Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік



Дата09.06.2016
өлшемі61.5 Kb.
#124850
түріСабақ
Таумова Арай Жаксыликовна
Ақтөбе қаласы,

36 қазақ орта мектебінің



химия және биология пәндерінің мұғалімі


Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік
Сабақтың мақсаты: Білімділік: мутациялық өзгергіштік туралы толық білу арқылы, сыни тұрғысынан ойлап талдауға үйрету.

Дамытушылық: мутациялық өзгергішті меңгерту арқылы оқушылардың ізденушілігін, ойлау ұшқырлығын дамыту.

Тәрбиелік: өзіне сыни тұрғыда қарап, өз білімін бағалауға, салыстыруға үйрету.

Пайдаланатын стратегиялар:

АССОЦИАЦИЯ

ТҮРТІП АЛУ ӘДІСІ

ЖУАН, ЖІҢІШКЕ СТРАТЕГИЯСЫ

СЕМАНТИКАЛЫҚ КАРТА

ӘДІСІ: топпен жұмыс
Сабақ барысы:

І. Қызығушылықты ояту.

Оқушыларды 4 топқа бөлу.

Бағалау парағын тарату.

АССОЦИАЦИЯЛАУ

организм


тіршілік

Мутациялық

өзгергіштік



хромосома

ДНҚ


өзгеріс гендер

ІІ. Мағынаны ашу. Мәтіндерді үйлестіру.

Мәтінмен жұмыс. 5 мин.

Тұқым қуалаушылық материалдарының өзгергіштігі


Өзгергіштік деп — бір топқа жататын даралар арасындағы айырмашылықтарды, сонымен қатар тіршілік циклінің кезеңі, өрісі және жасындағы айырмашылық жазылмайтын дараның сол түрдің дараларынан ерекшелігін айтады.

Өзгергіштіктің екі түрі бар: тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын. Біріншісі тұқым қуалаушылық материалының өзгергіштігіне қатысты болса, екіншісі организмнің қоршаған орта жағдайына жауап қайтару нәтижесі болып табылады.

Тұқым қуалайтын өзгергіштік мутациялық және комбинативтік болып бөлінеді.

Мутациялық өзгергіштіктің алғашқы себебі мутация болып табылады. Оларға генетикалық материалдың тұқым қуалайтын өзгерісі деп анықтама беруге болады. Ыдырау мен мутацияның алмасуы, және гендердің әркелкі аллельді күйде болуына негізделген өзгергішті комбинативті деп атайды.

Мутациялық теория ХХ ғасырдың басында Г. Де Фриздің еңбектерінде туындаған. Оның мәні қазіргі күнде қызығушылық тудыратын келесі негізгі жағдайларға байланысты:

1. Мутация ауысымсыз, секірмелі түрде пайда болады.

2. Түзілген жаңа формалар тұрақты

3. Мутация сапалы өзгергіштік болып табылады.

4. Мутация әркелкі бағытталған ( жағымды және жағымсыз )

5. Мутациялардың көрінісі зерттелетін организмдердің көлеміне байланысты.

6. Бір мутация қайта пайда болуы мүмкін.

Мутациялық өзгерістер әр түрлі болады. Олар организмнің морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық белгілерін қозғауы, және қалыптан өте тез немесе әлсіз көрінерлік фенотиптік ауытқу- ларды тудыруы мүмкін. Мутацияның жіктеудің бірнеше принциптері белгілі. Авторлардың айтуынша мутацияның тиімді жіктелуін жасау өте қиын, және қазіргі жіктелулер өте жүйелі түрде жасалған.


І. Генотиптің өзгеруі бойынша:

1. Гендік мутация.

2. Хромосома құрылымының өзгеруі немесе хромосомалық қайта құрылымдар.

3. Хромосома санының өзгеруі.


ІІ. Фенотиптің өзгеруі бойынша:

1. Летальді.

2. Морфологиялық.

3. Физиологиялық.

4. Биохимиялық.

5. Мінез-қылықтың.


ІІІ. Гетерозиготадағы көрінісі бойынша.

1. Доминантты.

2. Рецессивті.
ІV. Пайда болу жағдайына байланысты:

1. Тәжірибе жасаушы жағынан еш себепсіз және жағдайсыз пайда болатын өзгергіштік. Негізінен

спонтанды мутация деп, пайда болу себептері белгісіз болған жағдайда айтады.

2. Индуцияланған, яғни белгілі бір іс – әрекет нәтижесінде пайда болған.


V. Нормалы фенотиптен ауытқу дәрежесі бойынша:

1932 жылы Г. Меллер мутацияны мынадай категориямен жіктеуді ұсынды:

Гипоморфты, аморфты, антиморфты, неоморфты және гиперморфты.

VІ. Клеткадағы орналасуы бойынша:

1. Ядролы.

2. Цитоплазмалы.

