Шығыс Қазақстан облысының адам ресурстарының дамуын басқаруды кешенді талдау және бағалау

Нәтижесінде облыс тұрғындарының өмір сүру деңгейі біршама артты, ал тұрмысы төмен отбасылардың саны 2001 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 83%-ға төмендеді. Бұл облыста соңғы 10 жыл бойы әлеуметтік саланың неғұрлым басым бағыттары ретінде тұрғындардың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған іс-шаралар белсенді жүзеге асырылуының көрінісі.

ШҚО бойынша 2005-2009 жж. аралығындағы тұрғындардың өмір сүру деңгейін талдау көрсеткіштері 3-кестеде келтірілген.
3 кесте – ШҚО бойынша тұрғындар табысының өзгеруі

Көрсеткіштер	Жылдар
	2005ж.	2006ж.	2007ж.	2008ж.	2009ж.
Азық-түлік себетінің құнына шамалас табысы бар халықтың үлесі , %	5,7	1,6	1,2	0,5	1,3
Күнкөріс шамасынан төмен табысқа ие халықтың үлесі, %	26,6	12,5	9,8	9,9	9,7
Орташа 1 айға шаққандағы жан басына тұтынуға пайдаланылған табыс мөлшері, %	90,6	95,2	96,5	96,4	95,0
Ескерту – shygysstat.kz ресми сайтының мәліметтері негізінде автор есептеген

Талдау көрсеткіштері көрсеткендей, халық табысы жыл сайын өсуде, 2009 жылы азық-түлік себетінің құнына шамалас табысқа ие халықтың үлесі 4,4%-ға төмендеген, күнкөріс шамасынан төмен табыс алатын тұрғындардың үлесі 26,6 %-дан 9,7 %-ға дейін төмендеген, яғни 4 жылда 16,9 %-ға, ал тұрғындардың жан басына шаққандағы тұтынуға пайдаланылған табыс мөлшері 4 жылда 4,4 %-ға көбейген.

Адам ресурстарының даму жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына адам дамуының үш негізгі компоненті – көп жасау, білімділік және тұрмыс деңгейі негізінде әлемнің барлық елдерінде есептелетін адам дамуының индексін (АДИ) жатқызуға болады. 3-суретте ШҚО және ҚР АДИ көрсеткішінің өзгерісі салыстырмалы түрде келтірілген.

Ескерту – БҰҰБ жасалатын жыл сайынғы «Адам дамуы» есебі негізінде автормен құрастырылды

Адам ресурстарының саны зерттеудің бірінші бөлімінде келтірілген анықтамаға сәйкес барлық халық санынан жұмысқа қабілетті жастан асқан адамдар санын шегеру арқылы анықталды. Мұндай әдісті адам ресурстарын дамыту тұрғысынан қарастырған жағдайда қолданған жөн деп ұйғардық. ШҚО бойынша адам ресурстары құрамының сандық көрсеткіштері 4-кестеде шоғырландырылған.

Талдау нәтижелері көрсеткендей, ШҚО бойынша жалпы адам ресурстарының саны төмендеуде, егер 2005 жылы ол 1249 мың адамды болса, 2009 жылы 1228 мың адамға дейін төмендеген. Құрамдық өзгерісіне келсек, жұмыспен қамтылғандардың саны, керісінше 1,03 есе ұлғайған: егер 2005 жылы 698 мың адам есептелсе, 2009 жылы 721 мың адам болды.

Шығыс Қазақстан облысы кәсіпорындарындағы адам ресурстарының дамуының облыс экономикасының дамуына сәйкестігіне талдау жүргізілді. Сараптамалық сұхбатқа «ҮМЗ» АҚ, «Азия Авто» АҚ, «Қаз Мырыш» АҚ, «Шығыс Сүт» АҚ, «Востокэнергоремонт» ЖШС, «Бипек Авто» АҚ, «ВК Иртыш» АҚ сынды 55 кәсіпорын басшылары мен жұмысшылары қатысты, барлығы 79,8 мың адам. Сараптама нәтижесінде келесідей қорытындыларға қол жеткізілді: ауыл шаруашылығы саласының 70 %, көлік және байланыс кәсіпорындарының 50%, өнеркәсіп кәсіпорындарының 25%, сауда мен қоғамдық тамақтану кәсіпорындарының 35 % негізінен жөндеу жұмыстарын жүргізетін және жаңа технологияларда жұмыс істей алатын білікті маман кадрлардың жеткіліксіздігін атап көрсетті, өнеркәсіп саласындағы жұмысшылар жұмыс істеу шарттарының ауырлығы мен зияндығын атап көрсетті. Адам ресурстарының дамуын сипаттайтын көрсеткіштердің бірі – жұмыс берушілердің адам ресурстарының біліктілігін жоғарылатуға деген талпыныстары мен көзқарастары (5 кесте).
5 кесте – ШҚО экономика салалары бойынша адам ресурстарының біліктілігін арттыру және оқыту көрсеткіштері (адам саны)

