Сабақтың тақырыбы: Ареометр. Кемелердің жүзуі. Ауада ұшу. Сабақтың мақсаты

1. 
   Білімділік мақсаты: тақырыптың мазмұнын ашып, ғылымилылығымен қатар өмірмен байланысына, техникада, тұрмыста қолданылуына көз жеткізу.
   
2. 
   Дамытушылық мақсаты: логикалық пайымдылығын жетілдіру.
   
3. 
   Тәрбиелік мақсаты: сабаққа деген қызығушылығын арттыру.
   

1. Сәлемдесу;

2. Оқушыларды түгендеу;

3. Сынып болмесінің тазалығын тексеру;

4. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру (жұмыс орны, отырыстары, сыртқы түрлері);

5. Оқушылардың назарын сабаққа аудару.

А) теориялық білімдерін тексеру.

Ә) практикалық тапсырмаларын тексеру.

Б) есептерін тексеру.

Денелердің жүзу шарттарын айту.

Ж‰к тасу ‰шін жолдаѓы су кедергілерін жењу ќажеттігі жєне µзен, кµл, тењіздерді ањ аулау ‰шін ќолдану б±рыннан-аќ адамды ж‰зу ќ±ралын ойлап табуѓа итермеледі. Алѓашында б±л жай ѓана µзенді ж‰зіп µтуге арналѓан аѓаш бµрене немесе ањ терісінен ‰рленген ќаптар (местер) болатын. Одан бір-біріне бекітілген бµренеден жасалѓан салдар, тері ќапталѓан дµњгелек себеттер жєне де ‰лкен аѓаш діњгегінен ойылѓан ќайыќтар пайда болды. Тењіз ісініњ дамуы ж‰зу ќ±ралдарын ‰лкейтіп, ‰лкен кемелер салуѓа єкелді. Алѓашќы ж‰зу ќ±ралдары ќозѓалу ‰шін µзен аѓысын жєне таяќтар, ескектерді пайдаланылды. Б.д. дейінгі ‰шінші мыњ жылдыќта желкендер ќолданыла бастады. Алѓашќы желкендер терілерден, шиден, аѓаш ќалќаннан жасалды. ¦заќ уаќыт желкен кµмекші рµл атќарып, X—XIII ѓ. алѓашќы желкенді кемелер пайда болды. Алѓашќы ж‰зу ќ±ралдары ќозѓалу ‰шін µзен аѓысын жєне таяќтар, ескектерді пайдаланылды. Б.д. дейінгі ‰шінші мыњ жылдыќта желкендер ќолданыла бастады. Алѓашќы желкендер терілерден, шиден, аѓаш ќалќаннан жасалды. ¦заќ уаќыт желкен кµмекші рµл атќарып, X—XIII ѓ. алѓашќы желкенді кемелер пайда болды. Желкенді кеме даму шегіне XIX ѓ. екінші жартысында жетіп, ±зындыѓы 90 м, жылдамдыѓы 33 км/саѓ жєне одан жоѓары еді. Ењ жылдам ж‰ретін ‰ш жєне тµрт діњгекті клиперлер еді (136-сурет). Олар Европа мен Ќазіргі заманѓы супертанкерлердіњ толыќ ж‰ктелгендегі (бірнеше ж‰з мыњдаѓан тонна) шµгуі 23 м болады. (м±нда су ‰сті бµлігі 5—6 м). 30 км/саѓ жылдамдыќпен келе жатќан м±ндай танкердіњ тоќтау ќашыќтыѓы — 5 км, уаќыты — 25 мин.

Ж‰зіп келе жатќан кеменіњ ыѓыстырѓан суыныњ массасын кеменіњ су ыѓыстырымы деп атайды. Кеменіњ су ыѓыстырымы оныњ µзініњ массасына (ж‰кпен ќоса) сєйкес келіп, тоннамен µлшенеді. Жанармай, азыќ-т‰лік, оќ-дєріні (єскери кемеде) ж±мсаудыњ, сондай-аќ ж‰кті тиеп немесе оны т‰сіру салдарынан кеменіњ су ыѓыстырымы µзгереді. Кеменіњ максималь су ыѓыстырымы оныњ ж‰к маркасын бойлап суѓа батуына сєйкес келеді. Су астында ж‰зе алатын кемелер су асты деп, ал ќалѓандары су ‰сті кемелері деп аталады. Ењ бірінші су асты кемесі 1620 ж. Англияда жасалды. Оны голланд ѓалымы К.ван Дреббель ойлап тапты. Одан кейін су асты кемелері Ресейде (1724), Солт‰стік Америкада (1776), Францияда (1801), Германияда (1850) пайда болды. ХХ ѓ. басында барлыќ тењізі бар елдерде єскери су асты кемелерін сала бастады.Су асты кемелерініњ суѓа батуы ‰шін арнайы су толтыратын балластты цистерна ќолданады. Су асты кемесініњ су бетіне кµтерілуі, сол цистернадан сыѓылѓан ауа арќылы суды ыѓыстырып шыѓаруынан болады. Ќазіргі су асты (атомдыќ) кемелері заманѓа сай ќару-жараќпен жабдыќталѓан алып ќ±рылым болып табылады (137-сурет). Мысалы, “Огайо” атомдыќ зымырандыќ су асты кемесініњ (АЌШ) су ыѓыстырымы 18 700 м де, ±зындыѓы 171 м жетеді (ал ењ алѓашќы “Давид” деген американдыќ єскери кемесі азаматтыќ соѓыс кезінде ±зындыѓы 10,6 м, ал экипажында 9 адам болѓан болѓан). Егер алѓашќы д‰ние ж‰зілік соѓыс кезінде су асты кемелерініњ жылдамдыѓы 9—10 узел болса, ќазір одан 4 есе кµбірек. Ауада ж‰зу

