Сабақтың мақсаты: Уақыты: 45 минут. Өткізілетін орны: 10 сынып Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы

_____________

Мектеп директоры

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Жаралану , қан кету және күйген кезде көрсетілетін алғашқы медициналық көмек.Қан кетуді тоқтату, таңғыш салу құралдары мен түрлері
   
2. 
   Сабақтың мақсаты:
   
3. 
   Уақыты: 45 минут.
   
4. 
   Өткізілетін орны: 10 сынып
   
5. 
   Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы.
   
6. 
   Сабақтың барысы:
   

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

1. 
   Апатты жағдай дегеніміз не?
   
2. 
   Орман және шымтезек өрттеріне сипаттама беріңдер.
   
3. 
   Орман өрттерінің туу себептері меи оны өшіру тәсілдерін атаңдар.
   
4. 
   Жер сілкінісі мен қар көшкініне сипаттама беріңдер.
   
5. 
   Жер сілкінісінің туу себептерін атаңдар.
   
6. 
   Жер сілкінісінен зардап шеккен халыққа қандай көмек көрсетіледі?
   
7. 
   Су тасқынының себебі не?
   
8. 
   Адамдарды су тасқынынан құтқару үшін қандай шаралар қолданылады?
   

Ядролык қарудың зақымдаушы факторлары өр түрлі жарақатты туғызады. Адам денесі, белгілі бір органы (мүшесі) немесе барлық ағзасы тіндерішң күшпен зақым-дануытдэа^атдепаталады(140-сурет), мысалы: согып алу, жаралар, сүйектердің сынуы, мидың шайқалуы жөне т.б. Терінің жамылғыш қабаты немесе шырышты қабықша тұтастығының бұзылуы жара деп аталады. Жаралар ластанған жөне таза болып келеді. Ядролық ошақтағы барлык жаралар ластанған болады.

Жаралар беткі кабаттағы (терінің жоғарғы қабаты зақымданады) жөне терең (тері асты клеткасы, сіңірлер, терең орналаскан тіндер бұзылады) болуы мүмкін (140-сурет). Адам денесінің ішкі қуыстарына — кеуде, ітп жөне бас сүйегі ішіне еніл кеткен жаралар аса қауіпті больш саналады, ейткені бұл кезде белгілі бір ішкі орган закымдануы мүмкін.

Жаралаушы кұрал түрі мен тіндердің бүзылуы сипатына байланысты жаралардың темендегідей түрлерін (141-сурет) ажыратуға болады:

• 
  кесілген (пышақпен, алмаспен, өйнек, шыны жарық-
  шақтарымен жаралану — жара шеті ажырап, катты
  қанайды);
  

• 
  шабылған (балтамен — сүйектер зақымдануы мүмкін);
  
• 
  — шаншылған, (түйрелген
  жаралар (пышақ, шеге, біз,
  қанжар, айыр, сүңгі-найзамен—
  кейде терең болуы мүмкін, ішкі
  органдар, мысалы, кеуде немесе
  іш қуысы зақымдануы ыкти-
  мал);
  
• 
  соғылған жөне т.б.
  Ядролық қаруларды қол-
  
• 
  Соғылган жара Оқ тиген ясара
  
• 
  данған жағдайда екіншілей (қайталанған) снарядтар (тас-тар, кірпіш, ағаш бұтақтары жөне т.б.) өрекеті өсерінен мылжаланған жөне жұлын-ған, соғылған жаралар көп кездеседі. Бұл жаралардың шеттері тегіс емес, кесілген болып келеді жөне айналасындағы тіндердің едөуір закымдануымен, канның аз кетуімен сипатталады.
  

Кез келген жаралану кезінде өр түрлі асқынулар болуы мүмкін. Қан тамырлары жараланса, нөтижесінде, міндетті түрде кан кету байқалады, ол кейде қатты болып, адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Қатты қан кету кезінде жедел жүрек-қан айналым жеткіліксіздігі күшейіп, өлімге өкеп соқтьфуы ықтимал. Ауқымды закымданулар — жаралар, сыну, күйік кезінде зардап шегупгі шок деп аталатын ауыр жағдайға түсуі жиі кездеседі. Шок өте күшті ауырсыну тітіркендіргіштері, қан кету жөне баска да себептерге байланысты нерв жүйесінің козуы нөтижесінде пайда болады.

