Сайлаудың түсінігі Негізгі бөлім
жүктеу/скачать 48.73 Kb.
|
|
Кіріспе Сайлаудың түсінігі Негізгі бөлім Сайлау науқаны Сайлау бостандығының кепілдіктері ҚОРЫТЫНДЫ Сайлауалды үгіт және сайлау бостандығының кепілдіктері КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президентін, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен Сенатының депутаттарын , мәслихаттар депутаттарын сайлау тәртібін білдіреді. Қазақстан және «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» конституциялық заң күші бар Президенттің Жарлығы Қазақстан Республикасының азаматтары тікелей және жанама түрде сайланады. Президенттi, Парламент депутаттарын және жергiлiктi өкiлдi органдарды сайлаудың көрсетiлген тәртiбi Қазақстан Республикасының сайлау заңын құрайтын конституциялық-құқықтық нормалармен айқындалады . Сайлау құқығын құрайтын конституциялық-құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының құрамына кіреді . Олар Қазақстан Республикасы Президентін, Мәжіліс және Сенат депутаттарының кейбірін, жергілікті Өкілді органдардың депутаттарын сайлауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді. Бұл аспектіде конституциялық құқықтың ең маңызды институты ретінде «сайлау құқығы» ұғымы Қолданылады . Сонымен қатар, «сайлау құқығы » ұғымы кәмелетке толған Қазақстан Республикасы азаматтарының субъективті саяси құқығы мағынасында қолданылады. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау құқығы Халық егемендігінің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып, азаматтар мемлекеттің жоғары өкілді органдарын құрады. Республиканың сайланбалы органдарын құруға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейтін конституциялық-құқықтық нормаларды Қамтитын нормативтік құқықтық актілер Қазақстан Республикасының сайлау құқығының қайнар көздері болып табылады. Бұл көздерге мыналар жатады: Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж.; «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы » Конституциялық заң; «Жергілікті мемлекеттік органдар туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы. Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік құқықтық актілері . Нормативтік құқықтық актілер Қазақстан Республикасы Президентінің , Парламент Сенаты мен Мәжілісінің, мәслихаттардың Және жергілікті мемлекеттік органдардың депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізу кезінде туындайтын қатынастарды реттейтін сайлау құқығының қайнар көзі болып табылады , сондай-ақ азаматтардың Сөз бостандығын қамтамасыз ететін кепілдіктер .АЗАМАТТАРДЫҢ САЙЛАУҒА ҚАТЫСУ ПРИНЦИПТЕРІ Жалпыға бірдей сайлау құқығы қағидасы жынысына, ұлтына, нәсіліне, дініне, әлеуметтік тегіне және т.б. қарамастан, Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматтарының сайланбалы органға сайлауға және сайлануға құқығы бар екенін білдіреді. Мемлекеттік билік. Жалпыға бірдей сайлау құқығы белсенді және пассивті сайлау құқығы болып бөлінеді Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы – Республика азаматтарының 18 жасқа толған кезде сайлауға қатысу құқығы. Пассивті сайлау құқығы – Республика азаматтарының
Мемлекет мемлекеттік органдардағы лауазымдарға сайланған азаматтарға бірқатар талаптар қояды. Бұл талаптар мемлекеттік механизмдегі сайланбалы органдардың сипатымен, ерекшеліктерімен, ерекше орнымен анықталады. Мысалы, Президенттікке сайлану үшін Жасына, біліміне, Мемлекетке деген көзқарасына, т.б. Бұл ерекше талаптар Президент лауазымының халық Пен мемлекет алдындағы айрықша жауапкершілігінен туындап отыр. Парламент пен мәслихат депутаттығына кандидат ретінде ұсынылған азаматтарға бірқатар талаптар қойылады.Аталған конституциялық талаптар азаматтардың сайлау құқықтарын Шектеу болып табылмайды . «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 1998 жылғы 8 мамырдағы Конституциялық заңмен Енжар сайлау құқығына кейбір толықтырулар енгізілді. Олар Келесіге дейін қайнатылады. Адам Қазақстан Республикасы Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламентінің, мәслихаттардың депутаттығына кандидат ретінде, жергілікті мемлекеттік органның мүшесі ретінде тіркелуге жатпайды . 1) тіркелгенге дейін бір жыл ішінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін тәртіптік жауапкершілікке тартылған; 2) Тіркелгенге дейін бір жыл ішінде Қасақана құқық бұзушылық жасағаны үшін сот тәртібімен әкімшілік жаза қолданылған; 3) тiркеу сәтiне заңда белгiленген тәртiппен алынбаған немесе алынбаған соттылығы бар . Жалпыға бірдей сайлау құқығы дауыс беру құқығын шектеуді белгілеу мүмкіндігін жоққа шығармайды . Қазақстан Республикасының Конституциясында сот әрекетке қабілетсіз деп таныған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ деп белгіленген . Бұл өзiнiң психикалық жай-күйiне байланысты азаматтық құқықтарын толық жүзеге асыруға және азаматтық мiндеттерiн орындауға қабiлетi жоқ азаматтардың сайлау құқығы шектелгенiн бiлдiредi. Бірақ мұндай Шектеу сотта ғана белгіленуі мүмкін . Егер сот азаматты әрекетке қабілетсіз деп таныса, онда ғана азаматтың сайлау құқығы шектеледі. Мемлекеттің ешбір басқа органы қандай да бір Себептермен азаматтардың сайлау құқықтарына