VІІ. Тұқым қуалау мүмкіншілігіне қарай:

1. Генеративті, яғни жыныс клеткаларында болатын

2. Соматикалық, соматикалық клеткаларды болатын мутациялар.

Генеративті және соматикалық мутациялар.

Мутациялар көпклеткалы организмдердің кез келгенін клеткасында пайда болуы мүмкін. Ұрық клеткаларында пайда болатын мутациялар генеративті деп аталады.

Генеративті мутация жыныс клеткасының кез келген даму саты- сында пайда болуы мүмкін. Егер бұл алғашқы кезеңде болса, ол мутантты клетка саны, мутация пайда болғаннан кейінгі бөліну санына пропорцияналды көбейеді. Нәтижесінде олар көптеген көшірмелер түрінде болады. Өзара бірігіп мутация бумасын құрайды. Жыныс клеткасының, спермиялар мен жұмыртқа клеткасының дамуының соңғы кезеңінде пайда болған мутациялар, тек осы клеткаларда қалады. Соматикалық мутация кезіндегі, мутантты типтің көрінісі, оның пайда болған кезеңімен тығыз байланысты. Мутация ерте пайда болса, оны тасушы клеткалар да көп болады.

Соматикалық және генеративті мутацияны негізінен тұқым қуалау мүмкіншілігімен ажыратады: генеративті мутация тұқым қуалау арқылы беріледі. Соматикалық мутация тағдыры екіге бөлінеді.

а) организм тек жынысты жолмен көбейіп, ұрық жолының клеткасы даму сатысының ерте кезінде соматикалықтан негізделген жағдайда, олар тұқым қуаламайды.

б) егер, организм жыныссыз жолмен көбейсе, мысалы картоптың вегатативті көбеюі, олар ұрпаққа беріле алады.

Соматикалық клеткадан нәтижесінде гүл беретін, бүршік дамитын өсімдіктер үшін, соматикалық мутациялар маңызы зор.

Соматикалық мутациялар адам мен жануарларда қатерлі ісік тудыруы мүмкін.

Соматикалық мутацияның қартаю процесіне де қатысы барын естен шығармаған жөн, себебі, жас ұлғайған сайын физиологиялық мутациялардың жинақталуы мүмкін.

Түртіп алу.

V – бұрыннан білемін




V

+

?

өзгергіштік

Полиплоидия

гетероплоидия



Даун ауруы
+ – жаңалық

? – тереңірек білгім келеді

Бұл әдіс жаңа тақырыпты оқушылар өздері оқып, әр абзацқа белгі қойып отырады. Оқып болған соң дәптерлеріне кестені толтырады. Мутациялық өзгергіштік туралы бұрыннан білетіндерін V қатарға жазады, ал + белгісі бар қатарға қазір оқығанынан толықтырған білімін жазады.

? сұрақ белгісі қойылған қатарға термин сөздер, тереңірек білгісі келетін мәлеметтерді жазып, үй тапсырмасы ретінде алады.

Жуан, жіңішке сұрақтар.
1. Мутация деген не?

2. Модификациялық өзгергіштерге мысал

келтір.
1. Реакция нормасы?

2. Гетероплоидияға мысал келтір.


1. Полиплоидия деген не?

2. Түрлі мутацияларға байланысты адамның

бірқатар тұқым қуалайтын аурулары.
1. Мутация деген терминді ғылымға кім

енгізді?


2. Модификациялық өзгергіштік пен мутациялық өзгергіштіктің айырмашылығы.

ІІІ. Толғаныс.

Семантикалық карта





Хромосома санының еселенбей артуы немесе кемуі

Хромосома саны гаплоидті жиынтыққа еселеніп артуы

21-жұпта бір хросоманың артық болуы

Тұқым қуалайтын тұрақты өзгерістер

Мутация














Полиплоидия















Гетероплоидия















Даун ауруы














IV. Бағалау

Сабақ басталғанда әр топқа бағалау парағы таратылып беріледі. Сол бағалау парағына оқушылар өздерін бағалап мұғалімге береді. Бағалау парағына қарап мұғалім оқушыларды бағалайды. Бағаларға мұғалім келіспесе, бағасы төмен немесе жоғары оқушыларға сұрақ қою арқылы толықтырады.

Осындай ізденіс сабақтары оқушылардың білімін шыңдауға көп септігін тигізеді.


Бағалау парағы

Бағалау критерийлері

Түсіндіру түрі тартымдылығы

Жұмыстың толық аяқталуы

Барлық топтың тартылуы

Азаматтық ұстанымның белгілерін көрсетуі

Аргументтілігі дәлелдігі

Түсіндіру нақтылығы

Міндеттерді

шешуге қолданылуы



Барлық ұпай саны, бағасы

Оқушы аты






















































































































































12-14 ұпай — “5”



8-11 ұпай — “4”

6-7 ұпай — “3”

Достарыңызбен бөлісу:




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет