейді.

Хромопротеидтер гидролизденгенде, жай нәруыз бен бояғыш заттарға ыдырайды. Ондай бояғыш заттарға гемоглобин, мио-глобин, хлорофилл, т-б жатады. Гемоглобин 96% жай нәруыз гло-биннен жөне 4% темір атомы бар гемнен тұрады. Гемоглобин омырткдлы жануарлардың эритроцит жасушаларында көп болады.

Тақырыптьщ түйіні

1. Нөруыз биополимерге жатады, оның мономерлерінін рөлін аминкышкылдары аткарады. Аминкышкылдары кыдікылдык қасиет көрсететін карбоксил (СООН) тобы мен негіздік касиет көрсететін амин (NH₂) тобынан тұрады.

2. Нөруыз молекуласының күрамына кіретін аминкьішкыл-дарының карбоксил және амин топтары бар бөліктері бірдей болады, ал екінші буындары ұксамайды.

жатады. Нәруйз щонсшерінін рөлін i-*ALAAi.l-*.t__аткарады, оның

молекуласына C.^,1'J2*M^S. атомдары кіреді.

2. Биополимер молекуласыньщ екі үзіндісі берілген: 1) А—Б—К—С—И-В-А-П;, OjoMU|2) Г-Г-Г-Г-Г-Г-Г. Бұлардың қайсысы көмірсу, кайсысы нәруыз молекуласына жатады? Жауаптарывды дәлелдендер.

Д 3. Нәруыздар ___^____бөлінеді, жай нөруыздар ^^axL^.J-t- V- . _ , ал

курделі нәруыздар ^_____'і.0'1- леп аталады. Жай нөруёіздарға

күрделі нәруыздарға__

жатады.

Биология 10-сынып 28.09.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нәруыз молекуласын зерттеу әдістері

таныстыру.

2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың типі: Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: Шығармашылық

Сабақтың әдісі: жоба құру оны қорғау, кесте толтыру. .

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, портрет

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу.

ІІ.Нәруыз молекуласын химиялық, физикалық және рентген-құрылымдык өдіспен зерттеу. Э.Фишер: «Нәруыз аминкышқылдарьшан тұрады және амидтік байланысқа түседі» деген болжамның дұрыстығын дәлелдеді. Э.Фишер амидтік байланыс түрін пептидтік байтныс, ал нәруыздың ең кіші бөлшегін пептид деп атады. Екі пептид байланысса, «дипептид», үш пептид байланысса, «трипелтид», ал бірнеше пептид байланысса «полипептид» түзілетіндігін дәлелдеді.

физикалық тұрғыдан зерттеледіШвед химигі Т.Сведберг жердің тартылыс күшінен 250 мын есе күшті үдеу беретін центрифуга ойлап тапкан. Қоймалжың сүйыктықтың үстіне нәруыз ерітіндісін қүйып, центрифуга-да айналдырғанда, нөруыз молекулалары ыдыстың түбіне карай ығыскан. оның Мr табуға болатынын анықтады. Нәруыз молек-ң табиғаты шap пішпінді болатынын ең бірінші дәлелдеді.

Полипептидтердің құрылымын рентген-құрылымдық әдіспен зерттеу 1930 жылдары басталды. Америкалык ғалым Л.Полинг 1951 жылы үлкен жаңалық ашқан. Медицинада «орақ пішінді жасушалы анемия» дейтін ауру белгілі. Бұл аурумен ауырған адамдардың қанындағы эритроциттер «орақ» пішінді болады. . орақ пішінді эритроциттер оттекті тасымалдау қасиетінен айырылады немесе өте нашар тасымалдайды. Ауру адамның гемоглобинінің құрамындағы аминқышкылының тізбегіндегі 6- орында тұрған «глутамин қышқылының» орнын «валин» басқанын анықтаған. Оны былай көрсетуге болады:

1. 
   NH₂— ВАЛ — ГИС — ЛЕЙ- ТРЕ-ПРО- глутамин қышқылы –ГЛУ-ЛИЗ
   

Карл Лайнус Полинг

Америкалык биофизик және биохимик. Нәруыз-дың екінші реттік кұрылымынын теориясын тұжырымдаған. Нобель сый-лығының лауреаты

а) сау адамның гемоглобиңінің тізбегі; ә) ауру адамның гемоглобинінін тізбегі

Міне, бұл аурудың болу себебі гемоглобин күрамындағы бір ғана аминкышкылының орын ауыстыруына байланысты екендігі осы тізбектен көрініп түр. Сонымен катар Л.Полинг «пептид молекула-сының беріктігі, оның күрамындағы оттек пен азот атомдарының сутектік байланыспен байланысуына негізделген» деген қорытынды жасады. Осы ашкан жаңальщтары үпгін Л.Полинг 1954 жылы Нобель сыйлығына ие болды.Сонымен, нәруыз (пептид) молекуласын әр түрлі әдістермен зерттеудің нәтижесінде, төрт құрылымды екендігі анықталды. Нәруыздың бірінші реттік құрылымы. Нәруыздың бірінші реттік құрылымында аминкыш-кылдары ретпен бір-бірімен берік ұзын тізбек құрап орналасады. Бірінші реттік құрылымындағы аминкышкылдарының ретпен орналасуы баска нәруыз моле-куласында қайталанбайды. Сондыктан жасушада бірнеше жүздеген нәруыз молекуласы болады. Олар кұрылымдары жөнінен бір-бірінен айқын ажыратылады. мысал ретінде Инсулин гормоны екі полипептидтік тізбектен — А ж\е В-дан тұрады. А тізбегі 21 аминкышкылдарының қалдығынан, а л В тізбегі 30 аминқышкылдарынын қалдығынан тұрады. Бір назар аударатын жағдай — В тізбегінің І реттік құрылымы барлық жануарларда бірдей болады.

Қорыта келгенде, полипептидтік тізбектегі әр түрлі аминкышкьіл-дары калдыктарыньщ бір-бірімен кезектесіп байланысу ретін нәруыздың бірітиіреттік щрылыжы деп атайды. Нәруыздың ІІ реттік құрылымы. Полипептидтік тізбектері түзу болып келетін нөруыз аз. Оларға тек табиғи жібек талшыктары мысал бола алады. Полипептидтік тізбектің кеңістіктегі оралма төрізді болып келген пшіінін нөруыздың екінші реттік құрлымы деп атай

Нөруыздың екінші реттік күрылымы әрбір шиыршықтың көрші оралымындағы —NH— ж\е —СО— топтарының арасында түзілетін сутектік байланыстар арқылы орындалады. Полипептидтік байланыс оралымға айналғанда, радикалдар сырттап қалады. Сол радикалдардан нәруыз молекуласынын үшшші реттік кұрылымы түзіледі.Нәруыздың ІІІ реттік құрылымы. Полипептидтік тізбек екіге бүктелгенде, шар пішінді форма түзіледі. Бүл кезде құрамында S атомы бар аминқышқылы цистеин радикалдарының арасында байланысқа түседі. Бүл байланыс әлсіз (гидрофобты), бірак молекулалардың тағы да бүктеліп шумакталуының нәтижесінде беріктігі арта түседі. Мұны нәруыз молекул-ң ІІІ реттік құрылымы немесе S=S байланыс дейді. S=S байланыс сутектік байланыспен салыстырғанда әлсіздеу, бірақ оралым көбейген сайын радикалдар бір-бірімен жабысып, молекуланын белсенділігі арта түседі де, осыдан

ІІІ.1. Берілген кестені толтырыңдар. Нәруыз молекуласын ашқан ғалымдардың еңбектері

5. 
   1. Нәруыз молекуласы қандай ?
   

3. Аминқыщқылдарының түрлері қандай мысал келтір.

Биология 10-сынып 1.10.09.

Cабақтытың тақырыбы: Нәруыздың қасиеттері және атқаратын қызметтері

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нәруыздың қасиеттері және атқаратын қызметтерімен таныстыру.

2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың типі: Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: Шығармашылық

Сабақтың әдісі: жоба құру оны қорғау, кесте толтыру. .

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, портрет

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу ,Түгелдеу,сабақ мақсатымен танысу. §7.

Нәруыздардын көбісі суда жаксы, кейбіреулері нашар ериді, ал кейбірнәруыздар мүлде ерімейді. Нөруыздардьщ ерітіндісі коллоидті сипатта болады. Олардьщ кейбір кышқылдарда ж\е тұз ерітіндісінде еритін түрлері де бар. Нәруыздардың барлығы сілтілерде жақсы ериді, ал органикалык еріткіштерде мүлде ерімейді. Нәруыздар лиофильді (грекше «йо» — ерітінді, «рһпіо» — сүйетін) коллоидті ерітінді түзеді. Нәруыздың коллоидті касиеттері коллоидті бөлшектердің мөлшеріне, ерітіндінің рН мәніне, сырткы ортаның температурасына ж\е т.б. байланысты. Нәруыздар табиғи пішіндеріне қарай: фибрилдік және глобулдық болып екіге белінеді. Фибрилдік нәруыздардың түрлері жіп тәрізді болады. Оларга миозин, кератин (шаштың кұрамында болады) т.б. жатады. Бұлшык ет нәруызы — миозинтң ұзындығы жүздеген нано-метрге жететін жіп төрізді болып келеді. Олар ұзара да, қыскара да алады. нәтижесінде қимыл-қозғалыс реакциялары жүзеге асып отырады. Молекулаларының диаметрі 5—7 нм болатын шар төрізді гемоглобин оттекті тасымалдау қасиетіне ие. Глобулдық нәруыздар — полипептидтік тізбектері шар төрізді болатын нәруыздар. Сонымен фибрилдік нәруыздар құрылымдык және жиырылу, ал глобулдық нәруыздар зат алмасу қызметін аткарады.

Нәруыз молекуласының тағы бір касиетіне оньщ әр түрлі әсерлерден табиғи құрылымының өзгеруі жатады. Мысалы, қыздырудың, сәулелендірудің, химиялық заттардың әсерінен және механикалық әсер етудің салдарынан нәруыздың, алдымен, үшінші реттік, одан кейін екінші реттік құрылымдарының арасындағы байланыс үзіледі. Соңынан молекула пішіндерін өзгертеді. Бұл құбылысты денатурация деп атайды. Денатурация: қайтымды және қайтымсыз болып екі топка болінеді. Денатурациядан кейін нәруыздың қасиеттері өзгереді. Ол өзінің ерігіштігшен айырылып, арнаулы қызмет атқаруы бұзылады. жұмыртқа қыздырғаннан кейін тығыздалып, мөлдірлігін жоғалтуы дәлел бола алады..

Нәруыздың қызметтері.

құрылыс қызметі. Жасуша мен цитоплазма органоидтерінің мембраналары жасуша мембранасының ішкі, сыртқы қабықшасы, митохондрияның ішкі мембранасының 70%-ы нәруыз молекуласынан тұрады. Жануарлардьщ мүйізі, тұяғы, қауырсыны, түктері, сіңірлері, шеміршектері мен қан тамырларының қабырғасы жөне т.б. нәруыздан құралган.

Тасымалдау қызметі гемоглобин нәруызы өкпеден сіңіріп алған оттекті дененің барлық ұлпалары мен мүшелеріне тасымалдап, оларды оттекпен қамтамасыз етедіде, ыдырау өнімі — СО₂-шығарылады.

Қозғалыс қызметі. Организмнің қозғалыс қызметіне бұлшық еттің талшығы мен ұлпалардың түрлі жиырылғыштық жүйесіне әсер ететін арнайы нәруыздар катысады. Мұндай нәруыздар жасушаның ішіндегі протоплазманың козғалысына да әсер етеді. Жасушаның бөлінуі кезінде ахроматин жіпшелерінің жиырылуы салдарынан, хромосомалар экватордын полюстеріне тең таралатындығы белгілі. Қорғаныштық қызметі. Нөруыздар организмді әр түрлі жұқпалы аурулардан қорғайды. Егер жануарлардың немесе адамның организміне зиянды нәруыздар (токсиндер) енетін болса, оған қарсы туратын нәруыздар — антиденелер түзіледі. Антиденелер бөгде денелермен күресіп денені зарарсыздандырады. аурумен ауырғаннан кейін организмде иммунитет пайда болады.

Ферменттік (катализаторлыц) қызметі. Организмдегі заттардың өзін-өзі жаңартуы ферменттердін әсерімен жүзеге асырылады. Орыс ғалымы И.П.Павлов ферментті «тіршіліктің қоздырғышы» деп атады, өйткені ол организмдегі зат алмасуды реттейтін көптеген реакцияларды тездетеді-

Антидене

Антидене жасап

шығаратын

жасуша
7-сурет. Антиденелердің түзілуі

ІV. §7