шектеу қоюға құқығы жоқ. Соттың заңды күшіне енген үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған адамдардың Сайлауға немесе сайлануға құқығы жоқ. Демек, бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың, егер оларға қатысты үкім шығарылмаса , олардың сайлау құқықтары шектелуі мүмкін емес. «Қазақстан Республикасындағы 0 сайлау» Конституциялық заңында Тергеу изоляторлары мен уақытша ұстау изоляторларында сайлау учаскелері құрылып, Оларда ұсталған адамдар сайлаушылар тізіміне енгізілетіні белгіленген. Сайлау заңындағы Қазақстан Республикасы азаматтарының теңдігі қағидасы сайлаушылардың республика Президентін, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын Сайлауға тең негізде қатысуын және әрбір сайлаушының бір дауысқа ие болуын білдіреді. Әрбір сайлаушы тек бір тізімге енгізілуі мүмкін , осы сайлауда (Президент, Парламент депутаттары және т.б.) бір рет дауыс бере алады.Сайлау бюллетені жеке басын куәландыратын құжат бойынша беріледі. Кандидаттардың да (Президенттікке, депутаттыққа) сайлауға қатысу құқығы тең. Сайлауға тең негізде қатысу ешбір сайлаушының басқа сайлаушылардан артықшылығының болмауымен де қамтамасыз етіледі . Мысалы, халқының саны бірдей сайлау округтері өкілдік нормаларына сәйкес ұйымдастырылған.Барлық азаматтардың сайлау құқығы заңмен бірдей қорғалады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде республика азаматының сайлау құқықтарын жүзеге асыруына кедергі келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген.Қазақстан Республикасында Парламентте депутаттарды тікелей және жанама сайлау белгіленеді. Тікелей сайлау құқығы принципі Президентті, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттарының депутаттарын, республиканың жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін азаматтар тікелей Сайлайтындығынан көрінеді . Жанама сайлау құқығы сайлаушылардың Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға қатысуынан көрінеді, яғни. Мәслихаттардың депутаттары болып табылатын республика азаматтары. Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негізде қатысады , ал Сенат депутатын сайлауда таңдаушылардың әрқайсысы бір дауысқа ие. Мәслихаттардың сессияларында Сенат депутаттарын сайлау кезінде енжар Сайлау құқығы Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген шектеулермен жүзеге асырылады (51-баптың 4-тармағы). Жасырын дауыс беру принципі республиканың Президентін, Мәжілісі мен Парламенті Сенатының депутаттарын, мәслихаттар депутаттарын, жергілікті Өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауда дауыс берудің жасырын өткізілуінен көрінеді . Жасырын Дауыс беру сайлаушының еркін бақылау мүмкіндігін, сондай-ақ сайлаушының еркіне қысым жасау мүмкіндігін жоққа шығарады. Дауыс беруге арналған үй-жайлар сайлаушылар өз еркін білдіретін арнайы кабиналармен жабдықталған. Дауыс берудің құпиялығы Сайлау бюллетеньдерінің нөмірленбеуімен және сайлаушының жеке басын анықтауға мүмкіндік беретін белгілердің болмауымен де қамтамасыз етіледі. Заңда дауыс беру құпиясын бұзуға Кінәлі лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі қарастырылған . Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлауға ерікті қатысу принципі сайлаушыны сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеу үшін Ешкімнің оған ықпал етуге құқығы жоқтығынан көрінеді . Сайлау кезіндегі сөз бостандығын сайлау күні үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге жол берілмейтіндігі де қамтамасыз етеді. Шекарасынан тыс жерде тұратын немесе шетелде жүрген Қазақстан Республикасының азаматы толық Сайлау құқығына ие. Бұл, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының шет мемлекеттердегі өкілдіктеріндегі сайлау учаскелері бойынша, Қазақстан Республикасының меншігіндегі және сайлау күні жүзетін кемелердегі сайлаушылар тізімдерінің ұсынылған Деректер негізінде жасалуымен қамтамасыз етіледі. Аталған өкілдіктердің басшылары Және кеме капитандары. 2-тарау. САЙЛАУ ОРГАНДАРЫ Қазақстан Республикасында сайлауды өткізуге дайындықты Мемлекеттік сайлау органдары ұйымдастырады. Бұл мүшелер бір жүйені құрайды. Мемлекеттік органдардың біртұтас жүйесіне мыналар кіреді: Республиканың Орталық сайлау комиссиясы; Аумақтық сайлау комиссиялары; Учаскелік сайлау комиссиялары. Сайлау комиссияларының өкілеттік мерзімі бес
Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) республика сайлау комиссияларының бiрыңғай жүйесiн басқарады және Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Мәжiлiсi сайлайтын және қызметтен босататын төрағадан, төрағаның орынбасарынан, хатшыдан және комиссия мүшелерiнен тұратын Ортсайлаукомның тұрақты жұмыс iстейтiн органы болып табылады. Республика Президентінің ұсынысы. ОСК төрағасы мен хатшысының жоғары заң білімі болуы керек. Тұрақты жұмыс істейтін мемлекеттік орган ретінде Орталық сайлау комиссиясының өз аппараты бар. ОСК келесі өкілеттіктерге ие: Республика аумағында сайлау туралы заңнаманың орындалуын бақылауды жүзеге асырады; осы заңнаманың біркелкі қолданылуын қамтамасыз етеді; Президент пен Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізуді ұйымдастырады, Парламент Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуге басшылық жасайды; Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлау жөніндегі сайлау округтерін құрады; Президент пен Парламент депутаттарын сайлау жөнiндегi сайлау комиссияларына басшылық жасайды ; Олардың күшін жояды және тоқтатады Шешімдер; олардың арасында Сайлауға бөлінген қаражатты бөледі; Аумақтық және округтік сайлау комиссияларының шешімдері мен әрекеттеріне арыздар мен шағымдарды қарайды ; Президент пен депутаттардың сайлауы жөнiндегi сайлау бюллетенiнiң , сондай-ақ Сенат депутаттығына Кандидаттарды қолдауға таңдаушылардың қолдарын жинауға арналған қол қою парағын , өзге де сайлау құжаттарының нысаны мен мәтiнiн белгiлейдi; Сайлауды дайындау мен өткізуге байланысты мәселелер бойынша мемлекеттік органдар мен ұйымдардың есептерін, сондай-ақ қоғамдық Бірлестіктер органдарының сайлау заңнамасын сақтау мәселелері бойынша ақпаратын тыңдауға құқылы ; президенттікке кандидаттарды, олардың сенім білдірілген адамдарын Және бастамашыл топтарын тіркейді; Кандидаттарды тіркеу туралы хабарламаларды бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды; Президентті және Парламент депутаттарын сайлаудың қорытындыларын шығарады, сайланған Президентті және Парламент депутаттарын тіркейді, бұл туралы хабарлама жариялайды, мәслихаттардың кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; қайта дауыс беруді және қайта сайлауды тағайындайды және өткізуді ұйымдастырады . Облыстық, қалалық, аудандық аумақтық сайлау комиссиялары тиісті әкімдердің шешімдерімен құрылады . Олар Президентті, Парламент пен мәслихаттар депутаттарын сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етуі тиіс . Аумақтық сайлау комиссиялары сайлау тағайындалған Күннен бастап жеті күннен кешіктірмей 9-15 мүшеден құрылады . Орталық сайлау комиссиясының өкілеттіктерін жүзеге асыруды қамтамасыз етуге байланысты аумақтық сайлау комиссияларының өкілеттіктерін екі топқа бөлуге болады. Олардың ішінде, атап айтқанда, Әкімшілік бірлік аумағында сайлау заңнамасының орындалуын бақылау, Президент, Парламент және мәслихаттар депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізуді қамтамасыз ету; функцияларының ерекшеліктеріне байланысты Аумақтық
, Сенат депутаттығына кандидаттарды , олардың сенім білдірілген адамдары мен бастамашыл топтарын тіркеу, дауыс беру пункттерін дайындау, Сенат депутаттарын сайлауда дауыс беру қорытындыларын Шығару және оларды УСК-ға беру, сайлау округтерін құру жатады. Мәслихаттар депутаттарын сайлауды , сайлау комиссияларын хабарлауды, мәслихаттар депутаттарын сайлаудың қорытындыларын шығаруды , Сенат пен мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына қайта дауыс беру мен қайта сайлауды ұйымдастыру. Аумақтық сайлау комиссияларының ерекше өкілеттіктеріне жергілікті мемлекеттік органдардың мүшелерін тағайындау және сайлауды ұйымдастыру да жатады. Олар тиісті әкімшілік бірліктің (қаланың, ауданның) аумағында орналасқан жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі округтік сайлау комиссиясының функцияларын жүзеге асырады.Тиісті әкімдердің шешімдерімен 9-15 адамнан тұратын округтік сайлау комиссиялары құрылады. Олар Парламент Мәжілісі мен сайлау округтері бойынша мәслихаттар Депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етуге міндетті. Округтік сайлау комиссияларына жүктелген міндеттердің Орындалуын қамтамасыз ету өкілеттігі берілген . Олар Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарының сайлауын өткізуді ұйымдастырады, учаскелік сайлау комиссияларының қызметін үйлестіреді, олардың шешімдерінің күшін жояды және тоқтата тұрады; учаскелік сайлау комиссияларының шешімдері мен әрекеттеріне арыздар мен шағымдарды қарайды; Парламент Мәжілісінің депутаттығына ұсынылған кандидаттарды, олардың сенім білдірілген адамдары мен бастамашыл топтарын тіркейді, Оларға тиісті куәліктер береді; сайлаушылар тізімдерінің уақтылы және дұрыс жасалуын бақылау. Округтік сайлау комиссиясы учаскелік сайлау комиссияларының, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың сайлауды әзірлеу мен өткізу мәселелері бойынша және т.б. Есептерін тыңдауға құқылы. Учаскелік сайлау комиссиялары тиісті әкімдердің шешімдерімен 9-дан 15-ке дейінгі мүшеден құрылады . Олар тиісті сайлау учаскелерінде Президентті, Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етуге міндетті. Мемлекеттiк органдар, ұйымдар, жергiлiктi мемлекеттiк органдар, олардың лауазымды адамдары үш күн мерзiм iшiнде сайлау комиссияларына өз қызметiн жүзеге асыруға