Микробтар жараға жаралану кезінде (алғашқы инфекция) немесе алғашқы көмек, ем көрсету кезінде асептика ережелерін бүзу (екіншілей қайталанған инфекция) салдарынан түседі. Бір жағдайларда ірің туғызатын ұшыну процесі дамуы мүмкін (іріңтекті микробтар стафилококтар, стрептококтар), ал кейде тілме ушығуы жүреді (қалшылдау, дене ыстығыньщ көтерілуі, жара айналасының қызаруы, оның шеттерінің тегіс еместігінің анық байпқалуы).

Соғылған жөне мылжаланған тіндері бар жараларда жөне топырақ пен ластану кезінде газды гангрена туғызатын газды инфекция пайда болуы мүмкін (оттек жок жерде дамитын микробтардың көбеюінің, яғни анаэробты инфекцияның көрінісі — тіндердщ тез өлі еттене бастауы). Жараның инфекцияға ұшырауымен байланысты дамитын тағы бір кауіпті ауру — сіреспе (жараның сіреспе таяқшасы бар топырақпен ластануы). Клиникальщ тұрғыда сіреспе бұлшық еттердщ тырысьш қалуы, тыныс алу мен жүрек жұмысының бұзылуы, шайнау бұлшық еттердің қарысуы, тыныс алу мен кіші дөретке отырудың қиындығымен сипатталады. Соңғы екі жағдайда гангренаға жөне сіреспеге қарсы сарысу егу қолданылады.

Жаралану кезіндегі алғашкы көмек көрсеткенде, қан кетуді токтату, жараны таңғышпен жабу, тыныш қалыпта үстау үшін дененің закымданған бөлігін иммобилизациялау (түрақтандыру) жүмыстарын жүргізу керек.

Қанды уакытша токтату — алғашкы медициналык жөрдем керсету кезіндегі маңызды шаралардың бірі жөне қан кетудщ түріне байланысты оның төсілдері таңдалады.

Қан кетудіц түрлері жөне оларға сипаттама

Қан кету дегеніміз — зақымданған кан тамырынан канның қүйылуы (шығуы) цан кету деп аталады. Зақым-данған тамыр сипатына сөйкес (142-сурет): артериялык, веналык, капиллярлык жөне паренхиматозды қан кету деп бөлінеді.

Қан ағу (құйылу) орньгаа байланысты кан кету: сыртқы (кан терінің жарасы мен шырышты қабыкшасы арқылы сыртқа ағады) жөне іттткі (қан тіндерге, орган немесе ішкі қуыстарға кұйылады) болып бөлінеді. Кейде олар кеуде немесе іш куысы жарапанған кезде аралас болуы мүмкін.

Байқалу уакытына сөйкес қан кету: алғашқы (жаралан-ғаннан кейін бірден кан кету) жөне екіншілей (зақым-данғаннан соң бірнеше уақыттан кейін) болып бөлінеді.

Капиллярлар мен кішкене тамырлардан кеткен қан таяу арада зақымданған тамыр маңында, егер қанның ұю дөрежесі төмен болмаса (сөуле ауруы — гемофилия), қанның қоюлануы нөтижесінде өзі тоқтауы мүмкін (канқатпа— қанның ұюы нөтижесінде). Қан кеп кеткен жағдайда қолма-кол өрекет жасалады.

Күйік — жоғары температура, химиялық заттар немесе иондаушы радиациялык өсер етуі нөтижесінде тіндердің закымдануы.

Жұмсақ тіндердің зақымдану тереңдігіне сөйкес күйік-тердің төмендегідей дөрежесін анықтайды: 1 -дөрежелі күйік кезінде терінің кызаруы, ісуі жөне ауыруы байкалып, ол 2-3 күннен кейін жазылады. 2-дөрежелі күйік кезінде кызарған теріде іпгі мөлдір немесе лай түсті сүйыктыкка толған өр түрлі көлемдегі күлдіректер пайда болады, 5-6 күннен кейін немесе одан да кейінірек жазылады. 3-дөрежелі күйік кезінде терінің өлі еттенуі дамиды, тіндер акуызының ұюы нөтижесінде қабыршық (қабық) пайда болады; 4-дөрежелі күйік кезінде — тереңде жаткан тіндер терісі өліп, каракөмірленіп, гангренаға (аяк-колды) айналады. Күйік дөрежесі закымданғаннан кейінгі бірнеше сағатта немесе бір күннен соң дөл анықталады.

