Сож тақырыбы

Alikhan Bokeikhan University
СОЖ 
 
 
 
Тақырыбы: Психикалық дамудың теориялары. 
Орындаған: Жанарбекова Аяжан КЯ-201 
 

Баланың есеюін, оның психикалық дамуын түсіну үшін ең алдымен «даму» 
деген сөзге тоқталайық. Даму дегеніміз өзгерілудің бір түрі. Бірақ өзгерілудің 
бәрі даму болып есептелінбейді. Даму деген ұғымды көпшілік әдебиеттерде 
қарапайым түрден күрделі түрге көшу деп түсінеді. Даму тек алға қарай өсу 
(прогрессивтік түрде өсу) ғана емес. Даму кейде регресшіл (кері кету 
мағынада да) кездесуі ықтимал. Психика дегеніміз тіршілікті қамтамасыз 
етуге арналған қасиеттің бір түрі болып табылады. Әсіресе, тіршілік 
дүниесінде даму прогрессивтік түрде өріс алады. Кейбір зерттеушілер адам 
психикасының прогрессивтік дамуын бірбеткей түсініп, оның осы қасиетінің 
өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ, өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі 
қалмай өзгереді дейді. Психика дамуы үшін жаңамен қатар, көне, ескіден 
қалған қалдықтар болуы шарт. Психиканың дамуында көнеден қалған 
қалдықты «инвариант» (лат. тілінен «өзгерілмейтін») деп аталады, осыған 
тіректелетін жаңаны «өзгерілгіш» деп аталады. Психиканың дамуын 
дәлелдеуге енгізген осы ерекшеліктің мәнін түсіну үшін мына мысалға 
жүгінейік: біз баспалдақпен жоғары шығу үшін, әуелі бір аяғымызды 
көтереміз де, сол кезде екінші аяғымызбен табалдырыққа тіренеміз, егер біз 
бір аяғымызбен табалдырыққа тіренбесек, екінші аяғымызды көтере алуымыз 
мүмкін емес. Психиканың дамуы да осы сияқты. Егер психиканың дамуында 
болып тұратын өзгерістер болмаса, яғни ол өзгеріп жарымайтын психиканың 
инварианттық қасиетіне сүйенбесе, онда ол алға қарай жылжи алмайды. 
Инварианттық қасиеттің қалыптасуы тарихи дәуірлерде психика дамуының 
шарты болды. Инварианттық, яғни тұрақты қасиеттер, соның ішінде шартсыз 
рефлекстер, не өмір үстінде ұрпақтан-ұрпаққа әлеуметтік ортасында 
берілетін адамның кейбір мінез-құлықтары жатады. Осы тұрақты қасиеттер 
үнемі өзгерістерге ұшырап отырады. Сонымен психика түгелдей өзгеріске 
ұшырайды деуге болмайды. Баланың бір жаста ие болған психикалық 
қасиеттерді, екінші жас кезеңіне көшкенде, біржолата жоқ болып кетпейді, 
бір-бірінің үстіне үйіліп, қосылып жатады. Демек, психикалық даму 
психиканың әр саласына жатады. Психикалық дамудың жаңа сапалары 
бұрынғыдан қалған «кескінділерді» өзіне тірек ретінде пайдаланбайды. 
Себебі жаңа сапа тұтас күйінде кездеседі, – дейді. Мұны «қирау» теориясы 
деп атайды. Бұл теория диалектиканың тек сан жағынан ғана емес, сапа 
жағынан да дамудың түрлері кездеседі. Психика үнемі өзгерістерге 
ұшырайды, бірақ оның құрамының бәрі бірдей өзгермейді. Биологиялық 
және әлеуметтік факторлардың бала психикасының дамуына әсері. Қоғамдық 
ортада әлеуметтік жағдай адамға тікелей әсер ете алмайды, тек 
психофизиологиялық процестің негізінде ықпалын тигізе алады. Бірақ кейде 
зерттеушілер «экологиялық» деген сөзді «тұқым қуалаушылық» 
мағынасында қолданады. Осылай болғанның өзінде де тұқым арқылы 
берілетін қасиеттер баланың пихикалық тұрғыдан қалай дамитынын толық 
түсіндіре алмайды. Өйткені тұқым қуалау қасиеттері өзінен-өзі қызмет 
атқармайды. Оларды қызмет еттіріп «оятып» жұмыс істеу үшін әлеумет 
ортасы түрткі болуы шарт. Биологиялық факторды баланың туылғаннан 
берілген дене бөлшектері десек, керісінше, адамнан тек адам тууы 

биологиялық кодтар арқылы берілген. А. Н. 
Леонтьевтің пікірінше, әлеуметтік фактордың 
ықпалы көбірек болады. Әлеуметтік ортаның 
атқаратын рөлі өте үлкен. 
XX ғасырдың бас кезінде индус психологы Рид 
Сингх Амаланның ойынша, бала кішкентайынан 
адамға тән қасиетке ие болып психикасын 
ойдағыдай дамыту үшін, оның қоғамдық ортада 
өсуі, тәрбиеленуі қажет дейді. Әйтпесе, бала адам 
қатарына айнала алмайды. Сонымен, биологиялық 
және әлеуметтік факторлардың дамуына тигізетін 
әсері өте үлкен. Егер биологиялық фактордың 
ықпалы баланың жас кезінде (нәресте кезінде) үлкен 
рөл атқарса, енді әлеуметтік факторлар күннен-
күнге өріс ала бастайды. Бала психикасы тек 
оқытудың негізінде қалыптасады. Осыған орай 
баланың ықпалын дамыту үшін алдымен оны оқыту керек. Выготскийдің 
айтуынша, оқыту баланың есеюін тездетеді. Егер баланы ақылды етемін 
десеңіздер, оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму дәрежесіне дәл 
ықшамдай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда ғана баланың 
ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады, – дейді. Шетел психологы Дж. 
Брунердің ойынша, психиканың дұрыс қалып тасып, дамуы үшін оқыту өте 
қажет, және де оны дұрыс жүргізудің маңызы өте зор. В. В. Давыдовтың 
ойынша, оқыту баланың ақыл-ойының дамуына өте зор әсер етеді, егер 
баланың сабақ үлгеріміне шақ келетін материалдар бір қалыпты меңгерілетін 
болса, онда психикалық даму нәтижелі болады. Бұл жерде ақыл-ой деп 
оқушылардың тиісті мәселелерді шешуде жалпы амал қолдана білуін 
айтамыз. 

Алексей Николаевич 
Леонтьев (1903-1979) – Кеңес 
Одағының кезінде «Іс-әрекеттік 
қатынас» теориясының авторы 
ретінде белгілі психолог.