Қазақстан Республикасы Президентінің сайлауын өткізу кезінде сайлау округтері құрылмайды. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағы Президент сайлауы бойынша бір сайлау округі болып табылады. Қазақстан Республикасында Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын сайлау кезінде аумақтық сайлау округтері жүйесі Құрылады және пайдаланылады. Сайлау округтерi республиканың әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсiн ескере отырып және сайлаушылардың шамамен тең санымен құрылады . Бұл ретте облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және республика астанасының, ауданның, қаланың шегiндегi сайлау округтерi бойынша сайлаушылар санындағы айырмашылық жиырма бес пайыздан аспауға тиiс. Пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша партиялық тізімдер бойынша сайланатын Мәжіліс депутаттарын сайлауда Қазақстан Республикасының бүкіл аумағы біртұтас жалпыұлттық сайлау округі болып табылады. Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлау бойынша сайлау округтерін Орталық сайлау комиссиясы құрады. Мәслихат депутаттарын сайлау бойынша сайлау округтерін тиісті аумақтық сайлау комиссиялары Құрады . Аудандар мен қалаларда дауыс беруді өткізу және дауыстарды санау үшін Тиісті әкімдердің шешімдері бойынша округтік сайлау комиссияларымен келісім бойынша Мынадай шарттарды ескере отырып, сайлау учаскелері құрылады: Әр сайлау учаскесiнде Үш мыңнан астам сайлаушы болуға тиiс; 2) әкімшілік-аумақтық бірліктердегі әкімшілік-аумақтық құрылымның шекаралары сақталуы тиіс; 3) сайлау учаскелерiнiң шекараларының сайлау учаскелерiнiң шекарасынан кесiп өтуiне жол берiлмейдi .3.1 Сайлау науқаны Сайлау алдындағы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге жағдай жасау – сайлауды демократиялық ұйымдастыру мен өткізудің кепілі. Сайлау алдындағы үгiт кандидаттар тiркелген күннен басталып, Сайлау күнiнiң алдындағы күнi жергiлiктi уақыт бойынша сағат 0-де аяқталады. Қазақстан Республикасының Белсенді сайлау құқығы бар азаматтары мен қоғамдық бірлестіктері сайлау алдындағы үгіт жүргізуге құқылы . Мемлекет оларға белгілі бір кандидатты жақтап немесе оған қарсы кедергісіз үгіт жүргізу мүмкіндігіне кепілдік береді . Сайлауалды үгіт-насихат жұмыстары әртүрлі жолдармен жүргізіледі. Бұқаралық ақпарат құралдары пайдаланылады, қоғамдық сайлау іс-шаралары өткізіледі (жиналыстар, сайлаушылармен (таңдаушылармен) кездесулер), сайлауалды қоғамдық Пікірталастар мен пікірталастар, митингілер, демонстрациялар. Баспа, аудиовизуалды және басқа да үгіт материалдары дайындалады және таратылады. Мемлекеттiк органдардың, жергiлiктi Мемлекеттiк органдардың, лауазымды адамдардың қызметтiк мiндеттерiн атқару кезiнде сайлау алдындағы үгiт жүргiзуге құқығы жоқ . Бұл тыйым сайлаушылардың еркіне, олар бағдарламаларын қолдайтын кандидаттардың Таңдауына әсер ету мүмкіндігін болдырмау қажеттілігінен туындап отыр . Сондай-ақ әскери бөлімдерге, әскери мекемелер мен ұйымдарға, сайлау комиссияларының мүшелеріне сайлау алдындағы үгіт жүргізуге тыйым салынады . Сайлау алдындағы үгітте біржақтылықты жою мақсатында Кандидат немесе олардың сенім білдірілген адамдары ретінде тіркелген БАҚ қызметкерлері Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сайлауды жариялауға қатысуға құқылы емес . 1994 жылғы Жоғарғы Кеңеске сайлау кезінде Кандидаттардың сайлаушыларға арзан тауарлармен «батасын беру» жағдайлары көп болды, бұл сайлаудың барысы мен нәтижесіне әсер етпей алмады . Осындай келеңсіз тәжірибені ескере отырып, заң Сайлаушыларға тегін немесе жеңілдетілген шарттарда тауарлар мен қызметтерді ұсынумен , ақшалай қаражатты төлеумен немесе оны уәде етумен қатар жүретін сайлауалды үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге тыйым салады. Дегенмен, баспа өнімдерін, төсбелгілерді, жалауларды және т.б. тегін таратуға тыйым салынбайды. Кандидаттар сайлау комиссиясында тіркелген кезден бастап бұқаралық ақпарат құралдарында өзінің сайлауалды бағдарламасын насихаттауға құқылы. Мемлекет үміткерлерге Тиісті облыстардың, қалалардың және аудандардың мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарында өз бағдарламаларын ұсыну мүмкіндігіне кепілдік береді. Бұл кепілдік әрбір кандидаттың мемлекеттік теледидарда бір рет он бес минуттық сөз сөйлеуге, мемлекеттік радиода бір рет он минуттық сөз сөйлеуге және мемлекеттік баспасөз органдарында екі мақала жариялауға Құқығы бар екендігінде көрсетілген . Заң кандидаттардың сөзін үзіп, оларға түсініктеме беруге тыйым салады. Президенттікке, Парламент, мәслихаттар депутаттығына, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелеріне кандидаттардың сайлауалды бағдарламаларына белгілі талаптар қойылады. Кандидаттың бағдарламасында конституциялық құрылысты күштеп өзгерту, республиканың тұтастығын бұзу, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіру, соғыс, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, таптық және рулық басымдық, қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа табыну идеялары жарияланбауы керек. . Осы талаптарды бұзу тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға әкеп соғады. Кандидаттардың өтініші бойынша Азаматтардың бастамашыл топтары құрылуы мүмкін. Бастамашыл топтың құрамы мен мөлшерін Кандидаттың өзі сырттан араласусыз белгілейді. Бастамашыл топтар сайлау комиссияларында тіркеледі. Олар Президенттікке ұсынылған кандидатты, Парламент Сенатының депутаттарын қолдауға сайлаушылардың қолдарын жинау , белгілі бір кандидатураны Қолдау немесе оған қарсы үгіт науқанын жүргізу үшін құрылады. Кандидаттардың сенім білдірілген адамдары болуға құқығы бар. Олар Кандидаттарға сайлау науқанын жүргізуге, сайлау алды үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге көмектеседі, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен, қоғамдық бірлестіктермен, сайлау комиссияларымен Қарым-қатынаста кандидаттардың мүдделерін білдіреді . Сенім білдірілген адамдар сайлау комиссияларында тіркеледі. Олар үміткер берген өкілеттіктер шегінде әрекет етеді . 