Клиникалық тұрғыдан барлык күйік қатты ашып ауырсынуымен сипатталады, бұл кейде катты күйік кезіндегі күйіктік шоктың дамуына себеп болуы мүмкін. Кең көлемді күйікке сұйыктықты көп жоғалту плазморея төн, ал бұл канның қоюлануына жөне адам ағзасының кұрғауына өкеп соғады. Дененің 1/3 бөлігшің, ал балаларда тіпті 1/4 бөлігінің күюі зардап шегуші өміріне қауіпті екені дөлелденген, ал дененің беткі кабатының 1/2 бөлігінің күюі өлімге өкеледі. Сондыктан тек күйік дөрежесін ғана емес, сонымен бірге күйік ауданын аныктау (мысалы, адам денесінің беткі кабатының, шамамен, бір пайызына тең алақан келемімен) өте маңызды.

Ауыр күйіктің жөне онымен қабаттаса жүретін жалпы құбылыстардың жиынтығы щ>йік ауруы деп аталады. Ол төмендегідей кезеңдерге бөлінеді: шок, токсемия, сепсис жөне айығу кезеңі.

Уыттың канға шабуы (уыттану) — күйген беткі бөліктің қанға тіндік бөліну өнімдерінің (уыттың) сіңуінің жөне зат алмасудың күрт бұзылуының нөтижесі дене темпера-турасының көтерілуі, жалпы жағдайының нашарлауы, тамыр соғысы мен тыныс алудьщ жиілеуі, жүйке жүйесі мен ішкі мүшелердщ закымдануы) 4—12 күнге созылады.

Күйген адамньщ ауыру жағдайы біртіндеп баяулап, сауығу кезеңі басталады, күйік беті жазыла бастайды.

Күйік бетінін ірің текті микробтармен залалдануы мүмкін. Балалар күшгінің өте катерлі және қауіпті екенін атап өткен жөн.

Егер мүмкін болса, күйік бетін инфекция түсуден сақтау үшін сульфамеламид, синтомицин, фурацилин эмульсиясы немесе Вишневский жақпамайы сіңдірілген 3—4 кабаттык дөкеден, кысу қағаздарынан, мақтаның жұкд қабатынан немесе лигнин жөне бинттен таңғыш салады. Баска бір төсіл — хлорамин немесе марганецті — кышқыл калий, фурацилин, рішанол ерітіндісі ляпистің өлсіз ерітінділері сіңдірілген ылғал таңғьпп қойылады.

Алғашкы медициналык көмек жергілікті жөне жалпы іс-шараларынан тұрады. Адамға оттың өсер етуі кезінде, ең алдымен, бықсып жатқан киім қалдыктарын сөндіру қажет. Денеге жабысып қалған іш киімдерді кайшымен киып алып тастайды. Киім жанған жағдайда зардап шегушінщ үстіне колда бар нөрсені жауып немесе су құйып, қар лақтырып, жалынды өшіру кажет. Көмек көрсеткенде — ауыру сезімін күшейтпей, ақьфын өрекет ету керек.

Жергілікті іс-шаралар — күйік бетіне жабысып қалған күйген тіндерді алмай-ақ қүрғақ асептикалық макта-дөке салса, ол күлдіректер жарылуына соқтырьш, оған инфекция түсуі жөне ауыру реакциясы күшеюі мүмкін. Сондыктан арнайы стандартты күйікке қарсы танғыштар кол-данылады. Аяк-қолдың аукымды күйіктерінде көліктік жақтау салу жөне ауруды жою үшін наркотик егу қажет. Зардап шегуші денесішн едөуір бөлігі күйген кезде таза, мүмкін болса, стерильді жаймаға орал, мұздаудың алдын алу үттгін денені жылы нөрсемен кымтайды.