	2007жыл				2008жыл				2009жыл
Қызмет түрі	Жұмыс беруші есебінен оқытылғандар	Оқуға жіберілгендер	Біліктілігін жоғарылатуға жіберілгендер	Қайта даярлау және қайта оқытуға жіберілгендер	Жұмыс беруші есебінен оқытылғандар	Оқуға жіберілгендер	Біліктілігін жоғарылатуға жіберілгендер	Қайта даярлау және қайта оқытуға жіберілгендер	Жұмыс беруші есебінен оқытылғандар	Оқуға жіберілгендер	Біліктілігін жоғарылатуға жіберілгендер	Қайта даярлау және қайта оқытуға жіберілгендер
Ауыл және орман шаруашылы-ғы, аңшылық	54	2	47	5	40	3	37	-	12	6	6	-
Өнеркәсіп	18573	4456	9816	4301	13999	2836	6779	5040	13487	2273	6159	5055
Құрылыс	699	57	376	266	1016	242	454	320	745	169	269	307
Сауда	95	6	28	61	427	332	56	39	156	32	66	58
Көлік және байланыс	1909	260	1297	352	1530	322	658	550	5609	820	2400	2389
Қаржылық қызмет	742	148	238	356	805	108	177	520	647	618	29	-
Мемлекеттік қызмет	820	296	497	27	623	138	483	2	778	180	510	88
Білім беру саласы	616	106	467	43	529	20	509	-	605	33	555	17
Денсаулық сақтау саласы	1415	80	1237	98	1283	78	1116	89	1464	17	1363	84
Мәдениет, спорт, әлеуметтік қызметтер көрсету салалары	17	13	4	-	22	13	4	5	9	6	3	-
Ескерту- Автор shygysstat.kz ресми сайтының мәліметтерін жинақтап, есептеген.

Кестеде жүйеленген салалардың ішінде адам ресурстарын дамытуға белсенді үлесін қосатын экономиканың нақты сектор салалары, сауда, қызмет көрсету салаларында мамандарды оқыту, біліктілігін арттыру мәселелеріне әлі де толық көңіл бөлінбейді. Кестеде көбінесе ШҚО мемлекеттік және ірі кәсіпорындары бойынша мәліметтер шоғырландырылған, мұндағы жеке меншік кәсіпорындарының үлесі өте төмен, себебі ол мекемелерде адам ресурстарын дамытуға мүлде көңіл бөлінбейді. Сондықтан әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, заманға сай сұранысқа ие жоғары деңгейлі мамандарды дайындау секторына инвестицияларды арттыруда мемлекет пен бизнес-сектордың әріптестік қатынастарын орнату қажет.

Сонымен жүргізілген талдау барысында ШҚО адам ресурстарының дамуына барлық жағдайлар жасалған, аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы тұрақты десек те, 6-кестеде келтірілген мәселелер әлі де нақты шешімін таппай отыр.

6 кесте – Адам ресурстарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету мәселелері және оларды шешу жолдары

Адам ресурстарын дамытуға жұмсалатын қаржылық ресурстардың тиімділігін, олардың аймақтың экономикалық өсуіне келтіретін әсерін және адам ресурстарының тұрақты дамуы мен экономикалық өсу арасындағы байланысты анықтау үшін математикалық статистика әдістерінің бірі – корреляциялық-регрессиялық талдау әдісін қолданамыз. Аталмыш талдауды жүргізу үшін таңдап алынған факторларды бір өлшем бірлігіне келтіреміз. Талдау негізіне келесідей факторлар таңдап алынды: нәтижелік көрсеткіш ретінде – ШҚО бойынша халықтың жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім (ЖӨӨ) көлемі, адам ресурстарының тұрақты дамуына әсер ететін факторлық көрсеткіш ретінде білім беру жүйесін; денсаулық сақтау жүйесін; әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруды; тұрғын үй, коммуналдық қызметті; мәдениет, спорт және ақпарат салаларын; көлік және коммуникация салаларын; ауыл, балық, су, орман шаруашылығын және қоршаған ортаны қорғауды; қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қаржыландыруға жұмсалған қаржылық шығындар алынды. Төмендегі 4-суретте ШҚО жалпы өңірлік өнім көлемінің өзгеру серпіні көрсетілген.