3.2 Сайлау бостандығының кепілдіктері Заңда аталған кепілдіктерден басқа материалдық, ұйымдастырушылық және құқықтық кепілдіктер қарастырылған. Кандидаттар тіркелген күннен бастап сайлау қорытындылары жарияланғанға дейін орташа жалақысы мөлшерінде шығыстары өтеле отырып, Жұмыстан, әскери қызметтен және әскери дайындықтан босатылады . Сайлауға қатысу уақыты мамандық бойынша еңбек өтіліне есептеледі . Кандидаттарды көрсетілген мерзімде жұмыстан босатуға, олардың келісімінсіз басқа жұмысқа ауыстыруға және т.б. мүмкін емес. Президенттікке және Парламент депутаттығына кандидаттар тіркелген күннен бастап сайлау нәтижелері жарияланғанға дейін иммунитетті пайдаланады. Яғни , тиісті аумақтық немесе округтік сайлау комиссиясының келісімінсіз оларды қамауға алуға, қамауға алуға, соттар тағайындаған әкімшілік жазаға тартуға , қылмыстық жауапкершілікке тартуға, ұстауға болмайды. Олар тікелей қылмыс немесе ауыр қылмыс орнында ұсталса, осы органдардың келісімінсіз қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін . Сайлау бостандығын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдар жұмылдырылуда . Дауыс беру күні мен Оның алдындағы жалқаулық сот, ішкі істер, прокуратура органдарының жұмыс күні. Ішкі істер органдары сайлау комиссияларына дауыс беру кезінде қоғамдық тәртіпті және сайлау еркіндігін қамтамасыз етуде және сайлау комиссиялары қызметінің өзге де мәселелері бойынша жәрдемдесуге және жәрдемдесуге міндетті . Жоғарыда атап өтілгендей, сайлаушылар мен Сайлауға қатысатын басқа да тұлғалар сайлау заңнамасын бұзу фактілері бойынша сотқа жүгіне алады. Соттар мен прокурорлар азаматтардың, сайлау комиссияларының мүшелерінің, қоғамдық бірлестіктер өкілдерінің сайлау заңнамасының бұзылуы туралы Арыздарын қабылдауға міндетті . Заң сайлау заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді. Қандай тұлғалар және қандай әрекеттері үшін заңды жауапкершілікке тартылатыны көрсетіледі: Кез келген тұлғалар: А) зорлық-зомбылық, алдау, қорқыту, Пара беру немесе кез келген басқа жолмен республика азаматының өз сайлау Құқығын, сайлау алдындағы үгіт жүргізу құқығын еркін жүзеге асыруына кедергі келтіру; Б) кандидаттар туралы көрінеу жалған ақпарат таратуға немесе Олардың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін басқа да әрекеттер жасауға; Сайлау күні және оның алдындағы күні үгіт жүргізетін, дауыс беруге кедергі келтіретін, сайлау комиссияларының жұмысына кедергі келтіретін, Кандидатты тіркеу, дауыстарды санау және сайлау нәтижелерін анықтау жөніндегі міндеттерді орындауға кедергі келтіретін адамдар, сондай-ақ Кандидаттардың сенім білдірілген адамдарының, өкілдерінің және сайлауды байқаушылардың заңды қызметі; Сайлау құжаттарын қолдан жасауға, дауыстарды қасақана дұрыс санауға жол берген, дауыс беру құпиясын бұзған сайлау комиссияларының мүшелері, мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының лауазымды адамдары Және қоғамдық бірлестіктердің мүшелері . 4-тарау. РЕФЕРЕНДУМНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Референдум тікелей демократияның бір түрі болып табылады, яғни. Мемлекеттік мәселелерді шешуге халықтың тікелей қатысуы. Референдумға мемлекеттің сайлау құқығы бар барлық азаматтары қатысады. Конституциялық құқықта референдумның мынадай түрлері ажыратылады: императивті, консультативтік, конституциялық, заң шығарушылық, міндетті, факультативтік, мемлекеттік, жергілікті'. Альтернативті референдум дегеніміз – халық
Бүкілхалықтық дауыс беру арқылы заң қабылдау үшін заң шығару референдумы өткізіледі. Кез келген мәселені шешу үшін Конституцияда міндетті референдум қарастырылған . Конституция құзыретті органды Конституцияда көрсетілген шарттар орындалған жағдайда референдум өткізуге бастамашылық етуге міндеттейді. Факультативтік референдум құзыретті Органның өз қалауы бойынша (бастамасында) Заңда (Конституцияда, заңда) көзделген мәселе бойынша референдум тағайындай алатынын білдіреді. Референдум жалпы мемлекеттік ауқымда немесе мемлекеттің Белгілі бір аумағында өткізілуі мүмкін. Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясына сәйкес халық мемлекеттік билікті халық депутаттары Кеңестері арқылы жүзеге асыруы көзделді . Басқаша айтқанда, азаматтар қоғам өмірінің барлық мәселелерін шешуге өкілеттігі бар Кеңестерге өз өкілдерін сайлады . Қазақ КСР Конституциясы мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін жалпыхалықтық талқылауға шығаруды , сондай-ақ жалпыхалықтық дауысқа (референдумға) шығаруды көздеді. Халықтың ерік-жігері қандай сипатқа ие болатыны түсініксіз болды: императивті немесе Консультативтік. Референдумның сипатының белгісіздігі Оның мәніне формальды көзқарастың салдары болды, өйткені олар үшін мемлекет өмірінің маңызды мәселелерін Халық емес, Коммунистік партия шешті . Бұл Коммунистік партия мен Оның күшімен құрылған мемлекетке «жаман әзіл» болды. 