Қышкыл жөне сілтімен күйген кезде дереу суык судын қатты ағысымен терідегі химиялық заттарды жуып тастау керек. Осыдан кейін қышқыл өсерін сілтімен натрий гидрокарбонатынын 2%-дық ерітіндісі, бор ұнтағы, магний тотығы, сабынды су, ал сілті өсерін қышқылмен (еіркесу жөне лимон кышқылынын 1-2%-дык ерітіндісі) бейтарап-тандырылған дұрыс. Напалммен закымданғанда, жанып жатқан киім дереу шешілуі тиіс. Жанған кшмнің қалған бөліктерін ауа еніп кетпеуінің алдьш алу үшін, дереу кез келген матамен немесе ылғал топыракпен жабу керек. Сөндірілген өртегіш қоспаның өзінен-өзі жануынын алдын алу үшін күйген қабатқа ылғал таңғыш салу керек жөне оны АМЖЖ немесе күйік ауруханасында қоспаны теріден толык кетірмейінше шешіп алмайды. Өңеш пен асқазанның химиялық күйігі кезінде алғашқы сағаттарда сақтықпен асқазанды жуу керек, зардап шегушіге кұстыру мақсатында көп су ішкізу қажет.

Жалпы іс-шаралар ауқымды күйіктер кезінде күйіктік шоктан сақтандыру жөне шок құбылыстарын азайту үшін қажет. Бұл үшін тыныштық, жылыту, наркотиктер беру керек. Егер мүмкін болса, көп су ішкізу керек, мысалы, сода-тұз ерітіндісін (натрий хлоридінің 1 шай қасығын жөне натрий гидрокарбонатының 1/2 шай қасығын 1 л суға еріту) төулігіне 4-5 литрге дейін беруге болады. Алғашқы медициналық көмек көрсетілгеннен кейін, зардап шегуші АМЖЖ немесе күйік ауруханасьша жіберіледі.

Сөулемен күю белгілері білінген кезде алғашкы медащинальщ көмек көрсеткенде, күйген жерге асеіггикалық (құрғақ немесе жакпамайлы) таңғыш салу керек.

Осылайша зардап шегушіге алғашқы медициналық көмек көрсетудің бірінші міндеті — зақымдаушы агент өрекетін тоқтату. Ңайталап инфекция түсудің алдын алу үшін күйген кабатка асептикалык таңғыш салады. Шоктан сақтанудың жөне ауру синдромын азайту үшін шприц-тюбиктен промедол енгізеді, ал күйген аяқ-қолды колда бар кұралдармен иммобилизациялайды. Осыдан кейін күйген адамдарды көлікпен тасымалдайтын жерге жеткізеді, бұл жерде зардап шегушінің жағдайына сөйкес ОПМ эвакуация кезектілігі анықталады.

Жоғарыда аталып өткендей, таңғыш салу үшін өмбебап таңу пакеттері колданылады, олар мата емес материалдан жасалып, жоғары жабыспауын камтамасыз ету үшін алюминий буында ұсталады. Аукымды жараларда үлкен стерильді тавдыш пайдаланған жөн.

Шок—ағзаньщ жаракатқа жауап ретіндегі күрделі реакциясы. Ол ауырсыну жөне рефлекторлык тітіркен-діргіштер салдарынан туындайды. Шок кезінде орталык нерв жүйесінін жұмысы тежеледі, жүрек-кан айналым жөне тыныс алу жүйесінің қызметі бұзылады, артерия кысымы күрт төмендейді жөне зардап шегушінің жалпы жағдайы ауыр болады.

Шок себептері әр алуан. Шок, көбінесе, жұмсак тіндердің аукымды мылжалануы, кеуде жөне куьщ куысы мүшелері-нің немесе ірі нерв тармақтарының зақымдануы, сүйек-терінің жарықшақтанып сынуы, уатылуы, аяқ-колдын жұлынып кетуі, сонымен бірге ауқьшды күю, аралас зақымдану және т.б. болған жарақаттар кезінде байкалады. Оның себептері: салкындау, едөуір көлемде кан кету, сәуле ауруы, ашыну, шөлдеу, титықтау, зардап шегушіні селкілдегіш көлікпен тасу, зақымдау орнын, (мысалы, сынықты) нашар орау, жүйке бұзылуы болуы мүмкін.

Шоктың 2 фазасы (кезеңі) болады. Бірінші кезең (фаза) — козу: зақымданушы мазасызданып, ыңырсиды, көп аунақшып, қозғалады, тамыры қарқынды соғады. Бұл фаза (кезең) өте кысқа уакытқа созыльш, екінші фазаға ауысады — самаркаулык, бозару, суық тер басады, тыныс алуы тарылып, артериялық кан кысымы төмендейді,

мелшиіп калу жағдайы туады. Зардап шегуші есінен танбауы да мүмкін, бірақ еш нөрсеге назар аудармайды немесе реакциясы өте өлсіз болады.

Зардап шегушіні альш шыққанда және тасымалдағанда үнемі бакылау жасау жөне пайда болатын асқынулар кезінде дер кезінде көмек көрсету кажет. Есінен танған зардап шегушіні сау жағына (бүшріне) немесе етпетінен жатңызу керек. Оны тасымалдау үшін жүк автомобилі еденіне матрац (сабан, бұта) төсеніш салады, ал салқын (жаңбырлы) күні үстіне жамылғыш (брезент) жабады.

Жарақаттық шок белгілері:

1. 
   қоршаған ортаға карым-катынасы мүлде самарқау
   (есінен айырылмайды);
   

1. 
   терінін жамылғыш қабаттарының бозаруы;
   
2. 
   карашықтың үлкейіл, көздің шүвдрейіп кетуі;
   
3. 
   өлсіз жөне жиі, кейде қылдай тамыр соғысы;
   

5. 
   тыныс алудың тарылуы, жиілеуі, кейде дұрыс
   болмауы;
   
6. 
   дене температурасының (32—30°С-ка дейін) жөне
   артериялык кан қысымының төмендеуі;
   
7. 
   аурудың бет-өлпетінің қозғалыссыз калуы, кейде
   шөлдеу, кұсу немесе жүрек айну белгілерінін болуы.
   

1. 
   жеңіл — аурудың жалпы жағдайы қанағаттанарлык,
   бозарған, тамыр соғысы минутына—90—110. Жоғарғы
   артериялық қысымы 90—100 мм сынап бағанасы;
   
2. 
   орта — аурудың жалпы күйі ауыр, бозарған, кейде
   мазасызданады, теріні суык тер басады, тамыр соғысы
   минутына —110—130 рет. Артериялык кысымы 70—85 мм
   сынап бағанасы;
   
3. 
   ауыр — аурудың жалпы жағдайы өте ауыр, тамыр
   соғысы минутына — 130—160 рет, санауга қиын, кейде өлсіз,
   сезілмейді. Артериялық кысымы 60—70 мм сынап бағанасы
   жөне одан төмен;
   

Жарақаттану кезіндегі алғашкы медициналык жөрдем (АМЖ) көрсетудің мақсаты — қан тоқтату (уакытша болса да), жараны ластанудан жөне оған микробтардың түсуінен сақтау, зардап шегушінің ауруын бөсеңдету. Алдымен жарақаты бар дене бөлігі жалаңаштандырылады. Киім не аяккиімді ақырын шешеді, кейде оны тігісі бойынша сөгеді. Екінші жұпка түспес үшін жараны саусакпен немесе аспаппен қарауға тыйым салынады. Асептика ережелерін қатаң сактау керек.

Қан кетуді тоқтату мен жараға микробтардың түсуін болдырмау үшін көбіне жараға стерильді (асептикалық) таңғыш кою арқылы жүзеге асады. Мұның алдына жара шетіне 2 рет йодтың спиртті ерітіндісін жағады, ал ол жок болса, шетін этиль спиртімен, аракпен немесе одеколонмен сүртеді. Жара бетіндегі киім жыртындыларын немесе басқа денелерді (бос жаткан) еппен жара бетіне тигізбей алады. Теренде жатқан баска денелерді алмау керек, өйткені ол қан кетуді күшейтіп, жұқпа түсіруі мүмкін. Жараны жууға тыйым салынады.

Жараға таңғыш коюға жеке танғыш пакеттер (ЖТП) немесе алдын ала дайындалған стерильді таңғыштар қолайлы.

ЖТП резина қысқа жөне кағаз қабьщқа оралған екі макта — дөке жастықша мен бинт түріндегі стерильді (кейде антисептикалық зат сіңірілген) таңғыш материалдан тұрады. Жастықшаның біреуі жалпы бинт бойында қозғалады (таңғышты бекітуге арналған), ал екіншісі бинттін бос ұшына бекітілген. Пакетті пайдалану үпгін өуелі резина қабықты, ал содан кейін қағаз қабьщты ашады. Оң қолмен ораманы, ал сол қолмен бинт ұшын ұстап, жастықшаларды жазады да, жараға кояды. Оқ тесіп өткен жаралар кезінде жастықшанын бірін жараның кірер тесігіне, ал екінпгісін шығар тесікке қояды. Жастыкшаларды бинттеп, бинт

ұштарын байлайды. ЖТП-ны колдану кезіндегі негізгі ереже — таңғыштың жараға салынатын ішкі бетіне қол тигізбеу (сыртқы беті қызыл жіппен тігілген).

Жараланғандарға жөрдем көрсету кезінде асептикалық таңғыштар да қолданылуы мүмкін, олар ендірісте төмендегідей түрде шығарылады:

1) мақта-дөке жастықшалары (65 х 43 см) мен оған тігілген тұрақтандырғыш тоқыма баудан тұратын үлкен асептикалық таңғыштар;

2) мақта-дөке жастықшаларынан (56 х 29 см) жөне дөке бинтінен (14x7 см) тұратын кіші асептикалық тащыштар.

Қатты қан кету кезінде оны уақытша токтату шара-ларын жасау керек. Жұмсак тіндердщ аукымды жаралануы, сондай-ақ сүйектер мен буындар зақымдануы кезінде аяқ-колды тасымалдау үпгін орнықтырып бекіту кажет. Қатты ауырсынуды азайту үшін, зардап шегушіге промедол (морфин) салады. Егер жараланушы бойынан жарақаттық шок немесе көп кан кету салдарынан жедел қан аздық белгілері сезілсе, қажетті шаралар жасалады. АМЖЖ-дан кейін жараланған адамға сіреспеге карсы алдын ала егу жұмысын жасау, антибиотиктер салу жөне өмірлік көрсеткіштері бойынша шұғыл көмек көрсетіледі.

Жедел хирургиялық жұқпа өр алуан жөне көп кездесетін іріңді аурулардың (іріңді, ұшығу, терінің тілме ұшығуының өр түрлі формалары, лифангоит жөне лимфаденит, тромбофлебит, панарицит, сепсис) пайда болуьша себеп болады. Бұл жағдайда алғапщы медициналык жөрдем көрсету: құрғақ немесе мазь (жұқпамайлы) жағылған таңғыш (Вишневский жақпамайы, антибиотик-тер — пенициллин, синтомицин, тетрациклин) салу, аяқ-колды (үшкіл орамалмен, жақтаумен) таңып тастау, АМЖЖ-ға жіберу. Жалпы, қатты іріңді жұкпа (сепсис) белгілері байқалған кезде, зардап шегушіні дереу маман-дандырылған ауруханаға жіберу, алғашқы ушығу ошағына таңғыш салу, ал оны аяқ-қол аумағында тұмшалау кезінде аяқ-қолды таңып тастау қажет.