Ескерту – Автор shygysstat.kz ресми сайтының мәліметтері негізінде әзірледі.
4 сурет – ШҚО-ның ЖӨӨ көлемі, мың теңге
Үлгілеуге алынған факторлардың нәтижелік көрсеткішке әсер ету дәрежесін анықтау үшін коррелляцияның көптік коэффицентін қолданамыз. Нәтижесінде алынған көптік коррелляцияның жиынтық коэффиценті R = 0,92, адам ресурстарын дамытушы факторлармен ШҚО ЖӨӨ көлемінің өзгеруі арасында берік байланыстың бар болғанын көрсетеді. Көптік детерминацияның жиынтық коэффиценті аймақтың жалпы өңірлік өнім көлемінің өзгеруі 85% -ға үлгіге қосылған факторлардан, 15 % үлгілеуге қосылмаған факторлардан тәуелді. Регрессия теңдеуі ретінде көптік регрессияның сызықтық теңдеуі алынды (1 формула):
y = b₀ + b₁ x₁ + b₂ x₂ + …+ b_n x_n , (1)
мұндағы y – нәтижелік айнымалы,

b_{0 ,}b_1, b_2, … b_n – регрессияның эмпирикалық коэффициенттері,

x₁, x₂, … x_n - факторлық айнымалылар.

Нәтижесінде келесі теңдеуді аламыз:

Регрессия теңдеуінің статистикалық маңыздылығы жөніндегі гипотеза расталған жағдайда, аталмыш үлгінің болжамдауға қолдануға мүмкін болады. Фишер критерийінің талдау нәтижесінде алынған мәні 6,57, яғни бұл нормативтік шекті мәннен (4,95) әлде қайда жоғары, сондықтан берілген үлгі статистикалық тұрғыдан маңызды әрі сенімді болып табылады және болжам жасауға қолданылуы әбден мүмкін деген қорытынды жасауға болады. 7 кестеде ШҚО жалпы аймақтық өнім көлемінің өзгерісін болжау нәтижелері көрсетілген.

Болжау нәтижесі бойынша зерттеліп отырған көрсеткіштің оң өзгерісі байқалып тұр. Сонымен, алынған регрессия теңдеу мен экономикалық-математикалық есептеулерді негізге алып, Шығыс Қазақстан өңіріндегі адам ресурстарының тұрақты дамуына әсер ететін маңызды факторлардың қатарына экология және қоршаған ортаны қорғау; мәдениет, спорт және туризм салаларын қаржыландыруды қосу негізделді. Сондай-ақ, денсаулық сақтау саласы мен әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруға бөлінетін қаржының тиімсіз пайдаланылуы байқалды.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының көптеген аймақтарында адам ресурстарын дамытудың барлық факторларын кешенді сипатта бір орталықтан басқарудың жүйесі қалыптаспаған. Іс жүзінде Еңбек және тұрғындарды әлеметтік қорғау министрлігі, еңбекпен қамту орталығы және басқа да тиісті ведомстволық органдар адам ресурстарын дамытуды әр сала бойынша жасалған бағдарламалар негізінде жүзеге асыруда. Яғни, адам ресурстарының тұрақты дамуын басқаруда кешенділік және нәтижелілік жоқ.

Біздің ойымызша, адам ресурстарының дамуын нәтижелі басқару үшін осы органдардың жұмысында тұжырымдамалы және функционалды теңгерімді табу қажет. Осыған байланысты, қазіргі уақытта бұл іс-әрекетті реттейтін басқарудың барлық буындарының жұмысын үйлестіретін тетік құрастырылмаған деген қорытындыға келуге болады (5 сурет) . Сондықтан аймақ деңгейінде адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару жүйесін жетілдіру қажеттілігі айқын көрінеді.

Ескерту – Автор құрастырған.

бүгінгі таңда қызмет етудегі құрылымы

ахуал

ҚР еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі

Сыртқы ортамен байланыс

Жергілікті билік органдары

Стратегиялық шешімдер қабылдау

Ішкі ортамен байланыс

Мақсатты бағдарламалар әзірлеу

Адам ресурстарының жағдайы туралы ақпарат

Жедел басқару шешімдерін қабылдау

Талдау және бағалау

Жалпы және қосымша білім беру мекемелерінде оқыту

Жұмыс орындарымен қамтамасыз ету

Кәсіби білім беру

жүйесінің ұйымдастырушылық-функционалдық үлгісі

Басқарудың стратегиялық деңгейін адам ресурстарының дамуын басқарудың республикалық және жергілікті билік органдары қамтамасыз етеді. Олар келесідей қызметтер атқарады: жүйенің сыртқы ортасымен байланыс орнатады; республикалық және жергілікті деңгейде кадрлық саясатты белгілейді; адам ресурстарын қалыптастыру және дамыту жөнінде стратегиялық шешімдер, ұзақмерзімді және ортамерзімді мақсатты бағдарламалар, жоспарлар мен жобаларды қабылдайды.

Жедел басқару деңгейінде мемлекеттік, республикалық, аймақтық стратегиялық мақсаттар мен бағдарламаларға сай адам ресурстарын дамыту жөнінде нақты қызметтер атқарылады. Атқарылатын барлық жұмыстардың үйлестірушісі және стратегиялық деңгеймен байланыс орнатушы болып Адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару департаменті табылады (7 сурет).

Бұл деңгейдегі негізгі қызметті адам ресурстарын жалпы және кәсіби дамуын қамтамасыз ететін барлық ұйымдар мен институттар атқарады. Адам ресурстары дамуының әр бір кезеңі бойынша басқаруды жүзеге асыруға қажетті ақпаратты жинақтап, талдау жүргізеді. Сонымен қатар адам ресурстарының дамуына әсерін тигізетін факторларды зерттеп, талдау негізінде адам ресурстарының даму жағдайын бағалау және болжаудың әдістемелерін жасайды, кәсіпорындардың мәліметтерін жинақтап, талдау арқылы аймақтағы адам ресурстарының қолданылуы жөнінде қорытындылар шығарады. Бұл жүйенің қызмет етуі аймақтағы адам ресурстарының тұрақты дамуына қажетті ұйымдастырушылық құрылымдарды анықтауға, осы саладағы барлық мекемелер мен институттардың ведомствоаралық интеграциясы мен үйлесімін қамтамасыз етуге, адам ресурстарын тұрақты дамыту үшін қажетті әр түрлі салалардың шараларын біріктіруге, адам ресурстарының қолданылуының тиімділігін арттыруға және оларды дамытуға бағытталған іс-шараларды қамтиды. Аталған шаралардың орындалуы өзара байланысты, тұтас, үздіксіз үдеріске айналады.

Ұсынылып отырған жүйе адам ресурстарын дамыту мен қалыптастыру бойынша аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясаттың стратегиялық бағытталуы аймақтағы билік органдары іс-әрекеттерінің көп аспектілі екендігін тура көрсетеді. Осыған байланысты Шығыс Қазақстан облысында адам ресурстарын тұрақты дамытуды басқару жүйесінің барлық субъектілерінің өзара әрекеттерін қамтамасыз ететін, үйлестіруші орталық ретінде танылатын облыс әкімшілігінің құрылымында немесе тікелей оған бағынатын арнайы органның құрылу қажеттілігі негізделеді. Автор ұсынып отырған Адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару департаменті (бұдан әрі Департамент) аталмыш жүйенің жүзеге асыру тетігі ғана емес, жүйеге қатысушы субъектілердің құрылымдардың іс-әрекеттерінің мазмұнды және құқықтық үйлесімділігін қамтамасыз ету құралы да болып табылады.

Осы Департамент қызметінің мақсаты, адам ресурстарының даму мәселелерін бағалау, талдау, зерттеу, болжамдау негізінде олардың тұрақты дамуын қамтамасыз ететін негіз бағдарламалар мен жобалар жасау болады, яғни тәжірибедегі мақсатты-бағдарламалық басқару әдісі. Бұл әдіс мақсат – шаралар – нәтиже қағидасы бойынша жүзеге асырылады. Бүгінде ҚР әлеуметтік-экономикалық даму арнайы қабылданған бағдарламалар аясында қаржыландырылады. Алайда, олар түрлі себептер мен факторлардың әсерінен тиісті нәтижеге жете қоймайды. Басқаруда мақсатты-бағдарламалық әдісті қолданудың құралдарын жетілдірудің маңызды орны бар болғанмен, осы салада бірқатар басқару міндеттерін шешудің деңгейін көтеру өзекті болып табылады.