1991 жылы КСРО-ны сақтау туралы референдумның нәтижесінде КСРО азаматтарының абсолютті көпшілігі Одақтың сақталуы үшін дауыс берді. Бірақ соған қарамастан КСРО ыдырады. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясына сәйкес Республика азаматтарының қоғам өмірінің аса маңызды мәселелері бойынша заңдар мен шешімдер қабылдауы үшін республикалық референдум өткізілуі мүмкін. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Жоғарғы Кеңеске референдум өткізу туралы шешім қабылдау құқығын берді.Президенттің де референдум өткізу туралы шешім қабылдауға құқығы болды, бірақ тек Жоғарғы Кеңеспен кеңескеннен кейін ғана. Оны ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі конституциялық заңмен белгіленетіні айтылды . 1995 жылы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің «Республикалық референдум туралы» конституциялық заң күші бар Жарлығы қабылданды. Бұл жарлықтың құқықтық негізі Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы болды. Осы жарлықтың негізінде Президент 1995 жылғы 29 сәуірде республикалық референдум өткізу туралы Жарлық қабылдады, Онда: «Сіз Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігін 1 желтоқсанға дейін ұзартуға келісесіз бе? , 2000 ?» Назарбаев 1991 жылы желтоқсанда жалпыхалықтық сайланған». Қазақстан Республикасының Президенті 1993 жылғы Конституцияның 78-бабының 7-тармағына сәйкес Республиканың Жоғарғы Кеңесімен кеңескеннен кейін референдум Өткізу туралы шешім қабылдай алады . Алайда, Конституциялық Соттың шешімімен Жоғарғы Кеңес таратылып, осыған байланысты 1993 жылғы 10 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Президентіне және Қазақстан Республикасының Үкіметі басшыларына қосымша өкілеттіктерді уақытша беру туралы» Заңы қабылданды. Әкімшіліктер» қайтадан күшіне енді. Бұл заң Президентке референдумды тағайындау туралы шешім қабылдауға құқық берді.Президенттің өкілеттігін ұзарту туралы мәселені референдумға шығару қаншалықты конституциялық болды». Бұл сұраққа 1993 жылғы Конституцияның нормаларын, сондай-ақ Президенттің «Қазақстан Республикасының Президенті Н. Республикалық референдум.» мемлекет өмірінің маңызды мәселелері. Конституцияда бұл мәселелердің, сондай-ақ Референдум өткізуге болмайтын мәселелердің тізбесі жоқ еді. Республикалық референдум туралы Президенттің Жарлығында Референдум қандай мәселелер бойынша өтетіні көрсетілген. Өткізуге болмайды.Олардың ішінде Мемлекет басшысының өкілеттігін ұзарту мәселесі №.Президенттің өкілеттігін ұзарту мәселесін Мемлекет өмірінің маңызды мәселелерінің бірі деп санауға бола ма?Әрине, мүмкін, өйткені. Президент – мемлекет басшысы, ал халық Мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі ретінде Президенттің өкілеттіктері туралы мәселені әлі де шешеді. Осылайша, Президенттің өкілеттіктерін ұзарту жөніндегі республикалық референдум Конституцияға және «Республикалық референдум туралы» конституциялық заң күші бар Президент Жарлығына толық сәйкес өтті. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында республикалық референдумға қатысты бірқатар мәселелер жаңаша шешілді . Біріншіден, Президент республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдауға құқығы бар жалғыз субъект. Сонымен қатар, Президент Мұндай шешімді өз бастамасымен қабылдай алады. Екіншіден, Парламент республикалық референдум тағайындау туралы бастама көтере алады . Парламент мұндай бастаманы Президентке жолдауы мүмкін. Президент Парламенттің республикалық референдум өткізу туралы бастамасын қолдауға немесе қолдамауға құқылы . Үшіншіден, 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында республикалық референдум республика қызметінің негізгі қағидаттарының Бірі ретінде бекітілді . Конституцияның 1-бабында қоғам өмірінің аса маңызды мәселелері демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық факультативтік референдумда дауыс беру арқылы шешілетіні көрсетілген. Ата Заңда осы мәселелердің бірі Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу болып табылады деп көрсетілген. Президент Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәселені республикалық референдумға немесе Парламенттің қарауына шығару туралы шешім қабылдайды. Бұл мәселе Президенттің шешімімен Парламентке енгізілсе, Парламент оны Конституцияда белгіленген тәртіппен қарайды . Конституцияның 62-бабының 3-тармағына сәйкес Парламент Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді әрбір Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үшінің көпшілік даусымен жүзеге асырады. Дауыс беру Палаталар арасында бөлек өткенімен, мәселе Палаталардың бірлескен отырысында қаралады.Егер Президент Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Парламенттің республикалық референдумға ұсыну туралы ұсынысын қабылдамаса , онда Парламенттің әрбір Палата депутаттары жалпы санының Кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен Конституцияға осы өзгерістер мен толықтыруларды енгізетін заң. Бұл ретте Президент осы заңға қол қояды немесе оны республикалық референдумға шығарады (91-баптың 1-тармағы). Төртіншіден, Конституцияда Қандай мәселелер республикалық референдумға шығарылмайтыны жанама түрде көрсетілген. Олар – мемлекеттің біртұтастығы, аумақтық тұтастығы, Конституцияда бекітілген республиканың басқару нысаны. Конституция нормаларының негізінде және оны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті 1995 жылғы 2 қарашада «Республикалық референдум туралы» конституциялық заң күші бар Жарлық шығарды. Жарлықта Республикалық референдум Қазақстан Республикасы Конституцияларының, конституциялық заңдарының, заңдарының және қоғамдық өмірінің өзге де маңызды мәселелері бойынша шешімдердің жобалары бойынша жалпыхалықтық дауыс беру болып табылады. Демек, республикалық референдумның мәні мыналар болуы мүмкін: Конституцияны, конституциялық заңдарды, Республика заңдарын қабылдау, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу. Бұл Парламент заң шығарушы орган болғанымен , ол заң шығарудың жалғыз субъектісі емес . Халық мемлекеттік биліктің қайнар көзі ретінде өзінің конституциялық құқығын жүзеге асыра отырып, Конституцияны, конституциялық заңдарды, заңдарды қабылдап, оларға өзгерістер енгізе алады ; Республиканың мемлекеттік өмірінің басқа да маңызды мәселелерін шешу . Қоғамдық өмірдің қандай мәселелерін ең маңызды деп санауға болатынын алдын ала анықтау қиын. Мұндай сипаттағы бір мәселе туралы нақты айта аламыз: Президент өкілеттігін ұзарту. «Республикалық референдум туралы» Жарлықта Республикалық референдумның нысанасы бола алмайтын мәселелердің тізбесі берілген. Бұл тізімге Конституцияның ережелері мен идеяларынан туындайтын мәселелер енгізілген . Мынадай мәселелер референдумның нысанасы бола алмайды : Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзуға әкеп соғуы мүмкін; мемлекеттің бірлігі мен аумақтық тұтастығының , республиканың басқару нысанының өзгеруі; Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылымы мен шекарасы ; әділет, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік және Қоғамдық тәртіп; бюджет және салық саясаты; амнистия және кешірім жасау; Республика Президентінің, Парламент Палаталары мен Үкіметінің құзырындағы адамдарды қызметке тағайындау және сайлау, қызметтен босату ; республиканың Халықаралық шарттарынан туындайтын міндеттемелерді орындау . Аталған мәселелердің республикалық референдум тақырыбынан шығарылуы кездейсоқ емес. Мұндай мәселелерді референдумға шығару саяси Жағдайды тұрақсыздандыруға, әлеуметтік қақтығыстарға әкеліп соғуы, мемлекеттік органдардың қызметін ұйымдастыруды бұзуы, Ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіруі, республиканың халықаралық міндеттемелерін орындауына кедергі келтіруі және т.б. Республикалық референдумға 18 жасқа толған Қазақстан Республикасының барлық азаматтары Тегіне, әлеуметтік, Лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, жеріне қарамастан қатысуға құқылы. Тұрғылықты жері Немесе кез келген басқа жағдайлар. Сайлаудағы сияқты , сот әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың референдумға қатысуға құқығы жоқ. Референдум азаматтардың ерiктiлiгi және өз еркiн бiлдiру, жасырын дауыс беруде жалпыға ортақ, тең және тiкелей құқықтары қағидаттары негiзiнде өткiзiледi. Республиканың азаматтары мен қоғамдық бiрлестiктерiне референдумға қойылған мәселе бойынша, жиналыстарда, митингiлерде, азаматтар жиындарында, бұқаралық ақпарат құралдарында өз пiкiрiн бiлдiру құқығына кепiлдiк берiледi . Бұл, алайда, заңдарды орындамауға, тәртіпсіздіктерге және азаматтардың құқықтарын бұзуға жол беруге болады дегенді білдірмейді . Мемлекеттік құқық қорғау органдары Конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығына нұқсан келтіруге, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, Соғыс, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, таптық, рулық артықшылыққа, сондай-ақ құқық қорғау органдарына қарсы үгіт- насихаттың жолын кесуге міндетті. Қатыгездік пен зорлық-зомбылық культі. Референдумды дайындау мен өткізуге байланысты шығындарды мемлекет көтереді. Барлық мемлекеттік органдар мен жұртшылық референдум өткізуге жұмылдырылды . Мемлекеттiк органдар, жергiлiктi мемлекеттiк органдар, Меншiк нысанына қарамастан ұйымдар референдум комиссияларына референдумды әзiрлеу мен өткiзу үшiн Қажеттi үй-жайларды, жабдықтарды және көлiк құралдарын беруге мiндеттi. Президенттің республикалық референдум туралы Жарлығы референдумды тағайындау туралы бастаманы көтеруге құқығы бар субъектілер шеңберін кеңейтті . Жарлықта Парламенттің референдумға ұсыну тәртібі түсіндірілді. Бастаманы Парламент өз Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен ұсынады және мұндай бастама Қаулымен ресімделеді.Жарлық Республика Үкіметіне референдум тағайындау туралы бастаманы Қазақстан Республикасының Президентіне енгізу құқығын береді.