Ауадаѓы барлыќ денелерге (с±йыќтаѓыдай) кері итеруші (Архимед) к‰ші єсер етеді. Б±ѓан кµз жеткізу ‰шін мынадай тєжірибе жасаймыз. Сыѓылѓан ауа толтырылып, тыѓынмен жабылѓан ыдыс шыны т‰тік арќылы бос резењке шармен жалѓанѓан. Ыдысты таразыда тењестіреміз (138, а-сурет). Егер т‰тіктегі кранды ашсаќ онда сыѓылѓан ауа шарикті толтырып, кµлемін ±лѓайтады. Осыдан соњ біз таразыныњ тепе-тењдігі жоѓалѓанын кµреміз. (138, б-сурет). Себебі, шарѓа ќосымша кері итеруші к‰ш єсер етіп, оныњ салмаѓы кемиді. Ауадаѓы денеге єсер ететін Архимед (кері итеруші) к‰шін табу ‰шін, ауаныњ тыѓыздыѓын ρ_ауа ауаны еркін т‰су ‰деуіне g = 9,8 Н/кг жєне дененіњ V кµлеміне (ауадаѓы кµлемі) кµбейтеміз. F_А = ρ_ауаgV. Егер денеге єсер ететін осы к‰ш ауырлыќ к‰шінен кµп болса дене ±шады. Ауада ±шу осыѓан негізделеді. Ауада ±шуда пайдаланылатын ±шу аппараттары аэростат деп аталады. Олар басќарылатын, басќарылмайтын аэростаттар болып жіктеледі. Шар тєрізді ќабыѓы бар басќарылмайтын еркін ±шу аэростаты ауа шары деп аталады. Басќарылатын аэростаттар (ќозѓалтќышы жєне ауа б±рандасы бар) дирижабль деп аталады. Байланатын аэростат кµлбеу баѓытта ±шуѓа м‰мкіндік бермейтін трос арќылы жермен байланысып т±рады.

Шардыњ ќандай ж‰к кµтере алатынын аныќтау ‰шін, оныњ кµтергіш к‰шін аныќтау керек. Шардыњ кµтергіш к‰ші архимед к‰ші мен шарѓа єсер ететін ауырлыќ к‰шініњ айырмасына тењ болады. F  = F_A — F_а.

Берілген кµлемдегі шарды толтырып т±рѓан газдыњ тыѓыздыѓы аз болѓан сайын, оѓан єсер ететін ауырлыќ к‰ші азайып, кµтеруші к‰ш арта т‰седі. Ауаны 0 °С ден 100 °С-ќа ќыздырѓанда оныњ тыѓыздыѓы 1,37 есе кемиді. Сондыќтан жылы ауамен толтырылѓан шардыњ кµтеруші к‰ші аз болады. М±ны байќаѓан француз ѓалымы Ж. Шарль ауа тыѓыздыѓынан тыѓыздыѓы 14 есе аз сутегі газымен толтыруды ±сынды. Осы тыѓыздыќ арќылы сутектіњ кµтеру к‰ші ќызѓан ауаныњ кµтеру к‰шінен ‰ш есе артыќ болады. Сутегімен толтырылѓан (139-сурет) єуе шарында ±шуды 1783 ж. ќыстыњ алѓашќы к‰нінде ж‰зеге асты. Шар диаметрі 8,5 м болды. Ауада ж‰зушілер 2,5 саѓат ішінде 3400 м биіктікте ауаныњ ќысымы мен температурасын µлшеді. М±ндай µлшеулер метеорологияда мањызды рµл атќарады. 1803 ж. єуе шарындаѓы алѓашќы ±шу Ресейде (алѓаш Петерборда, содан кейін Мєскеуде) ж‰зеге асырылды.

Алѓаш єуе шарында уаќытты ќызыќты µткізу маќсатында ±шулар жасалса, кейін аэростаттар кµптен ѓылыми т±рѓыда ќолданыла бастады (атмосфераны зертеу, ауа-райын баќылау). Сонымен бірге єскери маќсаттарда (баќылау, барлау, бомбалау) кµлік ретінде пайдаланды. 1929 ж. неміс дирижаблі “Граф Цепеллин” ‰ш аралыќ ќону арќылы 21 к‰н ішінде 35 мыњ км аралыќтаѓы д‰ние ж‰зін ±шып µтті. Б±л ±шудыњ орташа жылдамдыѓы 177 км/саѓ болатын.

VІ. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру.

1. 
   Су көлігінен не білесің?
   
2. 
   Ареометр деген не?
   
3. 
   Денелердің жүзу шарттары қандай?
   
4. 
   Кеменің су ығыстырымы деген не?
   
5. 
   Ауа шарының көтерілу биіктігі қалай реттеледі?
   
6. 
   Шар зонд қандай шартпен ұшырылады?
   

1. 31-жаттығу №1, 2 есебі.

2. 32-жаттығу №1,2 есебі.

3. Эксперименттік тапсрыма: Кітаппен жұмыс. 147 сурет