Кез келген зақымдану кезінде медициналық жөрдем көрсеткенде, сіреспенің алдын алу маңызды міндет болып саналды жөне ол тері астына сіреспеге карсы сарысумен анатоксин егу жұмыстарын жүргізуді қамтиды. Өрбір жаралыға сіреспеге қарсы сарысудьщ 1 сақтандыру дозасын, яғни 3000 АЕ антитоксиндік бірлігін егеді. Егер жара үлкен болса жөне топыракпен немесе киім жұлмаларымен ластанса, онда 2 профилактикалық доза (6000 АЕ) салынады. Ауыр жарапанған жағдайда сарысуды 7 күннен кейін кайта егеді. Басқа жараланулардың бөрінде сарысумен бірге бір мезгілде дененің басқа бөлігіне кеш пайда болатын сіреспенің алдын алу үшін тері астына 1 мм сіреспелік анатоксин 5—6 күннен кейін қайтадан 2 мл анатоксин егеді. Үш жаска дейінгі балалар жараланғанда сары судьщ — 750 АЕ, ал үш жастан жоғары балаларға — 1500 АЕ егеді. 13 жасқа дейінгі балаларға бірінші рет — 0,5 мл сіреспелік анатоксин, екінші рет, 5—6 күннен кейін — 1 мл, яғни ересек адам дозасының жартысын егеді. Газды гангрена кезінде ауруды дереу ауруханаға жатңызу керек. Сақтандыру тұрғысында оған бұлшьщ ет ішіне гангренаға карсы сары су коспасын (100 — 150 мл стерильді изатонды ерітіндінің —30000 АЕ) егу, жүмсақ тіндердің аукымды зақымдануы мен сынык кезінде (өсіресе топыракпен, нөжіспен ластанғанда) антибиотиктер колдану қажет жөне дер кезінде жараларға алғашкы хирургиялық өңдеу керек.

Жарақаттық шоктың пайда болуының алдын алу

Өр түрлі зақымдану кездерінде шоктан сақтандыру аса маңызды. Бұл жерде жоғарыда айтылған шоктьщ дамуына жағдай жасайтьш барлык факторларды ескерген жөн. Кез келген жаракат (өсіресе ауыр) кезінде ауруды жене кан кетуді азайту үшін барльщ мүмкіндікті пайдалану қажет. Сондай-ақ, шоктың туындауына жағдай жасайтын тоңу, аштық, шөлдеу, ерекпу, козу, толку сияқты факторларды жою өте маңызды. Шоктан сақтандырудың маңызды іс-шаралары қатарына сынықты дер кезінде жөне жаксылап таңып тастау, кан кетуді тоқтату, сондай-ақ дұрыс тасымалдау жатады.

АМЖЖ көлеміндегі іс-шараларға мыналар енеді: 1) дененін: зақымданған бөлігін таңып тастау (жара немесе күйік бар болса, ең өуелі стерильді таңғыш, ал қатты қан кетсе, қан токтататьш жгут салу керек);

2. 
   зардап шегушіні жылыту (ыстық сусынды іш куысы
   органдары зақымданған кезде беруге болмайды, көрпеге
   орау, жылтқы қою);
   
3. 
   тері астына промедол (2% ерітіндінің 1 мг) немесе
   морфин (1% ерітіндінщ 1 мл), кофеин (10 % ерітіндінщ 1—
   2 мл), лобелин (1 % ерітіндінің 1 мл жіберу керек);
   

2. 
   барынша тыныштық сақтау керек.
   

Закымданған жерге (аяк-колға) алдын ала койылған қан тоқтатқыш жгут дөрігерлік көмек керсетілгенше алынбайды, өйткені жгутты алу кезінде қанға зақымданған тін бөлінісшщ улы өнімдер (токсемин) түсуі нөтижесінде шок құбылысы өршиді. Шок жағдайындағы ауру медкыз-метшінің үнемі бакылап тұруын қажет етеді жөне оны мүмкіндігінше дөрігердің бақылауына өткізген дұрыс.

Жараға жұқпаның түсуі кез келген жараның жиі кездесетін жөне кауіпті асқынуларының бірі болып табылады. Міне, сондықтан да барлық хирургиялык жұмыстардың негізгі жара жұкпасынын алдын алу (сактандыру) қағидасына тіреледі. Жараның беткі кабатына тиетін нөрсенін барлығында ауру туғызатын микробтар болмау керек, (стерильдену кажет), сондай-ақ жарага түскен микробтарды барышпа өлсірету кажет. Жара жүқпасының алдын алу жөне онымен күресу үшін қазіргі заманда хирургияда жұқпадан сақтандырудың біртұтас жүйесін кұрайтын асептика мен антисептиканың өр алуан төсілдері қолданылады.

Микробтарды жараға түскенге дейін жоюға бағытталған, сөйтіп, оны жұкпаға ұшыраудан сақтайтын іс-шаралардың (жара жұкпасынан сақтандыру өдістері) жиынтығы асептика деп аталады. Асептиканың негізгі заңы: жараға тиетін нөрсенің бөрі микробсыз, яғни стерильді болуы тиіс. Асептикаға қол жеткізу үшін, негізінен, микробтар үшін қатерлі жоғарғы температура (бумен, қайнату аркылы стерильдеу) және кейде өр түрлі химиялық заттар (спирт, йод), сонымен бірге ультрадыбыс, газдар, иондаушы сөулелену пайдаланылады.

Жарадағы микробтар санын азайтуға немесе оларды жоюға бағытталған іс-шаралар жүйесі антисептика деп аталды.

Антисептиканың төмендегідей түрлері бар:

• 
  механикалық (жұқпа түскен жараны алғашкы хирургиялық өндеуден өткізу, яғни микробтар мен өлітіндердіалып тастау мақсатында жараның түбімен шеттерін ойьш кесу):
  
• 
  физикалық (жараға ылғал тартқыш макта-дөке таңғышын салу, кептіргіш ұнтақ, тампон, білте, дөкенің ұзын жолағы түріндегі тампон немесе резина немесе пластмасса түтік түріндегі білтені пайдаланау, сондай-ақ жараны ауа көмегімен емдеудің ашык өдісімен кептіру).
  Осылайша микробтардың өмір сүруі мен көбеюіне кедергі келтіретін қолайсыз жөне тіндердің ыдырау енімдерімен улы заттар токсиндерінің сіңуін азайтатын жағдайлар жасалады.
  

Қан тоқтату — уакытша жөне түпкілікті деп бөлінеді. Уакытша қан тоқтату алғашқы медициналық көмек көрсету кезінде жүзеге асырылады жөне төмендегі төсілдер бойынша жүргізіледі:

1. 
   дененің зақымданған белігін кеудеге қатысты алған-
   да — көтеріңкі калыпта ұстау (аяқ-қол жараланғанда
   венадан қан кеткен кезде жараға қысып тұратын таңғыш
   салғаннан кейін жастық оралған киім кою);
   
2. 
   кішігірім кан кету кезінде қысып тұратын таңғыш
   көмегімен закымданған жерде қан ағып жатқан тамырды
   басу (жараны йодтың спиртті ерітіндісімен тазартканнан
   кейін қалың мақта салынады да, бинтпен оралады);
   

Дененің өр тұсындағы артерияны сау-сакпен басу қан кетіп жаткан тамырды тікелей жара аумағында емес, одан жоғары жерде (зақымданған артерияның орталық бөлігі) басуға негізделеді. Бұл төсіл арте-риядан катты қан кеткенде колданылады. Тамырды басу (143-сурет) оны жакын жатқан сүйекті саусакпен кысьш, саңылауды жабу мүмкін болатын тері қабатына жакын жатқан жерде жасалады. Өрбір ірі артерия үтттін белгілі бір анатомиясыз нүктелер болады:

1. 
   иык алды жарасы кезінде — артерияны иықтың ішкі
   жағынан басады;
   
2. 
   балтырдан қан кеткенде — тізе асты артериясын
   басады (бас бармақпен тізе буынын алдыңғы жағын ұстап,
   ал қалған саусақпен тізе асты шүңкырындағы артерияны
   тауып, сүйекке басады);
   
3. 
   сан жараланғанда — сан артериясының шап астын-
   дағы жоғарғы жағын жүдырықпен басады;
   
4. 
   бастағы жарадан қан кеткенде — жара жактағы самай
   артериясын басады (артерия құлақтың жанынан өтеді, оны
   тамыр соғысы арқылы анықтайды);
   
5. 
   беттен кан кеткенде — жақ артериясьш басады (ол
   мойыннан бет пішіндеріне қарай жүреді жөне жақтың
   төменгі шеті арқылы оның бұрыпіы мен иек арасында иіледі);
   
6. 
   мойындағы жара кезінде — жара жақтағы жөне одан
   төмен ұйкы артериясын басады (трахея жайында);
   
7. 
   иық үстіндегі, иык буынына жакын немесе колтык
   айналасьшдағы жара кезінде бүғана асты артериясын бұғана
   астындағы шұңкырға (бірінпгі қабырғаға) басады, кейін аяқ-
   қолға бұрау немесе жгут салады.