Бастаманы Үкімет өз отырысында оның Мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен ұсынады және ол болып табылады. Қаулысымен ресімделеді. Президенттің Республикалық референдум өткізу туралы Жарлығының демократиялық аспектілерінің бірі – азаматтарға референдумды тағайындау туралы бастаманы көтеру құқығын беру. Республика Президентіне референдум Тағайындау туралы бастаманы ұсыну құқығы республикалық референдумға қатысуға құқығы бар республиканың кемінде екі жүз мың азаматына беріледі. Бұл ретте Референдум тағайындау туралы мәселе көтерген азаматтар Барлық облыстардың, республика астанасының және республикалық маңызы бар қаланың атынан тең дәрежеде қатысуы қажет. Егер азаматтар референдум өткiзу туралы бастамамен шықса, онда Әр облыстан, астанадан және республикалық маңызы бар қаладан кемiнде үш өкiлден тұратын референдум жөнiндегi бастамашыл топ құрылады. Жарлық бастамашыл топты құру тәртібін, оны тіркеу тәртібін, қол жинау тәртібі мен мерзімдерін, қол жинау Тәртібін бұзғаны үшін жауапкершілікті айқындайды 1 . Сонымен, Парламент, Үкімет немесе азаматтар референдум тағайындау туралы бастама көтеруге құқылы . Бастаманы қарап, Президент келесі шешімдердің бірін қабылдайды: Референдум тағайындау туралы; бұл ретте Бастамашылар тұжырымдаған мәселе бойынша референдум өткізіледі; Референдумның нысанасы ретiнде ұсынылған мәселе бойынша оны өткiзбей, Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, конституциялық заң немесе өзге де шешiм қабылдау қажеттiгi туралы . Мұндай шешімнің қабылдану мүмкіндігі Конституцияда факультативтік референдум өткізуді қарастыруымен байланысты. Бұл жерде бір қызық жайт бар: Азаматтар Конституцияға өзгерістер, толықтырулар қабылдаудың, заңдардың қабылдануының бастамашысы ретінде әрекет етеді. Басқаша айтқанда, азаматтардың ішінара заң шығару (конституциялық) бастама құқығы бар; Референдум тағайындау туралы бастаманы қабылдамау. Әрине, Президент референдум өткізу туралы бастаманы қабылдамау үшін бұлтартпас себептер болуы керек. Мұндай Негіздер Конституцияны бұзу, мемлекет өмірінің маңызды емес маңызды мәселелерін көтеру болуы мүмкін; референдум тақырыбынан алынып тасталған сұрақтар және т.б. Егер Президент референдум тағайындау туралы шешім қабылдаса, ол референдум өткізу күнін және Референдумға шығарылатын мәселе(лер)нің редакциясын белгілейтін Жарлық шығарады. Референдумға қатысты басқа да мәселелер шешілуде. Нормативтік құқықтық актінің жобасы референдумға шығарылса, ол бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады. Егер нақты сұрақ қойылса, онда бұл сұрақтың тұжырымы беріледі. Бұл ретте Республика Президентi референдум бастамашыларының келiсiмiмен референдумға қойылған мәселенiң редакциясын нақтылауға құқылы . Демек , бұл мәселеде Президент референдум өткізуге бастамашы болып табылады. Референдумды дайындау мен өткізуді Орталық сайлау комиссиясы, аумақтық сайлау комиссиялары, учаскелік сайлау комиссиялары жүзеге асырады. Бұл Ретте олар референдум комиссияларының функцияларын орындайды. Орталық сайлау комиссиясы республикалық референдумның қорытындысын шығарады. Ол референдумға қатысуға құқығы Бар республика азаматтарының жалпы санын белгілейді ; дауыс беруге қатысқан Азаматтардың саны ; мәселенің оң шешілуіне, референдумға қойылған мәселенің теріс шешілуіне Дауыс берген азаматтардың саны және т.б. Референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өтті деп есептеледі.ҚОРЫТЫНДЫ Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, келесі қорытындыларды жасауға болады: Қазақстан Республикасындағы сайлау азаматтардың өздерiнiң мемлекеттiк және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына Сайлау және сайлану құқықтарын еркiн жүзеге асыруына негiзделедi . Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңда сайлау құқығының қағидалары бекітілген. Сайлау комиссиялары бұқаралық сайлау іс-шараларын өткізу үшін кандидаттарға бірдей мөлшерде ақша бөледі.Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары кандидаттарға жария сайлау іс-шараларын ұйымдастыруға және өткізуге жәрдемдесуге міндетті . Сайлау комиссиялары плакаттарды, үнпарақтарды және өзге де үгіт материалдарын басып шығару үшін кандидаттарға бірдей мөлшерде қаражат бөледі. Республикалық референдум – мемлекеттік маңызы бар ірі саяси оқиға. Оған Қазақстан Республикасының азаматтары мен қоғамдық бірлестіктері ғана қатыса алады.
Жоғарыда айтылғандай, Конституция референдум тағайындау құқығын Тек Республика Президентіне береді. Конституцияға сәйкес , референдумның субъектілері Президент пен Парламент болып табылады. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы. Қазақстан Республикасының заңдары. Алматы. 2003. 41. 213-бет Ал Рогов «Қазақстан Республикасының Конституциясы және мемлекеттің қылмыстық-құқықтық саясатын қалыптастыру мәселелері», А., 2003 ж. Г.С. Сапарғалиев «Қазақстан Республикасының конституциялық заңнамасының қалыптасу кезеңдері», А., 2004 ж. А.К.Котов «Унитарлық Қазақстан үшін жергілікті өзін-өзі басқарудың конституциялық негіздері»; Сапарғалиев Ғ.ҚР Конституциялық құқығы: оқу құралы. – Алматы, Жеті жарғы, 2003 ж. Сапарғалиев Ғ.Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының қалыптасуы. – Алматы, Жеті жарғы, 2004 ж Катерюшин Л.Б. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. 2005 Малиновский В.А. Егемен Қазақстанның Мемлекет басшысы – Алматы, Әділет, 2005 ж. Қазақстан шындығы. 1997 жылғы 19 қарашадағы N 8 1 Катерюшин Л.Б. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. 1998 жыл жүктеу/скачать 48.73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|